Mühendis kelimesi çok eskilere dayanan teknik bir kavramı ifade ederdi. Hendese (geometri) tahsil eden kişi demektir
|
|  Yüklə 4.97 Mb.
|
B) Operasyon Maliyeti: Operasyon maliyeti yönünden yapılacak işin mahiyeti düşünülerek birim üretim için kullanılacak olan makine zamanı kıymetlendirilerek operasyon maliyeti bulunur. Kalite, tolerans ve diğer işlemler yönünden kayıp yoksa operasyon maliyeti ucuz olan seçilmelidir. Mesela, kare bir saç parçasına 10 delik açılacaksa, bu işlem için eksantrik bir presle hidrolik bir presten çok daha küçük bir maliyet elde edilir. C) İstenilen Kapasitede Üretim Yapılabilmesi: Seçilecek olan makineler istenilen kapasitede çalışmalıdır. Yani ne düşük bir kapasite ile ne de aşırı zorlanarak üretim yapmalıdır. Mesela Rieter B/0/2 harman hallaç makinesinin günlük pamuk işlemesi 8000 kg civarındadır. Günlük pamuk ipliği üretimi 9000 kg olarak seçildiği takdirde pahalı olan harman- hallaç makinesinden 2 adet almak tesisin %55 kapasite ile kullanılmasını ortaya çıkaracaktır. Böyle düşük kapasitede makine kullanmak bazı hallerde üretimin devamlılığının garantilenmesi yönünden bir zaruret olabilir. O taktirde zaruretin para cinsinden değeri bulunarak karar verilmelidir. Ayni şekilde seçilen makine da kapasite noksanlığı olmamalıdır. Bir proses akımında belli yerlerde makinelerin kapasitesi malların normal akışımı karşılamıyorsa böyle nokralara veya yerlere sanayide dar boğaz adı verilir. O halde makine seçerken dar boğaz meydana getirmeyecek şekilde planlama yapılmalıdır. Şimdi makine seçiminin nasıl yapılacağını açıklayalım. Makine seçimi için önce üretilmesi düşünülen malların imalat programı tespit edilir. Genellikle imalat kapasitesi proses hattının son noktasına göre tanımlanır. Son makine veya makine grubu seçildikten sonra geriye doğru gidilerek diğer üretim makineleri ve ara üretim mallarının seviyesi bulunur. Bunun için üretin planı tespiti ve bu plana göre aşağıdaki gibi bir tablo hazırlanması gerekmektedir. Örnek olarak bir pamuk ipliği fabrikası için düzenlenmiş bir üretim planı aşağıda verilmiştir. 
Şekil (3) Bir pamuk ipliği fabrikasında günlük üretim planı Bu üretim planına göre yılda üç yüz iş günü hesabı ile 1376 ton ortalama 36 Ne iplik üretimi yapılacak demektir. Bu üretim planına uygun her üretim operasyonu için gerekli makineleri sırasıyla seçelim. Seçimi aşağıda verildiği şekilde bir tabloda gösterelim. Bu makinelerin kataloglarında verilen ünite başına verim yüzdesi, devir/dakika hızı, makinede ünite adetleri tabloya uygun şekilde yerleştirilir. Telef yüzdesi tatbikattan alınır. Bu yüzde her kuruluşta farklılıklar gösterir. Bu farklılıkları önlemek için aynı makineleri kullanan benzer kuruluştaki telef yüzdeleri alınır. Tablodan görüldüğü gibi, Ring makineleri 24 saat hesabı ile İğ başına günde 0,288 kg ortalama iplik verebilmektedir. Makinelerin ortalama %90 randımanla çalıştırılabileceği kabul edildiğinden, hakiki verim ünite başına 0,259 kg/gün olacaktır. Halbuki bizim istediğimiz 4610 kg/gün üretimdir. O halde, tesis için 46610/0,259 =17780 ünite gerekmektedir. Her Ring makinesinde 468 ünite olduğuna göre tesis için 37,99 makine gereklidir. Lüzumsuz boş kapasite doğurmamak için 38 makinenin tesise konulması uygundur. Böylece konulacak ünite sayısı da 17784 ünite olmaktadır. Ring makinelerinde telef %3 olduğu bilindiğine göre, fitil makinelerinin istihsali 4753 kg olmalıdır. Bu makinelerde randıman %80 olduğundan ve bir ünitesinin normal imalatı 14,5 kg/gün olduğu bilindiğinden, ünite başına hakiki verim 11,6 kg/gün olup gerekli ünite sayısı 409,74 olarak bulunmaktadır. Her makinede 108 ünite olduğundan 3,79 fitil makinesine ihtiyaç vardır. Tesise kesirli makine koymak mümkün olmadığından 4 makine satın alınacak ve 432 ünite tesise monte edilmiş olacaktır. Diğer makinelerde yukarıya doğru aynı şekilde hesaplamalar devem ettirilerek bulunur. Makine imalat sanayi ile ilgili bir başka örnek inceleyelim; Bir fabrikanın yılda 240000 adet motor süpabı imalatı yapmayı planladığını düşünelim. Bu üretim için aşağıda verilen iş akımına ihtiyaç olduğu anlaşılmış olsun. Üretim kademelerindeki zaman ihtiyacı her kademe için zamanlama çalışmaları yapılarak tespit edilmiştir. Çeşitli makineler katalog ve prospektüslerden bu operasyonları yapacak makinelerdeki randımanlar da bir kolon halinde tabloda gösterilmiştir. Pratik tecrübelerden de her üretim kademesinde doğacak geri dönmeler tespit edilmiş bulunsun. Üçüncü kolonda günde kaç ünite yapılabileceğinin teorik hesabı verilmiştir. Dördüncü kolonda, günde üretilmesi gereken miktarlar hesap edilmiştir. Kapasitenin yılda üç yüz iş günü hesabı ile (ve günde 2 vardiya çalışması yani 16 saat çalışması) 240000 adet olması istendiğinden son taşlama makinesini terk eden sübap sayısının günde 800 adet olması gerekmektedir. Altıncı kolonun gerekli üretim hakiki verimi (dördüncü kolon) bölünerek bulunması lazımdır. Yedinci kolonda ondalıklı olan rakamlar yuvarlatılarak satın alınması lüzumlu makineler tespit edilmiştir. Burada kesmede görülen dar boğazı randımanı %90 yerine %96 yaparak, veya bir vardiya için fazla mesai çalışması yaptırtarak gidermek mümkündür. Yine en son taşlama operasyonlarında randımanın %80 den %98 e çıkarılması dar boğazı gidermektedir. Bu mümkün olmadığı takdirde ikinci vardiya veya fazla mesai vermekle problemin halli mümkün olacaktır.
Üretim planına göre makine ( Adetleri) seçimi Hesap yolu: Ring 0,288x0,90 = 0,259 4610:0,259 =17780 17780x468 =37,99
Fitil: 14,5x0,80 =11,6 4610x 
Şimdi bunları bir tabloda gösterelim. (çalışma saati 16 saat/gün )
Şekil (5) Sübap üretim planına göre makine seçimi (Not : fırınlar 200 adet subap birden işlemektedirler.x- Tek fırın vardiyalı şekilde çalışarak her iki operasyonu da yapabilecek demektir.Dar boğazlar; kesme ve onu takip eden dört taşlama tezgahında vardır.) 5.8. YATIRIM TUTARI TESPİTİ Yatırım tutarının ana gider kalemleri yönünden ayrı ayrı incelenmesi gerekir. Bunları sırasıyla açıklayalım.
Mühendislik hizmetleri genellikle sabit yatırıma başlamadan önce başlar ve işletmeye alma dönemine kadar devam eder. Bunlar avan projenin yapılması, fizibilite etüdünün yapılması, detay proje yapımı, makine seçimi, proses seçimi, işletmenin kuruluşu sırasında inşaat ve montaj çalışmalarında nezaret edilmesi tesisi işletmeye alma hizmetleri gibi sıralanabilir. Bu hizmetler genellikle projenin inşaatı, sabit yatırımı ve toplam yatırımı ile ilgili olup belli yüzdeler şeklinde ifade edilir. Mesela binaların mimari projesi, statik hesapları, detay projeleri, betonarme hesapları için ödenecek meblağ, inşaatın tutarına göre mühendis odalarınca tespit edilmiştir. Bu ücretler asgari ücret diye tarif edilmişseler de arz talep olayı bu ücretler altında hizmet almak mümkün olmaktadır. Şurasını belirtelim ki, mühendislik hizmetine ödenecek biraz fazla ücret kayıp değildir. Ehil bir firmanın hizmette yapabileceği büyük tasarruflar önceden küçümsenmemelidir. Bu gider kalem tahmini her hizmet için ayrı ayrı global olarak bulunur. Toplam sabit yatırım ortaya çıktıktan sonra tekrar kontrol edilir.
Yer seçimi yapılırken arsanın değerinin nazarı dikkate alınmış olması lazımdır. Bu bedele, birde arsanın tanzimi ile ilgili giderleri eklemek lazımdır. Proje yapılırken dikkat edilecek husus minimum miktarda hafriyatın yapılmasıdır. (yalnız bu yapılırken endirekt olarak projenin diğer yatırım kalemlerinin artması önlenmelidir). Arazi durumunun projeye uyacak en uygun şeklinin saptanması gereklidir. Arsada açılacak kanal, kanalizasyon ve diğer hafriyat işleri için birim fiyat listeleri kullanılarak sarf edilecek para miktarı bulunur. Bundan başka şantiye kurulması için bir harcama gerekebilir. Bu ücretin de yine arazi ve düzenlenmesi kalemine ithal edilmesinde yarar vardır.
İlk tesisten maksat, şirketin kuruluşunda ödenen vergi, harç ve resimler , satın alınan ihtira beratları isim vesaire giderleri düşünülmelidir. Şirketin kuruluşuna kadar yapılmış olan masrafları ilk tesis giderleri içine almak lazımdır. 5.8.4İnşaat İşleri Giderleri Endüstriyel binalarda kapalı saha 9-45 m2/kişi olarak alınır. Kapital yoğun tesislerde üst sınır (45 m2/kişi) kadar kapalı sahalara ihtiyaç olacağı düşünülebilir. Arsanın pek pahalı olmadığı hallerde, kapalı sahanın arsanın 1/5 ini kapsamasında veya tersine böyle bir arsanın seçilmesinde isabet olacaktır. Tabiatıyla tevsi projeleri bunun dışında kalır. İnşaat işlerine başlangıç; gerekli olan kapalı sahanın tespiti ünitelerin katları, irtifaları ve boyutları olmalıdır. Bu boyutlandırma makine parkı ile proses seçimine bağlıdır. İnşaat işlerinde önemli olan kısımlar; ana fabrika binası, yardımcı tesis ve işletme binaları, idari binalar sosyal tesis ve binalar, diğer müteferrik inşaatlar (su deposu, kanallar, labirentler vs. ) Binaların irtifaları, açıklık miktarı ve inşaat tarzı esas maliyete tesir eden unsurlardır. Açıklığı büyük olan bir hangarın inşaatının metre kare maliyeti, açıklığı küçük olan bir hangar inşaatının metrekare maliyetinden daha büyük olacaktır. Çok katlı binalar genellikle tek katlı binalara oranla pahalı olmakla beraber, arsanın kıymetli olduğu bölgeler ile, hammaddenin yukarıya kolaylıkla nakledilip üretim esnasında yer çekiminden istifade edilen üretim tesislerinde işletme ve ilk yatırım yönünden cazip gelebilir. İnşaatın yapılması ve bitirilmesindeki harcanan para ile projeyi düşünmek doğru olmaz. Yapılan binanın bakım, onarım, ısıtma, aydınlatma hatta yapılacak sigorta, ve ekonomik ömrünü içine alan bir düşünce ile bina tipi ve şekline karar verilmelidir. Bugünkü değer esasına göre bir binanın maliyeti;
şeklinde verilir. Burada i faiz oranı, n yıl olarak ifade edilmelidir. Formülde ihmal edilen değer binanın hurda değeridir. Bunun bugünden bilinmesi ve ince hesabının yapılması hemen hemen imkansızdır. (i) cari olan faiz haddi olmalıdır. (mesela Türkiye de %12) çünkü bu yatırım binaya değil de bir başka işe yapılsa idi asgari beklenecek kar bu oranda olacaktı. Küçük bir örnek ile durumu açıklığa kavuşturalım. İki inşaat tipi bulunsun. Aynı fonksiyonlu görebilmek için endeks olarak, A B İlk yatırım 100 120 Yıllık işletme 10 7 Şimdi asgari faiz oranlarını değiştirerek toplam maliyetleri bulalım( 50 yıllık ömür için) İ A B %5 292 255 %10 209 196 %15 176 173 %20 160 162
O halde yapılacak bina projelerine dayanılarak çıkarılacak metraj hesaplarından sonra, yeter mertebede hassas olmak üzere sabit yatırım ve işletme maliyetleri çıkarılacaktır. Bu maliyetler hem yatırım dönemi ve hem de işletme dönemini kapsamalıdır. Yardımcı işletme tesisleri binaları: bazı hallerde ana fabrika tesis ve binaları ile beraber bulunur ve bina ana binanın bir uzantısı bir parçası şeklinde görülebilir. Yardımcı işletmenin karakterine uygun bina tiplerini seçmek ve bunların arasında uygun olanını bulmak ilk gelen hizmetlerdendir. Laboratuar, atölye, garajlar, depo bakım yerleri, kazan daireleri, transformatörler ve şalt tesisleri binaları, su depoları, pompa istasyonları, kantar, itfaiye binaları gibi binaların işin gereğine göre projelendirilip, ilk yatırım ve işletme dönemi yatırımlarının bugünkü değerine indirgenmesinden sonra karar verilmelidir. Ambar problemi küçümsenmemelidir, maksada uygun ve ekonomik ambar (depolama sisteminin düşünülmüş olması) seçilmelidir. Bazı hallerde sundurma veya açık depolama uygun gelebilir. Bu takdirde , saha tanzimi ve diğer ufak masraflar esas bina maliyetinin yanında küçük kalacağından ayrı bir kalemde gösterilmez Fakat bazı hallerde depolama da ham, yarı mamul ve mamuller yanıcı, patlayıcı veya çabuk bozulan nesneler olabilir. Bu takdirde alınacak bina içi tedbirlerinin maliyeti çok arttıracağı tabidir. İdari bina yapıları, öncelikle fonksiyonel olmalı, fazla gösterişe önem verilen mimari detaylardan kaçınılmalıdır. Kullanılan hacimler çalışan personeli sıkmayacak cinsten olmalıdır. İklimlendirme tesisin bulunması, hem personelin rahat çalışmasını sağlayacak ve hem de prodüktiviteyi yükseltecektir. Tabiatıyla küçük işletmelerde idari binalar ana fabrika içinde olacağı gibi ana binaya ek küçük hacimler şeklinde de olabilir. Lojmanlar ; tesis yeri seçiminde, sosyal şartlar içinde fabrika civarının yaşanabilir olması ve işçinin civardan getirtilebilmesi imkanının araştırılması lüzumu belirtilmişti İşçinin çok uzak yerlerden getirilmesini veya gayrı sıhhi bir ortamda çalışması uygun değildir. Bu durumda fabrikaya çok yakın hatta sahası içinde kilit personelin yaşayabileceği uygun evsafta lojman inşası lüzumludur. Başlangıçta lojman yatırımı bir külfet getirmekte ise de bir program dahilinde hemen kilit personelin lojmanında başlayarak aşağıya doğru inen bir lojman inşası planlanmalıdır. İşçiyi işyeri etrafında tutmak onu evine bağlamak fabrika yönetimini kolaylaştıracak ve prodüktivitesini arttıracaktır. Yine lojman inşaatı için hazırlanan mimari plan ve projelerden metraj hesapları yapılarak hesaplanacak sarf edilecek miktar yıllara göre yatırım tutarına ilave edilir. Sosyal binalar işçi yatakhaneleri, yemekhane, kantin, ilk yardım, kreş, ilkokul, dinlenme yerleri gibi tesislerin inşası ve bu inşaat için lüzumlu para inşaat projelerinden bulunup yatırıma ilave edilmelidir. Tabiatıyla çevre de ilk okul, kreş, dinlenme yerleri mevcutsa bu gibi inşaattan sarfı nazar edilebilir. |
37,99 38 38x468 = 17784
= 4753 4753:11,6=410………