O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

1. 
   Davriy qonun.
   
2. 
   Davriy qonunning keyingi rivojlanishi.
   
3. 
   Atomning tuzilishi.
   
4. 
   Elektronlarning energetik qavat va qavatchalarda harakatlanishi.
   
5. 
   Element xossasini davrlarda o‘zgarishi.
   
6. 
   Element xossalarini gruppalarda o‘zgarishi.
   

O‘quvchilar tomonidan 8-sinfda o‘zlashtirilgan Davriy qonun, kimyoviy elementlar davriy jadvali, atomlarning tuzilishi haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni (BKM) suhbat, mustaqil mashqlar ishlash yo‘li bilan takrorlab olinadi.

Kimyoviy elementlar va ularning birikmalarining xossalarini o‘rganishda Davriy qonun va Davriy qonun nashr qilingandan keyingi kimyo fanida erishilgan nazariy va amaliy yutuqlardan kengroq foydalanish kerakligi haqida ishonarli dalillar bilan o‘quvchilarga tushuntiriladi.

Darsning boshlanishida doskaga quyidagi savollarni yozib, o‘quvchilar muhokamasiga qo‘yiladi:

1) Davriy qonun Mendeleyev tomonidan va atom tuzilishining zamonaviy nazariyasiga muvofiq qanday ta’riflanadi?

2) Elementlarni yadro zaryadlari ortib borishi bilan ularning xossalari qanday o‘zgaradi?

3) 19-tartib raqamli elementning xossalari qanday bo‘ladi?

4) Natriy, xlor va argonning elektron tuzilish formulalarini yozing va taqqoslang.

5) Izotoplar haqida nimalarni bilasiz?

6) s, p, d-elektron bulutlari haqida nimalarni bilasiz?

s-pog‘onada ikkitadan ortiq elektron joylasha olmaydi: (agar s-pog‘onada ikkita elektron bor bo‘lsa, ularning spinlari qarama-qarshi bo‘ladi), shuning uchun birinchi davrga hammasi bo‘lib ikki element-vodorod va geliy joylashadi (2-rasm).

P-elektron buluti gantel shakliga ega (3-rasm). Ayni kvant soniga muvofiq keladigan p-bulutlar soni uchga teng. Ular o‘zaro uchta perpendikulyar yo‘nalishlarga ega (4-rasm).

P-elektronlar ham o‘zlariga hos spinlarga ega bo‘lganligi tufayli bu energetik pog‘onada bittadan oltitagacha p-elektronlar joylashadi.

N=2n² formulaga muvofiq, ikkinchi energetik pog‘onada sakkizta elektron joylasha oladi, bularni ikkitasi s-elektronlar bo‘lib, oltitasi p-elektronlardir. Shunga ko‘ra, 2-davrda sakkizta elektron joylasha olishi tushunarli bo‘lib qoladi.

2-davr neon Ne elementi bilan tugaydi. Neon atomida s- va p-elektronlar joylashishi ushbu elektron formulada aks etadi: 10 Ne 1s²2s²2p⁶

Bu formulada harflar oldiga qo‘yilgan raqamlar bosh kvant sonini, ya’ni ayni pog‘onani to‘ldiruvchi elektronlar bilan yadro orasidagi o‘rtacha masofani ko‘rsatadi hamda orbita o‘lchovini va energiyasini tavsiflaydi. s, p, d harflari esa elektron bulut shaklini (ma’lum darajada pog‘ona energiyasini) ko‘rsatadi. Harfning o‘ng tomoni ustiga qo‘yilgan raqam ayni pog‘onachaga joylashgan elektronlar sonini bildiradi.

d
-elektronlar o‘z harakatlari natijasida fazoda yanada murakkab shaklga ega bo‘lgan bulutlar hosil qiladi (5-rasm).

Davriy sistemada pog‘onalar va pog‘onachalarning elektron bilan to‘lishi quyidagi tizim bo‘yicha amalga oshadi:

1. 
   Davr boshlanishi yangi elektron pog‘ona tashkil bo‘lishi bilan mos keladi. Har bir davr inert gaz bilan tugaydi. Ularda (geliydan tashqari) tashqi pog‘ona 8 ta elektrondan iborat va ns²np⁶ (n-bosh kvant soni) simvolikasiga ega.
   
2. 
   Bosh va yonaki guruhchalar elementlari elektron pog‘onalari to‘lib borishi bilan farqlanadi. Bosh guruhlardagi barcha elementlarda yo tashqi s-pog‘onacha (I va II guruhlar s-elementlari), yoki tashqi p-pog‘onacha (III va IV guruh p-elementlari) to‘lib boradi. Uchta dekadadan (Sc-Zn, Y-Cd, La-Hg) iborat birinchi yonaki guruhchalarda ichki d-pog‘onachalar to‘lib boradi va ular d-elementlar deb ataladi. Lantanoid va aktinoidlar ikkinchi yonaki guruhchalarida yanada ichkiroq bo‘lgan f-pog‘onachalar to‘lishi ro‘y beradi va ular f-elementlar deb ataladi.
   

Umuman olganda energetik qobiq va qobiqchalarning elektron bilan to‘lib borishini quyidagi tartibini tasvirlash mumkin:

• 
  865-923 yillarda Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziy moddalarni sinflarga ajratishga harakat qilgan;
  
• 
  1012-1023 yillarda Abu Ali ibn Sino tomonidan dorivor moddalar sodda va murakkab dorilarga sinflanib, 811 ta sodda dorilarning nomi alifbo tartibida tuzib chiqilgan;
  
• 
  XVIII asrda 30 ta atrofi element ma’lum edi;
  
• 
  XIX asrda 60 dan ortiq element ma’lum bo‘lgan;
  
• 
  Nemis olimlari I.Debereyner (1829) va L.Meyer (1864), ingliz olimlari U.Odling va J.Nyulends (1863), fransuz olimlari J.Dyuma va A.Shankurtua hamda boshqa olimlar kimyoviy elementlarni sistemalashtirishga harakat qilganlar;
  
• 
  Sistemalashtirish muammosini 1869 yilda rus olimi D.I.Mendeleyev muvaffaqiyatli hal qilgan;
  
• 
  Х-(rentgen) nurlarining ochilishi (nemis olimi K.Rentgen, 1895)
  
• 
  Radioaktivlikning ochilishi (fransuz olimi A.Bekkerel, 1896)
  
• 
  Elektronning ochilishi (ingliz olimi J.Тomson, 1897)
  
• 
  Atom yadrosi zaryadining elementning davriy sistemadagi tartib nomeriga tengligi (ingliz olimi D.Mozli, 1913)
  
• 
  Yadro tuzilishining proton-neytron nazariyasining yaratilishi (rus olimlari D.D.Ivanenko va E.N.Gapon hamda nemis olimi V.Geyzenberg, 1932)
  

1. 
   8-sinf kimyo darsligidan tegishli mavzularni va darslikdagi o‘rganilgan §1,2,3 larni o‘qish, savol va topshiriqlarni bajarish.
   
2. 
   Mavzu yuzasidan test topshiriqlarini yechish.
   

1. 
   Kimyoviy bog‘lanish.
   
2. 
   Kimyoviy bog‘lanish turlari.
   
3. 
   Elementlarning valent imkoniyatlari.
   
4. 
   Oksidlanish darajalari.
   

Darsda birikmalarning xossalari ularning kimyoviy bog‘lanish tabiatiga bog‘liqligini tushuntirishni quyidagi savollar ketma-ketligi asosida suhbat tarzida tashkil etish orqali amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi:

1. 
   Kimyoviy bog‘lanishlarning qanday turlarini bilasiz?
   
2. 
   Cl₂, O₂, N₂ molekulalari qanday bog‘langan?
   
3. 
   HCl, H₂O, NH₃ molekulalaridagi bog‘lanish tabiati qanday?
   
4. 
   Elektromanfiyligi bir-biridan keskin farq qiluvchi atomlar orasida qanday bog‘lanish hosil bo‘ladi?
   
5. 
   Suv nima uchun suyuq agregat holatida bo‘ladi?
   
6. 
   Ammiakning suvdagi eritmasida qanday bog‘ paydo bo‘ladi?
   
7. 
   Metallarning elektr va issiqlik o‘tkazuvchanligini qanday tushuntirish mumkin?
   

O‘quvchilardagi mavjud BKM asosida mavzu qisqacha bayon etiladi.

• 
  Kimyoviy bog‘-ikki yoki undan ortiq atomlarning o‘zaro ta’sirlashuvi bo‘lib, bunda kimyoviy barqaror ikki- yoki ko‘p atomli sistemalar (masalan: molekula yoki kristall) vujudga keladi.
  
• 
  Bog‘ yo‘nalganligi-molekulaning fazoviy strukturasini, shaklini belgilaydi;
  
• 
  Bog‘ qutbliligi-bog‘ o‘qi atrofida umumiy elektron juftining taqsimlanishi asimmetriyasi bilan belgilanadi;
  
• 
  Bog‘ karraligi-atomlarni bog‘lab turuvchi elektron juftlar soni bilan aniqlanadi;
  
• 
  Bog‘ uzunligi-atom yadrolari orasidagi masofaning muvozanat holati (nm larda o‘lchanadi);
  
• 
  Bog‘ energiyasi-bog‘ni uzish uchun bajariladigan ishga teng (kJmol larda o‘lchanadi)
  
• 
  Atomlarning umumiy elektron jufti yordamida hosil qilgan bog‘i kovalent bog‘ deb nomlanadi:
  

• 
  Kimyoviy element atomining umumiy elektron juftni o‘ziga tortish xususiyati elektro manfiylik deb ataladi
  

1. 
   Elektromanfiyliklari qiymati bir xil bo‘lgan atomlar orasidagi kovalent bog‘ qutbsiz kovalent bog‘ deb ataladi (umumiy elektron jufti qo‘shni yadrolar orasida simmetrik joylashadi);
   
2. 
   Elektromanfiyliklari qiymati turlicha bo‘lgan atomlar orasidagi kovalent bog‘ qutbli kovalent bog‘ deb ataladi (umumiy elektron jufti yadrolardan biri tomonga siljigan holda bo‘ladi);
   

• 
  Atomlar elektron biriktirishi yoki yo‘qotishidan hosil bo‘lgan zarralar ionlar deb ataladi
  
• 
  Ionlardan hosil bo‘lgan birikmalar ion birikmalar deb ataladi
  
• 
  Ionlar orasidagi bog‘ ion bog‘ deb ataladi
  
• 
  Elektronlar berish jarayoni oksidlanish deb yuritiladi
  
• 
  Elektronlar qabul qilish jarayoni qaytarilish deb yuritiladi
  
• 
  Elektromanfiyligi katta bo‘lgan elementlar bilan vodorod atomi orasida vujudga keladigan ikkinchi darajali kimyoviy bog‘lanish vodorod bog‘lanish deyiladi
  
• 
  Metallarda musbat ionlar va umumiy elektronlar orasida vujudga kelgan kimyoviy bog‘ metall bog‘ deb yuritiladi
  

1. 
   8-sinf darsligidan III bobni takrorlash.
   
2. 
   Darslikdagi §4 ni o‘qish.
   
3. 
   Mavzu yuzasidan test topshiriqlarini yechish.
   

1. 
   Valentlik
   
2. 
   Oksidlanish darajasi
   

O‘quvchilar 7-sinfda valentlik tushunchasi bilan tanishgan. Bu tushuncha atom-molekulyar ta’limot asosida tushuntirilgan bo‘lib, 8-sinfda ham, 9-sinfda ham yoki butun kimyo kursini o‘rganish davomida saqlanib qoladi.

Davriy qonunning asosiy tushunchalari va Davriy qonun asosida kelib chiqadigan hulosalar, atom tuzilish haqidagi bilimlar asosida o‘quvchilar 8-sinfda oksidlanish darajasi tushunchasini ham o‘zlashtirib olgan.

O‘quvchilar “valentlik”, “oksidlanish darajasi” deb atalgan tushunchalarni va bu ikki tushunchani bir-biridan farqini anglay oladimi? Kimyo fanini nazariy asoslarini o‘rganishda har ikki tushunchadan ijodiy foydalana oladimi?

Dars yuqoridagi ikki savolni oydinlashtirib olish uchun turli hildagi pedagogik tehnologiya metodlaridan foydalangan holda tashkil etiladi.

Darsning boshida sinf doskasiga yozilgan quyidagi ikki variantda yozilgan topshiriqlarni mustaqil ishlash bilan boshlanadi. Doskada ikki o‘quvchi ishlaydi, qolgan o‘quvchilar daftarlarida ishlaydi.

1-variant: Quyidagi moddalar tarkibidagi elementlarni valentligini aniqlang: CO₂, NH₃, NH₄Cl, KHSO₄, HNO₃, H₂O, H₃O.

2-variant: Quyidagi moddalar tarkibidagi elementlarni oksidlanish darajalarini aniqlang: CO, NH₃, NH₄Co, HNO₃, KHSO₄, H₂O, H₃O.

O‘quvchilar tomonidan bajarilgan mustaqil ishni natijalari asosida, o‘qituvchi tomonidan hulosalanadi va yangi mavzu tushuntirilishi davom etadi.

• 
  Valentlik-bu ma’lum element atomining qat’iy belgilangan sondagi boshqa element atomlari bilan birika olish qobiliyatidir.
  
• 
  Elementning valentligi shu element atomini boshqa element atomi bilan bog‘lab turuvchi umuiy elektron jufti soni bilan aniqlanadi
  
• 
  Oksidlanish darajasi-atom ionga aylangan holda (ya’ni, umumiy elektron jufti kuchli elektromanfiy atom tomonga to‘la siljigan holda) molekuladagi atomda hosil bo‘luvchi shartli zaryad
  

A) Quyidagi moddalardagi har bir element atomining oksidlanish darajasini aniqlang va valentligi bilan taqqoslang:

1. 
   Bir atomli ion oksidlanish darajasi uning zaryadiga teng
   
2. 
   Vodorod metall gidridlarida –1, qolgan barcha birikmalarida 1 oksidlanish darajasiga ega
   
3. 
   Kislorod ko‘pchilik birikmalarda –2, ftor bilan birikmalarida 2, peroksidlarda (E-O-O-E) –1 oksidlanish darajasiga ega
   
4. 
   Ftor barcha birikmalarida -1 oksidlanish darajasiga ega
   
5. 
   Ishqoriy metallar barcha birikmalarida 1 oksidlanish darajasiga ega
   
6. 
   II guruh bosh guruhcha elementlari barcha birikmalarida 2 oksidlanish darajasiga ega
   
7. 
   Oddiy moddalardagi atomlar nol oksidlanish darajasiga ega
   
8. 
   Bir birikmadagi barcha elementlarning oksidlanish darajalarining arifmetik yig‘indisi nolga tengligi uchun shu birikmadagi oksidlanish darajasi ma’lum bo‘lgan elementlar yordamida birikmadagi boshqa elementlarning oksidlanish darajasini aniqlash mumkin (mn: K₂SO₄ da [12][6][-24]0; K₂Cr₂O₇ da Cr ning oksidlanish darajasi nechaga tengligini quyidagicha hisoblab topiladi: [12][x2][-27]0; -2x2-14; -2x-12; x6)
   
9. 
   Ko‘p elementlar o‘zgaruvchan oksidlanish darajalariga ega
   
10. 
    Elementning eng yuqori oksidlanish darajasi uning davriy sistemada joylashgan guruh nomeriga teng
    
11. 
    Metallmaslarning vodorod bilan birikmalarida oksidlanish darajalari –4 dan (IV guruh elementlari) –1 gacha (VII guruh elementlari) o‘zgaradi. Bu metallmas atomi vodorod atomlaridan tortib oladigan elektronlar soni bilan aniqlanadi.
    

1. 
   8-sinf darsligidan kimyoviy bog‘lanishlar qismini takrorlang.
   
2. 
   Darslikdagi §4 ni o‘qing
   
3. 
   §4 dagi savol va topshiriqlarni bajaring
   

1. 
   Elektrolitlar.
   
2. 
   Noelektrolitlar.
   
3. 
   Dissotsatsiya nazariyasi.
   
4. 
   Elektrolitik dissotsatsiya nazariyasini modda tabiatiga bog‘liqligi.
   
5. 
   Gidroliz.
   

Darsni quyidagi tajriba bilan boshlash maqsadga muvofiq.

Elektr o‘tkazuvchanlikni tekshirish asbobi yordamida quyidagilarning elektr o‘tkazuvchanligini sinab ko‘ring (6-rasm):

1. 
   distillangan suv
   
2. 
   osh tuzi eritmasi
   
3. 
   spirt
   
4. 
   o‘yuvchi natriy eritmasi
   
5. 
   sulfat kislota eritmasi
   

A) va C) holatlarda nima uchun lampochka yonmadi? Qolgan holatlarda nima uchun lampochka yondi?

Bu savollarga o‘quvchilarning fikrlarini bilgandan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilar fikrlarini xulosalaydi va darsni bayon etadi.

• 
  Eritmalari yoki suyuqlanmalari elektr tokini o‘tkazadigan moddalar elektrolitlar deb ataladi.
  
• 
  Eritmalari yoki suyuqlanmalari elektr tokini o‘tkazmaydigan moddalar elektrolitmaslar deb ataladi.
  
• 
  Elektrolitning suv yoki boshqa qutbli erituvchi ta’sirida erishida hamda yuqori temperatura ta’sirida suyuqlanganda ionlarga ajralishi hodisasi elektrolitik dissotsialanish deb ataladi
  
• 
  Elektrolitik dissoyilanish jarayoni qaytar reaktsialardir.
  

HClH⁺+Cl^-; Na₂SO₄2Na⁺+SO

• 
  Elektrolitik dissoyilanish nazariyasini 1887 yilda S.Arenius kashf etgan.
  

• 
  Ma’lum temperaturada dissotsiyalangan molekulalar sonining, erigan moddaning dastlabki molekulalari soniga nisbati elektrolitning dissotsialanish darajasi () deb ataladi
  
• 
  Dissotsialanish darajasi erituvchi va erigan elektrolit tabiatiga, eritma konsentratsiyasiga, temperaturaga bog‘liq bo‘ladi
  
• 
  Dissotsialangan va dastlabki molekulalar orasidagi muvozanat konstantasi dissotsialanish konstantasi deb ataladi
  
• 
  Dissotsialanish konstantasi erituvchi va erigan elektrolit tabiatiga, temperaturaga bog‘liq bo‘ladi, lekin konsentratsiyaga bog‘liq bo‘lmaydi
  
• 
  Dissotsialanish konstantasi quydagicha ifodalanadi:
  

Bunda: va moddalarning muvozanat paytdagi kontsentratsiyasi.

Juda kuchsiz elektrolitlar uchun : K=C² bundan = yoki C=

K=dissotsialanish konstantasi.

C=eletrolitni (juda kuchsiz) konsentrtsiyasi

=dissotsilanish darajasi.

• 
  Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar (KNO₂, Na₂CO₃,K₂S va …) suvda eritilganda gidrolizlanadi.
  

Bunday tuzlarning suvdagi eritmasi ishqoriy muxitga ega bo’ladi.

• 
  Kuchsiz asos va kuchli kislota hosil bo’lgan tuzlar (ZnCl₂, Al₂(SO₄)₃,Cu(NO₃)₂ …) suvda eritilganda gidrolizlanadi.
  

Bunday tuzlarning gidrolizlanishidan muxit kislotali bo’ladi.

• 
  Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar ( (NH₄)₂ CO₃, COONH₄, Cr₂ S₃ …) gidrolizlanganda hosil bo’lgan yangi asos va kislotani kuchiga qarab muxit turlicha bo’ladi. Yani gidroliz oxirigacha boradi.
  

(CH₃COO^- +NH₄⁺ +H₂O CH₃COO+NH₄OH)

• 
  Juda kuchsiz asos va juda kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizi oxirigacha sodir bo’ladi.
  

Bunday xollarda eritmani muxiti gidroliz natijasida hosil bo’lgan kislota va asosning kuchiga qarab kuchsiz kislota yoki kuchsiz ishqoriy bo’ladi.

• 
  Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanmaydi.
  

1. 
   Alyuminniy xlorid ,kaliy karbonat, natriy xlorid tuzlarining gidrolizlanish reaktsiyasini molekulyar , ionli ko’rinishda yozing.Eritmani muxiti qanday bo’ladi.
   
2. 
   Alyuminiy sulfat tuzining oxirigacha gidrolizlanishi uchun nima halaqit qiladi. Sababini reaktsiya tenglamalarida yozib tushuntiring.
   
3. 
   Alyuminiy sulfat tuzi eritmasiga quyidagi tuzlarning eritmalari qo’shiladi. Qaysi xolda alyuminiy gidroksid cho’kmasi tushadi. 1-Na₂S ; 2- CuCl₂ ; 3- KNO₃ sodir bo’lgan jarayonning reaksiya tenglamalarini yozib tushuntiring
   
4. 
   Tuzlarning gidrolizlanishi natijasida eritmaning muhiti qanday bo’lishligi nimalarga bog’liq.
   
5. 
   Temir (III)- xlorid tuzini gidrolizlanishini qanday omillar kuchaytiradi?
   
6. 
   Ca₃P₂, Al₂S₃ va CaC₂ larni gidrolizlanish reaksiya tenglamalarini yozing.
   
7. 
   Litiy korbanat, temir(III)- sulfat tuzlari gidrolizlanganda eritma muxiti qanday bo’ladi?
   
8. 
   Anionlar va kationlar hisobiga gidrolizga uchraydigan tuzlarga beshtadan misollar keltiring.
   

1. 
   8-sinf kimyo darsligidan elektrolitik dissotsialanish mavzusini takrorlash.
   
2. 
   Darslikdagi §6 savol va topshiriqlarini bajarish.
   
3. 
   Mavzu yuzasidan test topshiriqlarini yechish.
   

O‘quvchilar 7-8 sinflarda vodorod, kislorod, galogenlar, oltingugurt, azot, fosfor kabi metallmaslar bilan tanishganlar hamda ularning elementlar Davriy sistemasidagi o‘rinlari haqida ma’lumotga ega. Shuning uchun o‘quvchilarga metallmaslarning umumiy xossalarini ifodalovchi xususiyatlari haqida kengaytirilgan ma’lumotlarni berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

O‘quvchilar bilan quyidagi savollarga javob berish bilan darsni tashkil qilish ham mumkin:

1. 
   Quyidagi elementlarning oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossasi qanday o‘zgaradi?
   

Nima uchun ftor eng kuchli elektromanfiy element hisoblanadi?

2. 
   Sizga tanish metallmaslarning agregat holatiga qarab guruhlarga ajrating.
   
3. 
   Ftor atomi faqat I valentlik yoki –1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Boshqa galogenlar, masalan, xlor –1, 0, 1, 3, 5, 7 oksidlanish darajalarini ham namoyon qilishi sababini atom tuzilishi asosida tushuntiring.
   
4. 
   Metallmaslarning metallarga ta’sirini ifodalovchi reaksiya tenglamalarini yozing. Hosil bo‘lgan birikmalar qanday kimyoviy bog‘ asosida birikadilar?
   
5. 
   Metallmaslarning vodorodli birikmalari hosil bo‘lish reaksiya tenglamalarini yozing.
   
6. 
   Kislorod bilan hosil qilgan kislotali oksidlarning qanday kimyoviy xossalarini bilasiz?
   
7. 
   Inert elementlarning kimyoviy reaksiyalarga kirisha olmasligini qanday izohlash mumkin?
   

1. 
   8-sinf darsligidan metallmaslarga tegishli mavzuni takrorlash
   
2. 
   Darslikdan §7 ni o‘qib, savol va topshiriqlarni bajarish.