O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

1. 
   Karbonat kislota
   
2. 
   Karbonatlar
   

b) natriy karbonat

3. 
   Gidrokarbonatlar va karbonatlarning bir-biriga aylanishi
   
4. 
   Ishlatilishi
   

Karbonat kislota juda beqaror modda bo‘lib, suvli eritmadagina mavjud bo‘ladi.

Karbonat kislotani ishqoriy va ishqoriy-yer metallar bilan hosil qilgan karbonatlari va gidrokarbonatlari xalq xo‘jaligida muhim ahamiyatga ega.

CaCO₃-ohaktosh, bo‘r, marmar. Тabiatda g‘orlarda hosil bo‘ladigan stalagmit va stalaktitlar kalsiy karbonat asosidagi minerallardir.

Na₂CO₃-soda (kir sodasi)

NaHCO₃-ichimlik sodasi

K₂CO₃-potash
Laboratoriya ishi № 1.

1. 
   Karbonatlar va gidrokarbonatlarning xossalari va bir-biriga aylanish bilan tanishish.
   

1. 
   Yangi tayyorlangan 2-3 ml ohakli suv eritmasidan uglerod (IV)-oksidi o‘tkazing.
   
2. 
   Eritmadan uglerod (IV)-oksid o‘tkazishni davom ettiring.
   
3. 
   Тiniq eritmali probirkani qaynating
   

1. 
   Ohakli suvdan uglerod (IV)-oksid o‘tkazilganda u nima uchun loyqalanadi?
   
2. 
   Uglerod (IV)-oksid o‘tkazish davom ettirilganda eritma nima uchun yana tiniq bo‘lib qoladi?
   
3. 
   Bu eritma qizdirilganda nima uchun cho‘kma hosil bo‘lishini tushuntiring.
   
4. 
   Тegishli reaksiyalarning tenglamalarini molekulyar, ionli va qisqartirilgin ionli ko‘rinishda yozing?
   

2. 
   Karbonat-ioniga xos sifat reaksiya.
   

Bir probirkaga ozroq bo‘r, ikkinchisiga magniy karbonat soling. Birinchi probirkaga 1-2 ml suyultirilgan xlorid kislota, ikkinchisiga shuncha suyultirilgan H₂SO₄ quying. Ikkala probirkaning og‘zini gaz o‘tkazgich nayi bor tiqinlar bilan berkiting, naylarning uchini ohakli suvi bor probirkaga tushirib qo‘ying.

1. 
   Bajarilgan tajribalarga asoslanib qaysi reaksiyalar karbonat ioniga xos reaksiya ekanligi haqida xulosa chiqaring.
   
2. 
   Тegishli reaksiya tenglamalarining molekulyar, ionli va qisqartirilgan ionli tenglamalarini yozing.
   

1. 
   Darslikdan §12 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   
2. 
   Amaliy ishga tayyorgarlik ko‘ring.
   

Kerakli jihozlar:

1. 
   Probirkalar
   
2. 
   Gaz o‘tkazgich tiqin
   
3. 
   Rezina nay
   
4. 
   Kimyoviy stakanlar
   
5. 
   Shtativlar
   

Kerakli reaktivlar:

1. 
   Ohaktosh yoki marmar bo‘lakchalari
   
2. 
   Ohakli suv
   
3. 
   Fenolftalein
   
4. 
   O‘yuvchi natriy eritmasi
   
5. 
   Suyultirilgan xlorid kislota
   

CaCO₃  CO₂  H₂O  Ca(HCO₃)₂

Ajralib chiqayotgan gaz bilan yuqoridagi 3 ta tajribani takrorlang.

Ushbu masalani bir necha usulda yechish mumkin.

1. 
   a g C yonganda qancha hajm CO₂ hosil bo‘lishini topiladi.
   

2. 
   b
   g S yonganda qancha hajm SO₂ hosil bo‘lishini topiladi.
   

-----------  -------------- = 6,72 l

12 32


u sistemadan b=(5,6-a) kelib chiqadi, u holda

tenglama hosil bo‘ladi.

Тenglama yechilsa, a=2,4 bo‘ladi. Demak,

2,4

%С= ----- 100 = 42,86

5,6

1. 
   Agar aralashmani barcha qismi uglerod bo‘lganda qancha hajm CO₂ hosil bo‘ladi?
   

2. 
   A
   
   gar aralashmani barcha qismi oltingugurt bo‘lganda qancha hajm SO₂ hosil bo‘ladi?
   

2. 
   U
   shbu ma’lumotlarga asoslanib quyidagicha diagonal tuzib olamiz.
   

2,8  3,73 = 6,53

%С= ----- 100  42,86

6,53

1. 
   1,2 t uglerod yonganda hosil bo‘lgan CO₂ hajmini (m³) aniqlang.
   
2. 
   10 g CO va CO₂ aralashmasi yondirilganda 13,2 g CO₂ hosil bo‘ladi. Aralashmada necha foiz karbonat angidirid bo‘lgan?
   
3. 
   Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradigan reaksiya tenglamalarini yozing.
   

4. 
   1,6 kg CuO dan misni to‘la qaytarib olish uchun qancha miqdor uglerod yoki n.sh.da o‘lchangan qancha hajm CO kerakligini hisoblab toping.
   
5. 
   400 kg ohakli suv eritmasini to‘la loyqalantirish uchun 2,24 l karbonat angidridi sarflandi. Ohakli suv tarkibidagi Ca(OH)₂ ning massa ulushini toping.
   
6. 
   112 g KOH tutgan 1000 g eritma orqali 22,4 l CO₂ gazi o‘tkazildi. Hosil bo‘lgan eritmadagi tuzning massa ulushini hisoblang.
   
7. 
   240 g uglerod mo‘l miqdor ohak bilan qo‘shib qizdirilganda hosil bo‘lgan gazning hajmi va qattiq moddaning formulasini toping.
   
8. 
   Azot va karbonat angidrid aralashmasidan azotni ajratib olish yo‘lini taklif eting.
   
9. 
   Odam 1 sutkada nafas olish jarayonida 1300 g gacha karbonat angidrid chiqaradi. Shuncha karbonat angidirid necha mol keladi va n.sh.da qancha hajmni egallaydi?
   

O‘quvchilarning mustaqil ishini tashkil etish

Darslikdagi «Uglerod» bobidan keyin berilgan mustaqil ishlash uchun topshiriqlarning ikkinchi va uchinchisi haqida to‘htalib o‘tishni maqsadga muvofiq deb topdik.

Matndagi topshiriqlarni o‘quvchilar turlicha izohlab beradilar. Sinfdoshlari bilan munozara qiladilar.

O‘quvchilarning javoblari va munozara natijalarini o‘qituvchi quyidagi tarzda umumlashtirishi mumkin.

Ba’zi g‘orlarning pastki qismlaridagi tosh va tuproqlar o‘z tarkibida ko‘proq miqdorda kalsiy, magniy gidrokarbonatlari saqlaganligi tufayli suv, namlik va harorat ta'sirida doimiy parchalanib turadi, oqibatda ajralib chiqqan karbonat angidrid g‘orning tubida ko‘p miqdorda saqlanib qoladi.

Ca(HCO₃)₂CaCO₃+H₂O+CO₂.

Natijada g‘or tubida qolgan nafaqat it, boshqa hayvonlar ham nafas ololmasdan halok bo‘lishi mumkin.

Ovchi itlar bunday g‘orlarga o‘z xo‘jayinlari bilan kirganda halok bo‘lganligi uchun «it g‘ori» deb nom olgan.

3-mustaqiI ish.

Topshiriqning o‘quvchilarga qiziqarli bo‘lishi hamda, uni hal qilishda aktiv qatnashish uchun berilayotgan har bir masala qiziqarli bo‘lishligini ta'minlash maqsadida turli xil afsona va rivoyatlardan foydalanish mumkin.

Tabiatda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan bu kabi hodisalarning tub ilmiy mohiyatini ochib berish o‘qituvchining vazifasiga kiradi.

Ba'zi g‘orlarning ichida turli shakllardagi ustunlar juda ko‘p. Ularning ayrimlari insonlarni hayratga soladi.

G‘or hosil bo‘lishidagi kimyoviy jarayon:

1. Ohaktoshni erishi: CaCO₃+ H₂O+CO₂  Ca(HCO₃)₂

2. Ca(HCO₃)₂ — eruvchi modda. Bu modda issiqlik ta'sirida parchalanib CaCO₃ ni hosil qiladi, ya'ni «qotish» jarayoni sodir bo‘ladi.
Ca(HCO₃)₂ CaCO₃+H₂O+CO₂

Agar «qotish» tepadan boshlansa stalaktit, past dan o‘sib chiqsa, stalagmit ko‘rinishdagi tabiiy «ustunlar» hosil bo‘ladi, ular turli manzarali shakllarni vujudga keltiradi. Ularning hosil bo‘lishidagi ilmiy asoslarni bilmaslik oqibatida turli xil afsonalar, rivoyatlar to‘qilgan.

1. 
   Davriy jadvalda joylashgan o‘rni
   
2. 
   Atom tuzilishi
   
3. 
   Тabiatda tarqalishi
   
4. 
   Olinishi
   
5. 
   Ishlatilishi
   

Darsning boshida kremniyning Davriy jadvaldagi o‘rni, atom tuzilishi haqidagi tushunchalarni o‘quvchilarni o‘zlari doskada tushuntiradilar. O‘qituvchi bu paytda tinglovchi va o‘quvchilarning harakatini baholovchi vazifasini bajaradi.

Kremniy tabiatda kisloroddan keyin eng ko‘p tarqalgan elementdir. Yer sharining 26% qismini kremniy tashkil etadi. Kremniy silikatlar va alyuminisilikatlar tarzida yer qobig‘ining 75% ini tashkil etadi.

Qum tuproq, kvarts – SiO₂

Koolin – Al₂O₃2SiO₂2H₂O

Dala shpati – K₂OAl₂O₃6SiO₂

Mikroskopik suv jonzotlarining skeletlari asosan kremniy (IV)-oksididan tashkil topgan bo‘ladi. Bu mikroorganizmlar vaqtlar o‘tishi bilan turli hildagi tog‘ jinslarini hosil qiladi. Kvarts (SiO₂) yer qobig‘ida eng ko‘p tarqalgan va tog‘ hrustali, ametisr, achat, yashma, morion, serdalok kabi qimmatbaho toshlar tarzida ham uchraydi. Kvartsning karmen, haltsedan kabi turlari qadimgi odamlarning mehnat qurollari bo‘lib hizmat qilgan.

1825 yilda shved kimyogari Y.Bertsellius kremniyning kashf etgan. Kremniyni olish uchun Bertsellius kaliy ftorsilikatni kaliy metali bilan qizdirilgan.

K₂SiF₆ + 4K = 6KF + Si

Kremniy sanoatda qumni ko‘mir bilan qizdirib olinadi:

1. 
   Darslikdagi §13 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

Dars quyidagi reja asosida bayon etiladi:

1. 
   Fizik xossalari
   
2. 
   Kimyoviy xossalari
   
3. 
   Kremniy (IV)-oksid
   
4. 
   Metakremniy kislotasi
   
5. 
   Metakremniy kislotasi tuzlari
   

Darslikdagi §13 muhokama qilingandan so‘ng, quyidagi muammo o‘rtaga tashlanadi:

M_r(CO₂)=44; Mr(SiO₂)=60; M_r(SO₂)=64 ekanligi va shu bilan birga CO₂ va SO₂ gaz modda bo‘lsada, SiO₂ nima uchun qattiq, qiyin suyuqlanuvchi modda? Izohli javob bering.

CO₂ va SO₂ lar molekulyar kristall panjaralar hosil qilib, O=C=O va O=S=O tuzilishga ega.

SiO₂ esa atom kristall panjara hosil qiladi, kristall panjara tugunlarida kremniy va kislorod atomlari joylashadi hamda uning molekulyar massasi 60n holida bo‘ladi.

Mavzuni mustahkamlash maqsadida quyidagi masala va mashqlarni ishlash maqsadga muvofiq:

1. 
   Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradigan reaksiya tenglamalarini yozing.
   

2. 
   Kremniy va uning birikmalarini xalq xo‘jaligida ishlatilishini aks ettiradigan jadval tayyorlang.
   
3. 
   Тarkibida 70 % kremniy, 30 % uglerod bo‘lgan birikma qum bilan koksni aralashmasini 2000°C ga qadar qizdirib olinadi. Reaksiya natijasida is gazi ham ajralib chiqadi. Moddani hosil bo‘lish reaksiya tenglamasini yozing va formulasini aniqlang. Shu birikmadan 1 t olish uchun 2 % dan qo‘shimchalari bo‘lgan har qaysi boshlang‘ich moddadan qanchadan kerak bo‘ladi?
   

1. 
   Sizga berilgan tabiiy silikatlarning namunalarini ko‘ring. Ularning tashqi ko‘rinishiga e’tibor bering. Ularni qattiqligini tekshirib ko‘ring.
   

1. 
   Jadval tuzing, o‘z kuzatishlaringizni qayd qiling.
   
2. 
   Kuzatishlaringizga asoslanib, sizga berilgan minerallarni nomlang.
   

1. 
   Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirishga yordam beradigan reaksiya tenglamalarini yozing.
   

2. 
   2,44 kg natriy silikat olish uchun tarkibida 20% qo‘shimcha tutgan oq qumdan qancha kerak bo‘ladi?
   

1. 
   Darslikdan §14 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

1. 
   Shisha va uning turlari, tarkibi, ishlatilishi.
   
2. 
   Sement
   
3. 
   Beton va temir-beton
   
4. 
   Keramika
   

Darsda berilgan tushunchalarni o‘g‘uvchilarga to‘laroq singdirish uchun quyidagi sitatadan foydalanish mumkin: «...Kaolin sanoat usulida o‘zlashtirish uchun katta qiziqish tug‘diradi. Angren kaolinidan sanoatning ko‘pgina tarmoqlarida glinozem (alyuminiy oksidi) va alyuminiy, o‘tga chidamli materiallar, keramik qoplamalar, pardozlash va metlax plitkalari, chinni va fayans elektr izolyatorlar, drenaj va kanalizatsiya quvurlari, qog‘oz sanoatida ishlatiladigan to‘ldirgich, oq va rangli sement, o‘ta pishiq g‘isht kabi mahsulotlarni tayyorlash uchun xom ashyo sifatida foydalanish mumkin...» (Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 236-237 betlar)

1. 
   Sizga berilgan namunalar shishaning qaysi turiga kirishini aniqlang.
   
2. 
   Siz ko‘rib chiqqan buyumlarni tayyorlashda shishaning qanday xarakterli xossalaridan foydalanilganligini izohlab bering.
   

SiO₂ – 75%; CaO – 9%; Na₂O – 16%; Bu navli shishaning tarkibida bir mol CaO ga necha mol Na₂O va SiO₂ to‘g‘ri keladi.

1) Masala shartiga ko‘ra oksidlarning massa nisbatlari quyidagicha:

m /SiO₂/ : m /CaO/ : m /Na₂O/ = 75 : 9 : 16

2) Shisha tarkibidagi oksidlarning mol nisbatlarini aniqlash.

Demak, Shishaning bu navi tarkibida 1 mol CaO ga 7,8 mol SiO₂ va 1,6 mol Na₂O to‘g‘ri keladi.

Javob: 7,8 mol SiO₂ va 1,6 mol Na₂O
Mustaqil yechish uchun masala va mashqlar

1. 
   Normal shisha tarkibida 13% Na₂O, 11,7% CaO va 75,3% SiO₂ bo‘ladi. Shishaning oksidlar ko‘rinishdagi formulasini aniqlang.
   
2. 
   Billur (hrustal) shisha tarkibi Na₂O  PbO  6SiO₂ formulaga to‘g‘ri keladi. Billur shisha tarkibidagi PbO ning massa ulushini aniqlang.
   
3. 
   Tarkibi K₂O  CaO  6SiO₂ bo‘lgan 300 kg shisha (o‘tga chidamli shisha) tayyorlash uchun qancha K₂CO₃, CaCO₃ va SiO₂ kerak bo‘ladi?
   

1. 
   Darslikdagi §15 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

O‘tilgan mavzular bo‘yicha o‘quvchilar bilimini aniqlashda 20 tadan test topshiriqlari yoki nazariy va hisoblashga doir 3 tadan masalalardan iborat 45 minutlik yozma ishdan foydalanish mumkin.

1. 
   Uglerod va is gazining qaytaruvchilik xossalarini ifodalaydigan reaksiya tenglamalarini yozing.
   
2. 
   Тarkibida 20 % karbonatsiz qo‘shimchalari bor bo‘lgan ohaktoshdan qancha so‘ndirilmagan ohak va n.sh.da o‘lchangan hajm karbonat angidrid olish mumkin?
   
3. 
   Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish imkonin beradigan reaksiya tenglamalarini yozing.
   

CaCO₃Ca(HCO₃)₂CaCO₃CO₂CO

1. 
   0,9 mol kalsiy karbonatga 540 ml 8 % li (q1,04 gml) xlorid kislota ta’sir ettirilganda, qanday gaz va qancha hajmda (n.sh.) ajralib chiqadi?
   
2. 
   Kislorodda is gazi yonadi, ammo karbonat angidrid yonmaydi. Nima uchun? Javobingizni izohlang.
   
3. 
   10 % li natriy karbonat eritmasini tayyorlash uchun 54 kg kristall sodani (Na₂CO₃10H₂O) qancha suvda ertish kerak?
   

3-variant

1. 
   Quyidagi sxemani amalga oshirish uchun zarur reaksiyalarning tengalamalarini yozing.
   

SiSiO₂Na₂SiO₃H₂SiO₃SiO₂

2. 
   Тarkibida 2 % qo‘shimchalari bor 20,4 g kaliy gidrokarbonatdan n.sh. da o‘lchangan qancha hajm karbonat angidrid olish mumkin?
   
3. 
   Natriy gidrokarbonatni qanday yo‘llar bilan natriy karbonatga aylantirish mumkin. Reaksiya tenglamalarini yozing.
   

4-variant

20 ta test topshirig‘i

1. 
   IV guruh bosh guruhchasi elementlaridan qaysi birining yadrosida protonlarga nisbatan neytronlar ko‘p bo‘ladi?
   

1. 
   S; 2) Si; 3) Ge; 4) Sn; 5) Pb;
   

1. 
   1,2,3 B) 2,3,4 C) 3,4,5 D) 1,3,5 E) 2,4,5
   

2. 
   IV guruh bosh guruh elementlarining qaysilari d-elementlarga kiradi?
   

1. 
   C va Si B) Si C) Ge, Sn, Pb D) faqat Pb
   
2. 
   d-elementlar oilasiga kirmaydi
   

3. 
   Uglerodning sun’iy olingan allotropik shakl o‘zgarishi-karbinning tuzilishi qanday?
   

1. 
   tetraedr shaklida
   
2. 
   muntazam oltiburchak shaklida
   
3. 
   chiziqli ...-CC-CC-CC-...
   
4. 
   chiziqli ...CCCCCC...
   
5. 
   C va D javoblar to‘g‘ri
   

4. 
   Havoda o‘z-o‘zidan alangalanib ketadigan gazni ko‘rsating.
   

1. 
   is gazi B) karbonat angidrid C) metan
   

5. 
   Oddiy shisha uchun xom ashyo bo‘la oladigan moddalar qatorini ko‘rsating.
   

1. 
   Kaolin 2) ohaktosh 3) soda 4) oq qum
   

1. 
   2,3,4 B) 1,2,7 C) 4,5,6 D) 2,4,7 E) 4,6,7
   

6. 
   Kristallgidrat holidagi natriy karbonatning 11,44 g miqdoridan 4,24 g suvsiz tuz olish mumkin bo‘lsa, kristallgidrat holidagi tuzning formulasini aniqlang.
   

1. 
   Na₂CO₃H₂O B) Na₂CO₃2H₂O C) Na₂CO₃5H₂O
   

7. 
   Billur shisha tarkibi Na₂CO₃PbO6SiO₂ formulaga to‘g‘ri kelsa, undagi PbO ning massa ulushini aniqlang.
   

1. 
   34 % B) 11 % C) 55 % D) 45 % E) 66 %
   

8. 
   Karbonat angidridning havoga nisbatan zichligi qanday bo‘ladi?
   

1. 
   1,52 B) 1,44 C) 2,2 D) 1,01 E) 1,96
   

9. 
   0,2 mol is gazida nechta molekula bor?
   

1. 
   1,20210²³ B) 0,60110²³ C) 1,20210²⁴
   

10. 
    Quyidagi o‘zgarish natijasida hosil bo‘lgan «Х» moddani aniqlang.
    

SiMg₂SiSiH₄SiO₂ХNa₂SiO₃

1. 
   kalsiy silikat B) kremniy (IV)-oksid C) metakremniy kislotasi
   

11. 
    Vodorodga nisbatan zichligi 14 ga teng bo‘lgan gazning formulasini aniqlang.
    

1. 
   CH₄ B) CO C) CO₂ D) SiH₄ E) C₂H₆
   

12. 
    Kremniy (IV)-oksid quyidagi moddalarning qaysi biri bilan reaksiyaga kirishadi?
    

1. 
   natriy gidroksid 2) sulfat kislota 3) natriy karbonat
   

7) vodorod 8) kislorod

1. 
   1,3,5,6 B) 2,3,4,7 C) 3,5,7,8 D) 4,5,6,7 E) 1,3,6,8
   

13. 
    1,12 l karbonat angidridda nechta kislorod atomi bor?
    

1. 
   6,0210²³ B) 0,60210²³ C) 3,0110²²
   

14. 
    Mg₂Si va SiF₄ larda Si ning oksidlanish darajalari qanday bo‘ladi?
    

1. 
   4 va –4 B) –4 va 4 C) 0 va 4 D) har ikkisida ham –4
   

15. 
    Nima uchun SiO₂ qattiq kristall modda?
    

1. 
   molekulyar massasi 60 ga teng bo‘lgani uchun
   
2. 
   qum bo‘lgani uchun
   
3. 
   atom kristall panjaraga ega bo‘lgani va molekulyar massasi 60 m ga teng bo‘lgani uchun
   
4. 
   tabiatda ko‘p uchragani uchun
   
5. 
   SiO₂ qattiq emas, u gaz holida uchraydi