1. ÖLÇme ölçmenin Tanımı ve Önemi

Eğelere Sap Seçerken Dikkat Edilecek Hususlar

       Çalışma süresince eli tahrip etmeyecek nitelikte olmalıdır.

       Saplar eğeye sıkı takılmalıdır, çalışma esnasında sap, yerinden çıkmamalıdır.

Yaparken Dikkat Edilecek Hususlar

Eğeleme işlemlerinde yüksek verim elde etmek için dirsek yüksekliğinin mengene çenelerinden  5-8 cm yüksekte olması gerekir. Mengene yükseklikleri mengenede çalışacak kişinin boyuna göre ayarlanmalıdır.

Uzun boylular için mengenenin ayakları altına ağaç plakalar konmalıdır.

Kısa boylular için ise çalışacak olan kişinin ayakları altına ağaçtan yapılmış ızgara konmalıdır.

Eğenin Tutuşu ve Duruş ile İlgili Kurallar

              Büyük eğelerin tutuluşu                                Küçük Eğelerin Tutuluşu

Sağ el, sapın ucunu avuç içi alt ayasına                         Sağ elin işaret parmağı ile

yerleşecek şekilde, sol el ise avuç içi ile                       bastırılır (Şekil 2.13).

veya baş parmak işaret parmağı ile eğenim

ucuna bastırılır (Şekil 2.12).

      Şekil 2.12                                                                                    Şekil 2.13

Malzemeler üzerinde silindirik boşluklar oluşturma işlemine delme denir. Delmenin amacı, bağlantı elemanlarının takılması ve kavrama, mil ve aks türü makine elemanlarının yataklanması için boşluklar oluşturulmasıdır. Endüstride delme, üretim işlemlerinin her kademesinde kullanıldığından önemi büyüktür.

Bu işlemi genel olarak iki yöntemle yapılmaktadır.

1.2.1 El ve Kol Zımbalarıyla Delme İşlemi

Bu konunun iyi anlaşılması için daha önceden almış olduğunuz kesme modülünü hatırlamanız gerekmektedir. Delme işlemi esasen bir kesme işlemidir. El ve kol zımbaları insan gücüyle çalışan araçlardır. Genellikle ince parçalara delik delme işlemlerinde kullanılmaktadır. Zımba ile delme işlemi, talaşsız bir delme işlemidir. El ve kol zımbaları silindirik bıçaklara sahiptir.

Matkap ile delme işlemi bir talaşlı üretim yöntemidir. Matkap tezgahı milinin dönmesi ve buna bağlı mandrene takılı matkap ucunun parçasından parçacıklar koparması sonucu delme oluşur. Bu kopmalar sonucu ortaya çıkan parçalara talaş denmektedir. Ortaya çıkan bu talaşlar matkabın üzerindeki helis kanallar yardımıyla dışarı atılır. Dönme esnasında oluşacak sürtünme nedeniyle matkap ucu ısınır. Eğer bu ısı ileri seviyede olursa matkap ucunun iç yapısında değişikliklere neden olur ve matkap ucu özelliklerini kaybeder. Bunu önlemek için genellikle soğutma sıvısı olarakta adlandırılan bor yağları kullanılmaktadır.

Matkap tezgahları hassas olmayan deliklerin oluşturulmasında kullanılan ve genellikle bir iş masası üzerine monte edilmiş delme makineleridir. Bu makineler dört bölümde incelenir.

Elle ve elektrikle çalışan breyzler olarak ikiye ayrılır. İnsan gücüyle çalışanlar basit yapıdadır ve günümüzde çok fazla kullanılmamaktadır. Bu makineler dairesel hareketi sağlayan bir kol, mandren ve bir dayanaktan oluşmaktadır.

Elektrikle çalışanlar ise; elektrik motoru ve doğrudan motor miline takılı mandrenden oluşmaktadır. Taşınabilir şekilde üretilmiş el breyzleri tabanca şeklinde yapılmıştır. Darbeli ve darbesiz olarak kullanılmaktadır. Darbeli kullanım betonarme yapıların delinmesinde kullanılırken darbesiz kullanım metal ve ahşap malzemelere delik delinmesinde kullanılır.

1.3.2 Masa Matkap Tezgahı

            Endüstride kullanılan en basit matkap tezgahlarıdır. Hemen hemen her küçük atölyede bulunmaktadır. Masa üzerine ya da bir sehpa üzerine monte edilir. Kayış kasnak yardımıyla elektrik motorundan alınan dönme hareketi matkap miline aktarılır ve bir kol yardımıyla bastırılarak delme işlemi yapılır.

1.3.3 Sütunlu Matkap Tezgahları

                Çalışma sistemleri masa matkaplarının aynısıdır. Genel olarak bir sütun üzerine oturtulmuş gövde, sütun üzerinde hareketli bir sehpa ve alt tabandan oluşmaktadır (Resim 1.2). Gövde üzerinde bir elektrik motoru ve bu motordan dönme hareketini matkap miline ileten kayış kasnak sistemi bulunmaktadır. Sütunlu matkap tezgahları, sütunlu, çok milli, işlem sıralı tezgahları olarak üçe ayrılır.

             Sütunlu Matkap Tezgahları

            Sütunlu matkap tezgahları, kayış kasnaklar veya dişli çark sistemleriyle çalışmaktadır. Değişik ebat ve büyüklüklerde yapılmaktadır. Bu tezgahlar delik delme ve havşa açma işleri için kullanılmaktadır. Dönme sayısı gövde üzerinde bulunan kayış kasnak sistemi veya dişli sistemden yapılırken ilerleme hızı otomatik olarak ya da elle kumanda edilerek yapılır. Resim 1.2’de sütunlu matkap tezgahı görülmektedir.

             Çok Milli Matkap Tezgahı

Çok milli matkap tezgahları seri imalatlar için kullanılmaktadır. Diğer tezgahlarla aynı çalışma prensibine dayanır, ancak iş parçası üzerindeki birden fazla deliklerin aynı anda delinmesi işlemleri için kullanılır. Özel tezgahlar grubuna girmektedir.

             İşlem Sıralı Matkap Tezgahı

Bu tezgahlarda bir tabla üzerinde birden fazla mil bulunmaktadır. Seri imalatlarda bir kesici aletten diğerine geçilerek bir çok işlem sırasıyla yapılmaktadır. Genel olarak birinci matkap milinde küçük bir matkap, yanındakinde biraz daha büyük olanı, onun yanında biraz daha büyük olanı, en sonda da havşa matkabı bulunmaktadır.

Bu tezgahlar ekseni etrafında 360⁰ hareket edebilen bir konsol üzerine monte edilmiştir. Büyük iş parçalarının delinmesinde ve havşa açılmasında kullanılan makinelerdir. Radyal matkap tezgahları alt tabla, sütun, sütun üzerinde radyal hareketi yapabilen konsol ve konsol üzerinde ileri geri hareket eden bir delme başlığından oluşmaktadır. Bu tezgahlar 50 mm çapa kadar delik delebilirler.

            Mandrenler, matkap tezgahında dönme hareketini yapan milin ucuna bağlanmış matkap ucunun sabitlenmesini sağlayan aparattır. Mors kovanları konik saplı matkapların matkap miline mandren olmadan direkt bağlanmasını sağlayan yardımcı elemanlardır. Kamalar ise  mandren ve mors kovanlarının matkap milinden sökülmesinde kullanılan araçlardır.

Matkap mengeneleri, matkap tezgahlarına sabitlenebilen ve küçük iş parçalarının güvenli bir şekilde delinmesini sağlayan takımlardır.

1.6 Matkap Çeşitleri

 Matkap uçları, malzemesine göre yüksek hız çelikleri (HSS), karbon çelikleri (WS) ve sert maden uçlu matkaplar olarak üretilmektedir. Ülkemizde TSE tarafından standartları belirlenmiştir.

Matkap uçları şekillerine göre üçe ayrılır, bunlar:

1.6.1. Silindirik Saplı Matkaplar

Matkaplar genelde 16mm çapa kadar silindirik saplı olarak üretilir. Silindirik matkaplar gövde üzerine açılmış iki helis ile bir saptan oluşmaktadır. İşlem sırasında oluşan talaşlar helis kanalları yardımıyla dışarı atılır.

Matkap çapları büyüdükçe matkap tezgahındaki bağlama milinin de değiştirilmesi gerekmektedir. Bu durumun ortadan kaldırılması için matkaplar konik saplı matkaplar aracılığıyla ya da mors kovanları yardımıyla tezgah miline direkt olarak takılır.

Havşa matkapları delme işlemi sonrası oluşan çapakların, keskinliklerin alınmasında ve vida, perçin gibi bağlantı elemanlarının baş kısımlarının oturacağı yuvaların açılmasında kullanılır.

Genel olarak malzeme sertleştikçe ve matkap çapı büyüdükçe kesme hızı küçülür. Malzeme yumuşak ve matkap çapı da küçükse kesme hızı büyür. Devir sayısı aşağıda verilen formülle hesaplanmaktadır.

                                                               D=matkap çapı(mm)

                                                                    V=kesme hızı(m/dak)

1.8 Delme İşlemi Sırasında Dikkat Edilecek Hususlar

             İş parçasının savrulmaması için iş parçası, tezgah mengenesine sıkıca bağlanmalıdır.

             Mandren anahtarı, üzerinde bırakılmamalıdır.

             Baş ve vücut tezgahtan uzak tutulmalıdır.

             Kullanılan tezgahın özellikleri iyi bilinmelidir.

             İş verimini artırmak, matkabın ömrünü uzatmak ve iş parçası yüzeyinin kalitesini artırmak için soğutma sıvısı kullanılmalıdır.

             Çalışma alanı temiz olmalıdır, delme esnasında üstübü ve benzeri maddeler matkap ucuna değdirilmemelidir.

             Sehpa üzerindeki talaşlar elle yada üfleyerek temizlenmemelidir, bir fırça yardımıyla temizlenmelidir.

             İş parçası boydan boya delinecekse parça altına tahta takoz konulmalıdır. Delme esnasında tahta talaş geldiği zaman delme işlemi gerçekleşmiştir, böylece tazgah sehpası zarar görmemiş olur.

             Matkap kapatıldıktan sonra bir süre daha matkap mili döneceğinden matkap durmadan kesinlikle matkap mili el ile kavranmamalıdır.

Havşa açma, önceden delinmiş deliklere konik veya silindirik yuvalar açma işlemidir. Bu işlem, geliştirilmiş havşa matkapları ile gerçekleştirilir. Havşa açmanın birçok amacı vardır. Çoğunlukla havşa açma işlemi, perçin ve vida gibi bağlantı elemanlarının baş kısmının oturacağı yuvaları açmak için kullanılır. Havşa, delik ağızlarındaki çapağın keskinlikleri almak ve eksenleri kaçık delikleri büyütmek işlemleri için de kullanılmaktadır.

Bu matkaplar silindirik ve konik tip olmak üzere ikiye ayrılır.

 Silindirik Havşa Matkabı

Düz havşa matkabı olarak da anılır. Yüzeylerinde çıkıntı istenmeyen silindirik başlı gömme vidaların yuvalarını açmak için kullanılmaktadır. 

 Konik Havşa Matkabı

Deliklerin çapaklarını temizlemek, pah kırmak ve konik havşa yuvası açmak için kullanılır. Uç açıları 60º ve 90º olanları bulunmaktadır.        

 

2.3 Havşa Açıları

Havşa matkapları ile ilgili çizimlere bakıldığında ortak özelliklere sahip oldukları gözlenmektedir. Havşa matkaplarının uç açıları kullanıldıkları yere göre değişmektedir. Aşağıda bu matkapların kullanıldıkları yerlere göre havşa açıları görülmektedir.

Çapak almak ve havşa açmak için uç açısı                      : 60º

Perçin yuvalarının baş kısmı için                                    : 75º

Havşa başlı vidaların baş kısmı için                                : 90º

Saç perçinleri için                                                            : 120º

2.4 Havşa Matkabı ile Deliklere Havşa Açmak

Havşa açmanın gerekliliği yukarıda vurgulanmıştı. Silindirik ve konik havşa açılmış parçaları görüyorsunuz. Havşa matkaplarını helisel matkaplardan ayıran en önemli özellik, kesici ağızlarının ikiden fazla olmasıdır. Bu nedenle delik içleri daha kaliteli olmaktadır. Havşa açma işlemini gerçekleştirmek için havşa matkabı bulunamadığı durumlarda, delik çapının iki katı büyüklüğünde helisel matkap ile de havşa açılabilir.

Aşındırıcı taneciklerden bir araya getirilmiş zımpara taşları, dönerek malzeme yüzeyine sürtülmek suretiyle talaş kaldırarak şekillendirme işlemini gerçekleştirir. Bu aşındırıcı tanecikler körlendikçe dökülür ve yerlerine daha keskin olan alt katmandaki taneler çıkar.

Kaba olarak bitirilmiş işlerin hassas yüzeylerinin yapılmasında, yüzey işlemede ve kesici aletlerin uçlarının bilenmesinde kullanılır.

Zımpara taşları seçilirken kullanıldıkları malzemenin cinsine göre aşağıdaki özelliklere dikkat edilir.

       Zımpara taşının tane büyüklüğü

       Zımpara taşının cinsi

       Taşın sertliği

       Birleştirme maddesi

       Kristal dokusu

Bu konular bir standarda bağlanmış ve bu standartlarda üretilmektedir. Bu yüzden kullanıcılar yapacakları taşlamaya göre taş seçimini yapmalılar.

       Makine ilk çalışırken kenarda durunuz.

       Daima gözlük kullanınız.

       Kesinlikle hareket halindeki taşa dokunmayınız.

       İş önlüğünüzün  önü kesinlikle kapalı olmalı, kollarınızın düğmesi kapalı ya da kıvrık  olmalı.

       Parçayı taşlama sırasında, fazla bastırmayınız.

       Tezgah tablası üzerinde gereksiz alet olmamalı, dikkat ediniz.

       Tezgahın kullanma talimatına mutlaka uyunuz.

       Uzun saçlarla tezgah üzerine eğilmeyiniz.

       Çalışırken dalgın olmayınız ve arkadaşınıza kesinlikle şaka yapmayınız.

Matkap uçlarının delme işlemlerini gerçekleştirmesi için belirli uç açılarına sahip olması gereklidir. Delinecek malzemenin cinsine göre matkap kalitesi ve tipi seçilmeli, matkap ucu delinecek malzemeye uygun biçimde bilenmelidir. Matkapların dört adet kesme açıları vardır.

Bunlar:     1-Uç açısı

                            2-Helis (talaş) açısı

                            3-Boşluk açısı

                            4-Uç kenar açısı( yardımcı kesici kenar açısı)

Matkap uçlarının uç açısı standardı 118º olarak belirlenmiştir. Ancak değişik metallerin delinmesi işleminde malzemeye uygun olarak uç açıları değişebilir. Çelik ve alaşımlarını delmek için uç açısı 118º, kırılgan gereçlerin delinmesinde ise, 130º’lik uç açısı kullanılır.

 

3.3.2 Helis Açısı

GERECİN CİNSİ	HELİS AÇISI
Üretim çelikleri	19º - 40º
Yumuşak gereçler	27º - 45º
Sert gereçler	10º - 19º

 

3.3.3 Boşluk Açısı

            Kesme esnasında matkabın kesici ağızlarının arka yüzeyinin kesilme yüzeyine sürtünmesini önlemek için verilen açılara boşluk açısı denir. Matkap ucunu bileme esnasında uç açısının bulunduğu yerden arka yüzeye doğru 6º - 8º ‘lik boşluk açısı verilmektedir. Boşluk açısının az ya da çok verilmesi matkap ağzının kırılmasına ve körelmesine neden olur. Bu yüzden bileme esnasında boşluk açısına dikkat edilmelidir.

3.3.4 Uç Kenar Açısı

Yardımcı kesici kenar olarak da adlandırılan bu kısım tam manasıyla kesme yapmaz. Boşluk açısı ile oluşan kenarın matkap eksenine yaptığı açıdır. Matkabın üretimi sırasında 55º olarak belirlenmiştir. Matkabın körelmesi durumunda yapılan bileme işleminde, uç kenar açısının tekrar 55º olacak şekilde ayarlanması gerekir.

Her kesici aletin zamanla köreldiği gibi matkaplarda körlenir. Her defasında bozulan matkap uçları atılmayacağı için matkap uçlarının bilenmesi gerekir. Bozulan matkapların bileme ile eski durumlarına getirilmesi mümkündür. Bileme işlemi kesme açılarının yeniden oluşturulmasıyla gerçekleştirilmektedir.  Bu açıların daha sağlıklı bir şekilde yeniden oluşturulması için bileme makineleri geliştirilmiştir. Matkap bileme makineleriyle matkabın kesme açıları yeniden oluşturulur ve istenilen özellikler elde edilir, ancak çoğu zaman bu makinelerin bulunmadığı atölyelerde elde zımpara taşı tezgahı ile de bileme yapılmaktadır.

Bu açıların gözle tespiti zor olduğu için kontrol mastarları kullanılmalıdır. Bunun yanında dikkat edilmesi gereken bir diğer husus, kesme kenarlarının eşit olmasıdır. Eğer kesme kenarları eşit olmaz ise matkap ömrü kısa olacaktır. Uç açısının oluşturulması sırasında uç kenar açısı da oluşmaktadır. Bu açıda yine kontrol mastarıyla kontrol edilmelidir.

Matkap bileme esnasında elimizin baş parmağı matkabın, diğer parmaklarımız ise tezgahın alet dayama parçası üzerine gelecek şekilde olmalıdır. Matkabı parmaklarımız arasında kavrayarak devamlı surette taşa temasını sağlayacak şekilde tutmalıyız. Elimizi aşağı doğru hareket ettirirken matkap hafif bir yay şeklinde döndürülmelidir. Bu işlemler sırasında ucun fazla bastırılmaması gerekir. Aksi halde matkap ucunu yakabiliriz. Bileme esnasında matkap ısınacağından sık sık soğutulmalıdır.