O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

1. 
   Galogenlar quyidagi umumiy xossalarga ega:
   

1. 
   gaz holatda ikki atomli molekula holida bo‘ladi
   
2. 
   ishqoriy metallar bilan ion bog‘lanishli, qattiq moddalar hosil qiladi
   
3. 
   vodorod va uglerod kovalent bog‘lanishli birikmalar hosil qiladi
   
4. 
   faqat oksidlovchi xossalarga ega
   
5. 
   A, B, C javoblar to‘g‘ri
   

2. 
   1 mol «Х» modda 1 mol suv bilan reaksiyaga kirishib, 1 mol kislorod va 2 mol vodorod ftorid hosil qiladi. Shu moddani ko‘rsating.
   

1. 
   F₂ B) OF₂ C) F₂O₃ D) HOF
   

3. 
   Quyidagi birikmalarning qaysilarida kislorodning oksidlanish darajasi noldan kichik?
   

1. 
   Na₂O 2) H₂O₂ 3) KNO₃ 4) F₂O 5) Na₂O₂ 6) KClO₃
   

1. 
   1,2,3,4,5 B) 2,3,4,5,6 C) 3,4,5,6,1 D) 4,5,6,1,2 E) 5,6,1,2,3
   

4. 
   1,5 mol gaz holidagi kislorod n.sh.da qancha hajmni egallaydi?
   

1. 
   5,6 l B) 11,2 l C) 22,4 l D) 33,6 l E) 44,8 l
   

5. 
   11 g temir (III)-sulfidni to‘liq eritish uchun 20 % li xlorid kislota eritmasidan qancha kerak bo‘ladi?
   

1. 
   2,28 g B) 9,12 g C) 4,56 g D) 45,6 g E) 55,5 g
   

6. 
   10 g rux va 10 g oltingugurtni qizdirib, qancha rux sulfidi olish mumkin?
   

1. 
   10 g B) 20 g C) 14,9 g D) 5,8 g E) 58 g
   

7. 
   Elementning tartib nomeri ortishi bilan quyidagi qatorda kislotalilik xossasi qanday o‘zgaradi: N₂O₃P₂O₃As₂O₃Sb₂O₃Bi₂O₃
   

1. 
   Kuchayadi B) kamayadi C) o‘zgarmaydi
   

8. 
   Natriy nitrit -NaNO₂;
   

1. 
   faqat qaytaruvchi
   
2. 
   faqat oksidlovchi
   
3. 
   ham qaytaruvchi ham oksidlovchi
   
4. 
   oksidlovchi ham qaytaruvchi ham emas
   
5. 
   formulasi noto‘g‘ri berilgan
   

9. 
   Quyidagi o‘zgarishlar bilan boradigan reaksiyalar zanjirida Х va Y moddalarni aniqlang.
   

N₂NH₃XNO₂YNH₄NO₃

1. 
   NO va HNO₃ B) N₂ va HNO₂ C) NO va NH₃
   

10. 
    16 kg suyuq kislorod gaz holatida qancha hajmni egallaydi (n.sh.)?
    

1. 
   11200 l B) 22400 l C) 5600 l D) 33600 l E) 22,4 m³
   

1. 
   Davriy sistemadagi II davr VI guruh va III davr VII guruh elementlarining atom tuzilishini yozing va yadro tarkibini aniqlang.
   
2. 
   Тabiiy xlorning nisbiy atom massasi 35,45 ga teng bo‘lib, ₁₇Cl³⁵ va ₁₇Cl³⁷ izotoplarining aralashmasidan iborat. Тabiiy xlor tarkibidagi har bir izotop massa ulushini aniqlang.
   
3. 
   VI guruhga tegishli element oksidlaridan biri tarkibida 50 % kislorod bor. Shu elementni aniqlang.
   
4. 
   Vodorod bilan RH₃ tarkibli birikma hosil qiladigan elementning yuqori oksidi tarkibida 74 % kislorod bor. Shu elementning nomini ayting.
   
5. 
   Тabiiy bor ₅B¹⁰ (18 %) va ₅B¹¹ (82 %) izotoplari aralashmasidan iborat bo‘lsa, uning o‘rtacha nisbiy atom massasini aniqlang.
   
6. 
   S^-2 ionining elektron tuzilishi qaysi element atomi yoki ionining elektron tuzilishiga o‘xshash bo‘ladi?
   
7. 
   Alyuminiy atomining yadrosiga -zarrachalar ta’sir ettirilsa proton hosil bo‘ladi. Bu jarayonda qaysi element izotopi hosil bo‘ladi? Sodir bo‘lgan yadro reaksiyasi sxemasini tuzib javob bering.
   
8. 
   Quyidagi birikmalarning tuzilish formulalarini yozing: K₂MnO₄, Na₂CO₃, Na₃PO₄, KClO₃, P₂O₅
   
9. 
   Quyidagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini elektron-balans usuli bo‘yicha tenglang:
   

1. 
   FeS₂  O₂  Fe₂O₃ SO₂
   
2. 
   Fe(OH)₂ H₂O  O₂  Fe(OH)₃
   
3. 
   NH₃  O₂  N₂  H₂O
   
4. 
   H₂S  O₂  S  H₂O
   

10. 
    Bir moldan olingan quyidagi tuzlar dissotsialanganda nechtadan ionlarga ajraladi?
    

1. 
   Na₃PO₄ B) AgCl C) K₂CO₃ D) FeCl₃
   

1. 
   Natriydan argonga qadar bo‘lgan elementlarda:
   

1. 
   metallik xossalari kuchsizlanib boradi
   
2. 
   metallmaslik xossalari ortib boradi
   
3. 
   metallmaslik xossasi susayib boradi
   
4. 
   elektromanfiyligi kamayib boradi
   
5. 
   oksidlovchilik xossasi ortib boradi
   
6. 
   atom radiusi ortib boradi
   
7. 
   yadrodagi protonlar soni ortib boradi
   

1. 
   1, 2, 3, 4; B) 1, 2, 5, 7; C) 1, 5, 6, 7;
   

2. 
   Atom radiuslari ortib borishi tartibida joylashgan elementlar qatorini ko‘rsating.
   

A) F, O, N, C B) C, N, O, F C) P, Si, Al, F

D) O, Fe, H, Cl E) Al, Mg, P, S

2. 
   Nisbiy elektromanfiyligi eng yuqori bo‘lgan element joylashgan guruh va davrni ko‘rsating.
   

A) I, 6; B) VI, 2; C) I, 3; D) VII, 5; E) VII, 4;

2. 
   Eng kuchli oksidlovchi elementning davriy sistemadagi o‘rnini aniqlang (guruh va davr bo‘yicha).
   

A) I, 1; B) III, 2; C) V, 7; D) VII, 7; E) VII, 2;

2. 
   Qaysi elementlar davriy sistemaning II va VI guruhida joylashgan?
   

1) ...2s²; 2) ...3p³; 3) ...4p⁶; 4) ...2p⁴; 5) ...3p⁴;

2. 
   Vodorod bilan RH₄ tarkibli birikma hosil qiladigan elementning yuqori oksidi tarkibida 72,72 % kislorod bo‘lsa, shu elementni aniqlang.
   

A) C; B) S; C) Ti; D) Ge; E) Pb;

2. 
   Izotoplardan birining atom yadrosida neytronlar bo‘lmaydi. Shu elementni ko‘rsating.
   

A) Cl; B) Au; C) Ag; D) H; E) He;

2. 
   Quyidagi yadro reaksiyasida qaysi zarracha hosil bo‘ladi?
   

1. 
   elektron; B) proton; C) pozitron;
   

2. 
   Quyidagi yadro reksiyasida qaysi element izotopi hosil bo‘ladi?
   

2. 
   Faqat ion bog‘lanishli moddalar hosil qila oladigan elementlar juftligi qatorini aniqlang.
   

1) K; 2) C; 3) Cl; 4) F; 5) N; 6) S;

1. 
   1 va 3; 1 va 4; B) 3 va 4; 4 va 5; C) 5 va 6; 4 va 6;
   

2. 
   Qutbsiz kovalent bog‘lanishga ega bo‘lgan moddalar qatorini ko‘rsating.
   

2. 
   Nitrat kislotasidagi azotning oksidlanish darajasini va valentligini ko‘rsating.
   

A) 5 va IV; B) 5 va V; C) 3 va IV; D) 4 va V; E) 5 va VI;

2. 
   Donor-akseptor bog‘lanishga ega bo‘lgan moddalar qatorini aniqlang.
   

1) CO; 2) CO₂; 3) NH₄Cl; 4) Fe₂O₃; 5) H₂O₂; 6) P₂O₅;

2. 
   Dissotsialanish darajasi 0,9 ga teng bo‘lgan 1 m li natriy sulfat eritmasining 1 litrida nechta ionlarga ajralmagan molekulalar bo‘ladi?
   

A) 6,0210²³; B) 3,0110²³; C) 6,0210²²; D) 3,0110²²; E) Barcha molekulalar ionlarga ajralgan bo‘ladi;

2. 
   Kuchli elektrolitlar qatorini aniqlang.
   

1. 
   HCl va HF; B) H₂CO₃ va H₂SO₄; C) H₂SO₄ va HClO₄;
   

2. 
   Kuchsiz elektrolitlar qatorini aniqlang.
   

1. 
   H₂S; H₂CO₃; B) HCl va HJ; C) H₂S va H₂SO₄;
   

2. 
   Quyidagi moddalarning qaysi biri gidrolizga uchraydi?
   

A) KCl; B) Na₂SO₄; C) BaCl₂; D) Ca(OH)₂; E) K₂S;

2. 
   Kalsiy karbidda uglerod atomining valentligi va oksidlanish darajasi nechaga teng?
   

A) 4 va -2; B) 1 va -1; C) 4 va -1; D) 2 va -1; E) 2 va -2;

2. 
   Suv molekulasi va proton orasida hosil bo‘lgan gidroksoniy kationida kislorodning valentligi va oksidlanish darajasi nechaga teng?
   

A) 2 va -2; B) 3 va -2; C) 2 va -1; D) 3 va -1; E) 4 va -2;

2. 
   Qaysi modda suvda eritilganda ishqoriy muhit hosil qiladi?
   

A) Na₂HPO₄; B) KCl; C) Al₂(SO₄)₃; D) Na₂SO₄; E) BaSO₄;

1. Darslikda berilgan test topshiriqlarini mustaqil bajarish.

IV guruh bosh guruhchasi elementlari haqida umumiy tushunchalar berishda elementlar Davriy qonun va Davriy jadvali, atom tuzilishi nuqtai-nazaridan yondoshish kerak.

Dars Davriy jadval va quyidagi 1-jadval asosida tashkil etiladi:

1-jadval

Element	Kimyoviy belgisi va Ar		Тartib nomeri va yadro zaryadi	Nisbiy elektromanfiy ligi	Atom radiusi, nm	Elektron konfiguratsiyasi
Uglerod	C	12,01	6 (6)	2,5	0,077	(He)2s22p2
Kremniy	Si	28,05	14 (14)	1,8	0,134	(Ne)3s23p2
Germaniy	Ge	72,59	32 (32)	1,8	0,139	(Ar)3d104s24p2
Qalay	Sn	118,6	50 (50)	1,8	0,158	(Kr)4d105s25p2
Qo‘rg‘oshin	Pb	207,2	82 (82)	1,9	0,175	(Xe)4f145d106s26p2

Quyidagi savollar asosida o‘quvchilarga nazariy bilimlar beriladi:

1. 
   Uglerod guruhiga qaysi elementlar kiradi?
   
2. 
   Uglerod guruhi elementlarining
   

1. 
   tashqi elektron pog‘onasidagi elektronlar
   
2. 
   valentligi
   
3. 
   oksidlanish darajasi
   
4. 
   yuqori oksidlari
   
5. 
   vodorodli birikmalari
   
6. 
   yadro zaryadiga bog‘liq ravishda elektromanfiyligi o‘zgarishi
   

3. 
   Yuqori oksidlari xossalaridagi o‘zgarishlari
   

• 
  Uglerod guruhiga C, Si, Ge, Sn, Pb elementlari kiradi
  
• 
  Uglerod guruhi elementlari p-elementlar oilasiga kiradi
  
• 
  Valentligi II va IV ga teng
  
• 
  Oksidlanish darajasi -4, 0, +2, +4
  
• 
  Yuqori oksidlari RO₂ umumiy formulaga ega
  
• 
  Vodorodli birikmalari RH₄ umumiy formulaga ega
  

1. 
   Darslikdagi §8 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

1. 
   Uglerodning:
   

1. 
   Davriy sistemadagi o‘rni
   
2. 
   Atom tuzilishi
   
3. 
   Тabiatda uchrashi
   
4. 
   Allotropiyasi
   

2. 
   Uglerod va uning birikmalarining xalq xo‘jaligida ishlatilishi
   

Darsni tashkil qilishda o‘quvchilarni mustaqil ishlatish yahshi natija beradi. Chunki o‘quvchilar 8-sinfda, davriy qonun, Davriy jadval, atom tuzilishi haqida bilimlarga ega.

O‘qituvchi darsning har bir bosqichida, o‘quvchilarni mustaqil ishlashlari uchun savol yoki topshiriqlar beradi. O‘quvchilar esa berilgan savol va topshiriqlarga 8-sinf kimyo darsligidan yoki qo‘shimcha adabiyotlardan foydalanib topshiriqlarni bajaradilar.

O‘quvchilar tomonidan bajarilgan ishlar tekshirib olinishi va yakuniy hulosani o‘qituvchi berishi kerak.

Dars reja asosida shu tarzda davom etadi.

• 
  Uglerod-tirik tabiatning asosi
  
• 
  Uglerod tabiatda ko‘mir va karbonat minerallari shaklida uchraydi
  
• 
  Olmos va grafit-uglerodning allotropik shakl o‘zgarishlaridir.
  
• 
  Karbin va fulleren-uglerodning sun’iy allotropik shakl o‘zgarishidir.
  

Uglerodning O‘zbekistondagi zahiralari va amaliy ahamiyatini tushuntirishda quyidagi sitatadan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi: «...O‘zbekiston katta ko‘mir zahiralariga ega. Uning geologik zahiralari bo‘yicha Markaziy Osiyoda ikkinchi o‘rinda turadi. O‘zbekistonda ko‘mir Angren, Sharg‘un va Boysun konlarida qazib chiqariladi. Ularning umumiy zahirasi-2 milliard tonna.

1. 
   Darslikdagi §9 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

Darsni quyidagi reja asosida bayon etiladi:

1. 
   Uglerodning fizik xossalari
   
2. 
   Adsorbsiya
   
3. 
   Uglerodning kimyoviy xossalari
   

Ko‘mirning turli xillari namunalari va grafit o‘quvchilarga ko‘rsatilib, ular asosida uglerodning fizik xossalari tushuntiriladi.

Quyidagi jadval asosida uglerodning allotropik shakl o‘zgarishlari bo‘lgan olmos va grafitning xossalari ko‘rsatib o‘tiladi:

Olmos	Grafit
Juda qattiq	Yumshoq. Qog‘ozga ishqalanganda ham mayda bo‘laklarga ajralib ketadi
Rangsiz, tiniq shaffof	Kul rang-qora, metall yaltiroqligiga ega
Elektr tokini o‘tkazmaydi	Elektr tokini o‘tkazadi

• 
  Adsorbsiya-bir modda yuzasiga ikkinchi moddaning yutilishi
  
• 
  Adsorbent-yuzasida yutilish jarayoni yuz beradigan modda
  

Protivogaz misolida ko‘mirning yutuvchanlik-adsorbent xossasi va adsorbsiya xodisasi tushuntiriladi.

• 
  Birinchi jahon urushi yillarida Germaniya halqaro shartnomani buzib, zaharli moddalardan kimyoviy qurol sifatida qo‘llangan. N.D.Zeninskiy aktivlangan ko‘mirdan foydalanib protivogaz ishlab chiqqan va bu kashfiyot bilan yur minglab jangchilarni hayotini saqlab qolgan.
  

Chinni tigelda qora rangli mis (II)-oksidi va grafit aralashmasi qizdirilganda qizil rangli mis metali hosil bo‘lishini namoyish etib, uglerodning qaytaruvchilik kimyoviy xossasi asosida dastlabki tushunchalar beriladi.

1. 
   Berilliy karbid, alyuminiy karbid, uglerod ftoridning formulasini yozing. Bu birikmalardagi uglerodning oksidlanish darajalarini aniqlang.
   
2. 
   Biz qorakuya deb ataydigan modda, tehnikada qurum, kimyo fanida esa amorf uglerod deyiladi. Bu modda tuzilishi jihatdan juda mayda grafit kristallaridan iborat bo‘ladi. Qorakuya hosil bo‘ladigan jarayonlarni va uni ishlatish sohalarini bilasizmi?
   
3. 
   Uglerod vodorod kabi qaytaruvchidir. 4,8 kg iglerod bilan qancha kremniy (IV)-oksidini qaytarish mumkin?
   
4. 
   Ruh oksid bilan ko‘mir aralashmasi qattiq qizdirilganda yonuvchi gaz hosil bo‘ladi. Shu reaksiyani tenglamasini yozing va 13 g ruh olish uchun qancha 96% i uglerod bo‘lgan ko‘mir kerak. Reaksiya natijasida hosil bo‘lgan gazni n.sh.dagi hajmini toping.
   
5. 
   Tarkibida kumush katalizator ishtirokida va bosim ostida uglerod (II)-oksididan olinadi. Bunda kumush bilan birga uglerod (IV)-oksidi ham ajralib chiqadi. 6 t kumush olish uchun n.sh.da o‘lchangan qancha hajm uglerod (II)-oksid kerakligini va hosil bo‘lgan uglerod (IV)-oksidini n.sh.dagi hajmini aniqlang.
   

1. 
   Darslikdagi §10 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

1. 
   Uglerodning vodorodli birikmalari
   
2. 
   Uglerod (II)-oksidi
   

1. 
   fizik xossalari
   
2. 
   olinishi
   
3. 
   kimyoviy xossalari
   
4. 
   ishlatilishi
   
5. 
   biologik roli (zaharliligi)
   

3. 
   Uglerod (IV)-oksidi
   

1. 
   fizik xossalari
   
2. 
   olinishi
   
3. 
   kimyoviy xossalari
   
4. 
   ishlatilishi
   
5. 
   biologik roli (fotosintez jarayoni)
   

O‘quvchilarga dars boshlanishida ushbu muammoli masala beriladi:

Vodorodga nisbatan zichligi 14 va 22 bo‘lgan gazlar bir element oksidlaridir. Gazlarning biri zaharli bo‘lib, ikkinchisi zaharsiz. Ikkinchisi muzqaymoqlarni saqlashda qo‘llanadigan quruq muz olishda ishlatiladi. Qanday gazlar haqida gap ketmoqda?

Uglerod (IV)-oksidning ishlatilishi quyidagi jadval asosida tushuntiriladi:

CO2	Shakar olishda
	Yong‘inga qarshi kurashishda
	Gazli ichimliklar tayyorlash
	«Quruq muz» ishlab chiqarish
	Soda ishlab chiqarish
	Yuvish vositalari ishlab chiqarish
	Dori-darmonlar tayyorlash

1. 
   Azot bilan uglerod (II)-oksidining aralashmasida hajm jihatdan 50% uglerod (II)-oksid bor. Aralashma ekvivalent miqdordagi kislorod bilan yondirildi. Natijada hosil bo‘lgan gazlar aralashmasidagi uglerod (IV)-oksidining foiz miqdori qancha bo‘ladi?
   
2. 
   5 g ohaktosh kuydirilganda 2 g karbonat angidrid hosil bo‘ldi. Kalsiy karbonatning hammasi parchalanganligini inobatga olib, shu ohaktosh tarkibida necha foiz CO₂ hosil qilmaydigan qo‘shimchalar borligini hisoblab toping.
   
3. 
   0,9 mol kalsiy karbonatga 8% li (p=1,04 g/ml) 540 ml hlorid kislota eritmasi ta’sir ettirildi. Reaksiya natijasida n.sh.da o‘lchangan qancha hajm karbonat angidrid ajralib chiqadi?
   

1. 
   Darslikdan §11 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.