I. BÖLÜM: temel kavramlar diL, KÜLTÜr ve iletiŞİM

Uygun ifadeler, terimler, deyimler kullanınız.

Tarafsız bir anlatım şekli kullanınız. (Mesela, “metnimizde” yerine “metinde” deyiniz.)

Kişisel kelimelerinizi kullanınız. Dil ve anlatım size ait olsun.

Kişisel fikirlerinizi belirtmeyiniz.

Özetlenen metinden örnek alıntılar yapmayınız. Bu yolu, çok önemli bir sebep varsa çok az kullanınız.

Metinde geliştirilen fikirlere bağlı kalınız.

Nihayet, çok zaman kaybetmemek için şu şemaya uyunuz:

1. Metni dikkatle okuyorum.

2. Metnin önemli kelimelerini bulmaya dikkat ediyorum ve anahtar-kelimeleri buluyorum.

3. Önemli fikirleri buluyorum ve yalnızca açıklayıcı ve tasvir edici örnekleri vb. bir kıyıya bırakıyorum.

4. Yazıdaki mantıkî bağları dikkatle buluyorum.

5. Metnin somut, görsel bir şemasını yapıyorum ve önemli fikirlerin birbirine nasıl bağlandığını gösteriyorum.

6. İlk taslak yazımı yazıyorum, metnin boyunu hesaplıyorum.

7. Taslak yazımı düzeltiyorum (imlâ, dil, anlatım, vb.)

8. Özetime son şeklini veriyorum.

Bu kurallara uyarsınız, doğru, güzel bir özetin sahibi olursunuz. Bu sanıldığı kadar önemsiz ve kolay bir iş değildir, yazı sanatını öğrenmenin yollarından birisinin iyi özetler yazabilmek olduğunu unutmayınız ve sık sık bu alıştırmayı yapınız. Bunu yaparsanız, usta bir kalem sahibi olma yolundasınız demektir.

Başarılı bir özet yapmak için metinlerin sistemli, doğru yorumlanması gerekir:

Anlama (La compréhension): Bir metni özetleyebilmek için onu iyi anlamak gerekir.

Çözümleme, Tahlil (L'analyse): Özetlemek için metnin temel fikirlerini arayıp bulmak gerekir.

Birleştirme, Terkip (La synthèse): İyi bir özet yapmak için, esaslı olanı, ayrıntı olandan ve gerekli olanı, gereksiz olandan ayırt etmek gerekir. Bu işlem yapılırken metnin anlamı bozulmamalı, niteliği ve özü değiştirmemeli, özet, özlü ve veciz olmalıdır.

Denge: İyi bir özet, asıl metinde yer alan çeşitli konulara verilmiş olan önem derecelerine sadık kalır.

Düzenlemelerin ve Eklemlemelerin Korunması: İyi bir özet, metindeki fikirlerin yahut delillerin birbirine nasıl bağlandığını, fikir zincirinin nasıl kurulduğunu, oldukça açık ve anlaşılır biçimde -çok zaman asıl metinden de iyi- göstermek zorundadır.

Anlatım Tarzı: Özet yapmak, metinden seçilip koparılmış cümlelerin art arda sıralanması değildir.

İyi bir özet yapmak için temel adımlar

Özet yapmaya başlamadan metni iyi anladığınızdan emin olunuz:

Metni iyi anlamak için, dikkatle okuyunuz, bilmediğiniz terim ve kelimeleri öğreniniz, yazının kuruluş şemasını, yapısını araştırınız. Metni iyi anlamazsanız, özetiniz anlaşılmaz olacaktır, yahut en azından tutarsız olacaktır.

Özet yaparken anlamadığınız bölümleri, anlamış gibi görünmek için, metni biraz değiştirerek aktarma gibi kurnazlıklara girişmeyiniz. Özeti değerlendiren kişi, bu kurnazlığı kolayca farkedecek ve özetinizi başarısız bulacaktır.

Özetleme, görüldüğü gibi, her şeyden önce sistemli bir okuma alıştırması, okuma egzersizidir.

Metni Parçalara Bölünüz:

Her metnin  belirli bir parçasında temel bir fikir ortaya konulur ve geliştirilir. Bir metindeki temel fikirlerin sayısı sınırlıdır. Metni bu temel fikirlerin sınırlarını gösterecek biçimde sayfa üzerinde kalemle bölümlere ayırınız, ayırdığınız her parça ele alınan ve geliştirilen bir temel fikrin bulunduğu yer olmalıdır. Kural olarak çok kısa metinlerde her paragraf yeni bir fikri gösterir. Çok zaman aynı fikir birçok paragraf içinde de geliştirilebilir, fikrin geliştirilmesi örnekler yoluyla, açıklamalarla vb. yapılabilir.

Okuyup anlama işini bitirdikten sonra özetlenecek metnin yapısını ve planını yeniden kurmanız gerekmektedir. Metnin yapısını bir sahife üzerinde çizerek şemalaştırmadan özeti yazmaya başlamayınız. Metnin planını bir sahife üzerinde bir şema yardımıyla göstermek çok iyi bir yöntemdir. Bu şema üzerinde değişik elementler arasındaki ilişkileri, sayılarla, oklarla vb. gösterebilirsiniz.

Özeti yazmaya başlamadan önce özetlenecek metnin planını çıkarmak, temel yapısını şemalandırmak zorunludur, kaçınılmazdır.

Metnin her bölümünde bir cümle ile ifade edilebilecek bir fikir, bir kavram, bir delil anlatılır. Özet çıkarırken metinden bu fikri en iyi ifade eden cümleyi bulup onu almak ve özetinize koymak doğru değildir, yapılması gereken daha doğru şey o fikri kendi cümlenizle ifade etmektir.

Böylece metnin iskeletini çıkardıktan sonra metni tekrar okumak ve temel fikirlerin doğru olarak sıralanıp sıralanmadığını kontrol etmek gerekir. Yardımcı fikir gibi görünen ikinci derecedeki bir fikir, bir temel fikir olabilir, yahut bunun tersi doğru olabilir.

Özet yapanlar, asli ve temel unsurları doğru tespit edebilmek için metni oluşturan elementleri hiyerarşik bir şekilde sıralama görevini üstlenmek zorundadır.

Temel Fikirleri Düzenleyiniz:

Eğer okuduğunuz yazar usta ise metin iyi düzenlenmiş olacaktır, dolayısıyla metnin iç düzenini kavramanız kolay olacaktır. Bu durumda kolayca metnin nasıl organize olduğunu fark edeceksiniz. Yine de özet bazen fikirleri daha etkili tarzda ortaya koyabilmek için yeniden düzenlemeyi gerektirebilir, bu durumda metni yeniden düzenlerken bağlaçlardan, açık ve mantıki bağlardan faydalanılmalıdır. Özetlenen metnin aslı iyi düzenlenmiş olsa bile özetlerken bazen yeniden düzenleme zorunludur. Özetlerde bağlantılar asıl metinden de iyi bir tarzda ifade edilmelidir: Bunlar, sebep ilişkileri, sonuç ilişkileri, amaç ilişkileri, tezat ilişkileri, denklik vb. Ilişkileridir.

Asıl metnin yapısı, özette bazen daha açık bir tarzda ortaya konulmak zorundadır.

Asıl Metnin Oranlarına Sayı gösteriniz:

Asıl metnin bölümleri arasındaki oranı bulunuz, bu oranı özetinize yansıtınız. Özetten bazı bölümleri keyfi olarak çıkarmayınız. Bu, yine de metni paragraf, paragraf özetlemeniz anlamına gelmez: Temel fikir sayılmayan örnekleri, gereksiz tasvirleri tamamen özetlemeniz gerekmez.

Özetinizde, asıl metnin oranlarına bağlı kalınız, ancak metnin paragraflarına aynen bağlı kalma zorunluluğu yoktur.

Sorulardan Kaçınınız:

Eğer metinde sorulmuş sorular varsa ve bu soru aslî bir elementse, soruyu aynen tekrarlamayınız, dolaylı bir anlatımla ondan söz ediniz: (Okumanın yararlarının ne olduğu soruluyor ve bu soruya cevap aranıyor...gibi.).

Yazarlar, bazen kendi fikirlerini mükemmel olarak özetleyebilir, bu özetler bazen o kadar yoğun, o kadar açık, o kadar güzel olur ki onları değiştirmenin içerik kaybından başka bir işe yaramadığını farkedersiniz. Böyle bir durumda dahi kendi kelimelerinizi ve cümlelerinizi tercih ediniz, yoksa metni özetlemek yerine kısmen kopyalamış olursunuz. Bazen metindeki bazı anahtar kelimeleri kullanmak zorunlu olsa bile, cümleleri yahut cümlecikleri bütün halinde aynen alarak meselenin içinden sıyrılma kurnazlığına kalkışılmamalıdır. Bunlar, özetinizde birer yapıştırma ve kopya etkisi yaratır.

Aslına bakarsanız, kendi bağlamları, kontekstleri dışında metinlerden koparılmış parçalar, sizin özetiniz içinde anlamlarını büyük ölçüde kaybederler, ayrıca yeni metinde yer alırken söz dizimi güçlükleri çıkarırlar. Bir alıntı yapılırken bu alıntının yeni bağlamında yani sizin metniniz içinde de aynı anlama geldiğindiğinden emin olmalısınız. Daha iyisi, uyumsuzluğu gidermek için o cümledeki fikri yeniden kendi bağlamınız içinde ifade etmek ve alıntı yapmaktan vazgeçmektir.

En emin yöntem, alıntı yapmamaktır, bu kural sadece yazar oldukça orijinal bir formül ifadede ediyorsa bozulmalıdır. Alıntılarda yeni terimler, sanatlı kelimeler ve ifadeler varsa bunları mutlaka tırnak içinde gösteriniz, tırnak işareti kullanmazsanız, kelimenin eş anlamlısını kullanarak yanlış anlamaları önleyiniz. 

Özetlenen metinden alıntılar yapmak doğru değildir. Bu kural, sadece alıntı olarak alınacak sözün biçimi özel bir anlam taşıyorsa çiğnenmelidir.

Bir özette doğrudan yahut dolaylı olarak ileri sürülen fikirlerin tamamı, asıl metnin yazarına aittir. Sizin kendi sesiniz, onunkinin ardında tamamen ortadan silinmelidir, siz yorum yapmamalı ve kendi bakış açınızı özete yansıtmamalısınız. Yapılacak en iyi şey, yazarın dediklerini mümkün olan en iyi biçimde yansıtmaktır.

Özetinizde, sizin müdahalenizin hiçbir izi bulunmamalıdır.

Bir paragraf Üzerinde Uygulama Yapalım:

Özgün Paragraf:

“Yükseklik dünyanın bir çok yerinde statüyü çağrıştırır. Yönetici büroları genellikle üst katlardadır, astlar bu katın altındaki katlarda çalışırlar. Hatta uzun boylu olmak bir kişinin başarısına yardımcı olabilir. Çalışmalar, işverenlerin benzer refarans bilgilerine sahip kısa erkeklerden daha çok, 185 cm uzunlukta olan erkekleri işe almakta daha istekli olduklarını göstermiştir. Gerçek dünyanın yöneticileri ve mastır eğitimi almış çalışanları ile ilgili yapılan bir araştırma, uzun boylu erkeklerin daha fazla para kazandığını göstermiştir. Bir araştırmada, boy yüksekliğinin, ilave olarak yılda 1300 dolar daha fazla gelir getirdiği ifade edilmiştir. Çok iri olmak dezavantaj olabilir. İnsanların çoğu, uzun boylu ve kaslı futbolcuları oyun kurucu zekaya sahip olmadıklarından onları saha dışı ve itici bulduklarını ifade etmişlerdir.”

Ana madde

TEM
REM

Yeni bilgi

Ortaya konan tez, öneri, sav

Önce özgün paragraftaki ana noktaları tespit edelim:

çoğu ülkede

dünyanın birçok yerinde

Yönetim ofisleri

İdareci büroları

odları

(TEM) İlim,

her olayın sebebini gösterir

neticesini, yararını da gösterir.

pratik bir rehberdir

(REM)

Geçiş Sözcükleri:

Aynı zamanda

Demek ki
O halde

İşte

İlmin(TEM) bir faydası da toplumun bütün bireylerini ortak görüşlerle birbirine bağlamasıdır. (REM)

Fertlerin düşünüş tarzları ayrı

Fertlerin düşünüş tarzları ayrı

başkalarının yanlış düşündüğünü zannederler







1. Anlamak için birkaç önemsiz malzemeyi silin.

2. Anlama katkısı olmayan, gereksiz malzemeyi silin.

3. Daha özel terimler için genel anlamlı kelimler kullanın (Örneğin, papatyalar, laleler ve güller için “çiçekler”)

4. Bir konu cümlesi seçin, eksik ise oluşturun.

Bu kuralları öğrencilerin uygulaması için öğretmen başlangıçta bazı detayları“canlandırır” ayrıntılı olarak gösterebilir.

2. Özet Çerçeveler kullanın:

Bir özet çerçevesi öğretmenin öğrencilere verdiği bir soru dizisidir. Bu soruların belirli bilgi türlerinin kritik unsurlarını vurgulamak için tasarlanmış olduğundan, öğrencilerin bilgilerin yazılı özetleri doğru biçimde geliştirmelerine yardımcı olabilir. Her bir çerçeve farklı bir metinin temel yapısını yakaladığından, farklı özet çerçeve bilgileri ve farklı türleri için yararlıdır.

Metinlerde yaygın olarak altı model unsurlar aşağıda incelenmektedir:

Anlatı ve öykü türü- yaygın olarak kurgu metinlerinde bulunurlar. Yedi unsuru vardır:

Dekor: hikayenin yer aldığı zaman, yer ve bağlam.

Karakterler: Hikayede ana karakter. Dost/karşıt karakterler.

Olay (olaylar zinciri): Hikayedeki olaylar dizisini, başlatan olay.

İç Tepki: Ana karakterin olayın başlamasında tepkisi nasıldır.

Amaç: Ana karakter, başlatılan olaya tepki olarak ne yapmaya karar verir. Kararı belirleyen amaçlar nelerdir.

Sonuç: Ana karakter amacına ulaşmayı nasıl başarmaya çalışır.

Çözüm: Çözüm nasıl ortaya çıkıyor.

K-S-Ö Modeli- Metinde genelde yaygın olarak açıklayıcı malzeme bulunur. Bir metin aşağıdaki öğelerden oluşur:

Konu (K): Tartışılması gereken bilgiler hakkında genel açıklama.

Sınırlandırma(S): Bir şekilde bilgiyi sınırlandıran ifade.

Örnekleme (Ö): Konu ya da sınırlandırmayı örnekleyen ifade.

K-S-Ö Modelinde, sınırlandırmanın sayısı ve eşlik eden örnekleme olabilir.

Tanımlama Modeli- Metin belirli bir kavramı ve alt tanımları açıklayan metin.

Kavramlar. Bu model aşağıdaki unsurları içerir.

Terim: Tanımlanmış olan konu.

Dizi: tanımlanmış terime ait olan genel ketogoriler.

Bütün özellikler: Kümedeki diğer elementlerden terimi ayıran diğer özellikler.

Önemsiz farklılıklar: Terimin altına doğrudan düşen farklı nesne sınıfları.

Tartışma modeli- Bir iddiayı desteklemeye çalışan metin.

Delil: Bir iddiaya neden olan bilgi.

İddia: Gerçek olan bir şey, sav.

Destek: İddia için verilen örnek ve açıklamalar.

Niteleyeciler: İddia üzerinde sınırlama ya da iddiaya karşı kanıt.

Problem/Çözüm Kalıbı- Bir sorunu tanıtan ve sonra sorunun bir ya da daha fazla çözerek tanıtan metin.

Sorun (problem): sorun olan bir şeyin ifade edilmesi.

Çözüm: Sorunun olası bir çözümü bir açıklaması.

Çözüm: Bir diğer olası çözüm.

Çözüm: Bir diğer olası çözüm.

Konuşma modeli- İki veya daha fazla kişi arasında yapılan söz değişikleri. Genelde bir konuşma aşağıdaki öğelerden oluşur:

Karşılama (Selamlaşma): Tarafların bir süredir birbirlerini göremeyen tarafların bazı bildirimleri.

Sorgulama: Bazı genel ya da belirli bir konu hakkında bir soru.

Tartışma: Konunun bir hazırlaması ya da analizi. Genellikle bir ya da daha fazla tartışma aşağıdaki öğeleri içerir:

İddialar: konuşmacı tarafından yapılan gerçek ifadeler.

İstekler: Dinleyicinin talebi ile ilgili ifadeler.

Sözler (vaatler): Konuşmacının kesin olarak ortaya koyduğu yapacağı iddialar.

Talepler: Dinleyiciler tarafından özel olarak belirtilen istek ifedeleri.

Tehditler: Talepleri yerine getirmediği taktirde dinleyicinin karşılaşacağı durumların ifadesi.

Tebrikler: Dinleyici tarafından yapılan konuşmacıya yönelik ona değer verdiğini belirten ifadeler.

Sonuç: Komuşmanın sonu.