Hyrje Identiteti dhe kombformimi shqiptar

Krijimi i IPVQ-ve dhe roli i tyre në rritje dukej të ishte një detyrë dhe punë sfiduese për pasardhësin e Haekkerup-it, diplomatin gjerman Michael Steiner. Asnjë nga partitë politike nuk fitoi shumicën e nevojshme për të qeverisur dhe skena politike ishte thellësisht e ndarë në kuptimin e etnicitetit dhe politikës. Pas seancës hapëse në dhjetor të vitit 2001, Ibrahim Rugova, lideri i Lidhjes Demokratike të Kosovës (LDK), dështoi në përpjekjen e tij për t’u bërë kryetar i Kosovës, madje edhe pas rrethit të tretë të votimit. Pasi që Steiner u bë PSSP i ri, tri partitë më të mëdha politike u morën vesh për krijimin e qeverisë, në shkurt të vitit 2002.²⁸⁶ Kjo ndodhi meqë Steiner, që injektoi UNMIK-un me një dinamizëm të ri, ishte një arbitër i shkathtë dhe i solli stabilitet vendit. Ai bindi koalicionin serb Kthimi (Povratak) që të marrë pjesë në qeveri. Vetëm atëherë mund të aplikohej ndarja e pushtetit, një model për menaxhimin e konfliktit i përcaktuar në Kornizën Kushtetuese. Në fakt, modeli i ndarjes së pushtetit ka qenë më parë i aplikuar nga Jugosllavia Socialiste. Kjo ka ndodhur me qëllim të eliminimit të dallimeve etnike dhe të sigurimit të pjesëmarrjes të të gjitha kombeve jugosllave në institucionet shtetërore federale të republikave dhe krahinave etnikisht të përziera.²⁸⁷ Në këtë kuptim, ndarja e pushtetit ishte e njohur për qytetarët e Kosovës. Sidoqoftë, dallimi pas vitit 1999 ishte se kjo stra­tegji është përdorur paralelisht me një formë tjetër të rregullimit të konfliktit, intervenimin e palës së tretë. Por, ky paralelizëm ka krijuar tensione në njërën anë midis UNMIK-ut dhe IPVQ-ve; dhe në anën tjetër midis liderëve shqiptarë dhe serbë brenda skenës politike të Kosovës.

Si do që të jetë, kjo strategji teorikisht është analizuar nga McGarry dhe O’Leary. Sipas të dy studiuesve, ndarja e pushtetit ose konsociaciona­lizmi plotëson kërkesat e institucioneve liberal-demokratike. Edhe pse ajo ka qenë e pasuksesshme në disa raste, ajo mbetet një prej strategjive më efektive për rregullimin e konfliktit. Parimet konsociacionale kanë për qëllim sigurimin e të drejtave, identiteteve, lirisë qytetare dhe mundësitë e kërkuara nga të gjitha grupet etnike. Demokracitë e bazuara në këtë model të qeverisjes karakte­rizohen nga këto katër tipare: (1) koalicionin e madh qeverisës me përfaqësues prej partive më të rëndësishme të grupeve etnike; (2) përfaqësimin proporcional në fushat e institucioneve politike, punësimit publik dhe alokimit të shërbimeve; (3) autonominë e komunitetit për grupet etnike dhe vetë-administrimin në fushat më të rëndësishme, kryesisht të lidhura me identitetin e tyre; (4) të drejtën për veton kushtetuese nga pakicat.²⁸⁸ Kjo ka qenë e suksesshme si strategji kryesisht në kon­fliktet ideologjike, fetare dhe gjuhësore. Modeli i qeverisjes konsociacionale mund të funksionojë nëse plotësohet tri parakushte: Së pari, grupet etnike dominuese nuk duhet të diktojnë integrimin afat-shkurtër dhe asimilimin e grupeve tjera etnike, ose kjo duhet të bëhet në kontekstin e krijimit të një identiteti/komb-shteti të ri. Së dyti, lidershipi politik duhet të ketë motivimin e drejtë dhe të investojë aktivisht në këtë strategji, i bindur për qëllimin e tij final. Së treti, liderët e grupeve etnike duhet të jenë të pavarur, të kenë aftësinë për kompromise dhe të jenë të paprekshëm ndaj akuzave për tradhti nga pjesëtarët e tyre.²⁸⁹ Por, kjo teknikë mund të jetë joefektive në shoqëritë thellësisht të ndara, për shkak të etnicitetit dhe identitetit të veçantë kombëtar.

Efektivitetin e ndarjes së pushtetit në para­ndalimin e konfliktit dhe krijimin e një identiteti të ri qytetar në shoqërinë e Kosovë, këtu do ta analizoj në kuptimin politik dhe ligjor. Përderisa kontekstin politik dhe rezultatin e të dy strategjive të intervenimit të palës së tretë dhe ndarjes së pushtetit do ta elaboroj në pjesën “Bilanci i strategjive të UNMIK-ut për rregullimin e konfliktit”. Në vijim këtu do të koncentrohem në aspektet ligjore të ndarjes së pushtetit pas krijimit të IPVQ-ve (Kuvendi në dhjetor 2002, qeveria në shkurt 2003).²⁹⁰ Bazuar në Kornizën Kushtetuese, IPVQ-të garantojnë të drejtat dhe liritë për të gjithë popullin sipas normave dhe standardeve ndërkom­bëtare. Me qëllim të mbështetjes së parimeve konsociationale, IPVQ-të duhet të përmbushin këto kërkesa dhe të udhëhiqen nga to në politikë dhe në praktikë: (1) nga nevoja për promovimin e bashkë­jetesës dhe përkrahja e pajtimit midis komunitete­ve; (2) të krijojë kushtet për ruajtjen, mbrojtjen dhe zhvillimin e identitetit të secilit komunitet; dhe (3) të sigurojë përfaqësimin e tyre të domosdoshëm në institucione publike.²⁹¹ Adaptimi nga UNMIK-u i qasjes konsociacionale nuk ishte i mjaftueshëm, në vetvete, për krijimin e një koalicioni qeverisës të mirë­filltë. Sidoqoftë, dy faktorët tjerë ishin të do­mosdoshëm për aplikimin e parimeve konsociato­na­le dhe për ndërtimin e koalicionit të madh qeve­risës. Së pari, kjo varej nga strukturat mono-etnike të partive politike që kishin marrë pjesë në zgjedh­je. Së dyti, zgjedhjet nuk kishin rezultuar me shu­micë të votave në të mirë të një partie: kështu që, koalicioni i madh qeverisës u bë e vetmja zgjidhje.²⁹²

Sipas Kornizës Kushtetuese, Kuvendi ka 120 ulëse, 20 prej të cilave janë të rezervuara për minoritetet joshqiptare, 10 u takojnë serbëve dhe 10 minoriteteve tjera (katër për romët, egjiptasit dhe hashkalitë, tri për boshnjakët, dy për turqit dhe një për goranët). Prej tetë anëtarëve të Kryesisë së Kuvendit, një është serb dhe një nga është nga se­cila pakicë tjetër etnike. “Komisioni mbi të Drejtat dhe Interesat e Komuniteteve” është një trup tjetër i rëndësishëm i Kuvendit që është i përbërë nga përfaqësuesit e të gjitha grupeve etnike. Ky Komision ka të drejtën e vetos mbi çdo vendim që nuk përkrahet nga pakicat dhe është kundër të drejtave të tyre. Secili komision rezervon pozitën e bashkëkryesuesit për përfaqësuesit e pakicave. Ndarja e pushtetit është aplikuar edhe në qeveri. Pjesëtarët e pakicave etnike kanë udhëhequr Mini­s­trinë e Bujqësisë dhe Ministrinë e Shëndetësisë, dy prej 10 ministrive sa ishin tërësisht.²⁹³ Pjesë­marrja e pakicave ishte siguruar në institucionet gjyqësore, në masë të madhe në SHPK, por shumë më pak në TMK.²⁹⁴ Sikurse në qeverinë qendrore, ishte vendosur përfaqësimi proporcional i pakicave dhe interesave të tyre edhe në qeverisjen lokale pas zgjedhjeve (në vitet 2002 dhe 2003).²⁹⁵

Standardet para Statusit

“Një nga përgjegjësitë kryesore në imple­men­timin e Rezolutës 1244 është të dizajnojë procesin për përcaktimin e statusit të ardhshëm të Kosovës... Për këtë arsye kam hartuar një seri pikash që do të identifikojnë se çka duhet të bëhet para se ne të mund të fillojmë diskutimet mbi statusin. Kosova mund të përparojë drejtë një shoqërie të drejtë kur këto parakushte minimale të jenë realizuar. Së pari standardet pastaj statusi... Në njërën anë, ato paraqesin fillimin e një strategjie dalëse për bashkësinë ndërkom­bëtare, por ato gjithashtu janë në të vërtetë një strategji hyrëse në Europ딲⁹⁶

Kjo deklaratë e PSSP-së Steiner, më 24 prill 2002 në raportin e tij për Këshillin e Sigurimit, ka shënuar fillimin e një politike të re të njohur si “standardet para statusit”; një politikë që ishte aprovuar nga OKB-ja dhe bashkësia ndërkombëta­re.²⁹⁷ Standardet u aplikuan për të përgatitur procesin politik për zgjidhjen e statusit të Kosovës. Ato kishin për qëllim të matin rezultatet dhe të identifikojnë sferat ku duhej një përkushtim më i madh.²⁹⁸ Por, ato u krijuan pa konsultimet paraprake me aktorët vendorë; nuk ishte konsultuar asnjëri prej lidershipit politik të Kosovës, ekspertëve lokalë ose përfaqësuesve nga shoqëria civile. Raporti i Steiner-it pati nxitur një debat të fortë publik rreth të mirave dhe gabimeve të këtyre standardeve, dhe shumë debate midis UNMIK-ut, IPVQ-ve dhe shoqërisë civile.²⁹⁹ Në ndërkohë, u bë e qartë për secilin që, për t’u përcaktuar çështja e statusit politik të Kosovës, tetë standardet duheshin plotësuar: funksionimi i institucioneve demokra­tike, sundimi i ligjit, liria e lëvizjes, kthimi dhe reintegrimi i refugjatëve, zhvillimi ekonomik, të drejtat pronësore, dialogu midis Prishtinës dhe Beogradit dhe reformat në TMK.³⁰⁰ Këto standarde ishin menduar si një udhërrëfyes konkret për Kosovën dhe si një strategji për përfundimin e Misionit të OKB-së. Por, mungesa e treguesve të qartë për matjen e progresit në këto fusha nën­kuptonte se ato nuk mund të operacionalizoheshin, të paktën në fillim. Elementet fundamentale sa i përket implementimit të tyre mbetën të paqarta, sikurse burimet financiare dhe afatet përfundim­tare. Kur një delegacion i Këshillit të Sigurimit erdhi në Kosovë në dhjetor 2002, rekomandoi që UNMIK-u të hartojë një plan implementues për të siguruar bashkëpunimin aktiv me IPVQ-të për të krijuar një “pronësi” vendore të procesit politik të standardeve.³⁰¹ Menjëherë pas kësaj vizite, UNMIK-u prezantoi një raport (janar 2003) që suplementonte 32 pika në tetë standardet origjinale. Sidoqoftë, këto pika dështuan që t’i bëjnë standardet operacionale. Me gjithë presionin e vazhdueshëm nga përfaqësuesit ndërkombëtarë në Prishtinë, kryesisht ata amerikan, u deshën gati dy vjet për Misionin OKB-së që të përgatiste një plan realist implementues.³⁰²

Në këtë kohë, lidershipi i Kosovës në mënyrë të përsëritur shfaqi një mbështetje retorike për standardet, por jo edhe angazhim të madh në këtë proces politik. Nga disa, standardet konsideroheshin si pengesë për pavarësinë. Kërke­së konstante ishte që implementimi i standardeve duhet të jetë paralel me zgjidhjen e çështjes së statusit.³⁰³ IPVQ-të vazhduan të kritikojnë faktin se të gjitha përgjegjësitë për implementimin e këtyre standardeve lidhen me PSSP-në dhe UNMIK-un. Në anën tjetër, në sferat e arsimit dhe shëndetësisë, ku IPVQ-të kishin përgjegjësitë për implementim, aftësitë e tyre për realizimin e këtyre standardeve mbeti një çështje e hapur. Një lëvizje nga retorika në hapa konkretë në lidhje me implementimin e standardeve erdhi në fund të vitit 2003, si rezultat i një nisme amerikane. Nënsek­retari i Shteti të SHBA-ve, Mark Grossman, vizitoi Prishtinën, Beogardin dhe Shkupin, duke sjellë tri mesazhe të rëndësishme nga Grupi i Kontaktit për Kosovën dhe vendet fqinje. Së pari, ai argumentoi se një plan operacional për standardet duhet të krijohet sa më shpejt që është e mundur. Së dyti, vlerësimi i implementimit të tyre duhej të ndër­merrej në gjysmën e vitit 2005, që do t’i shërbente inicimit të procesit të çështjes së statusit. Së treti, Beogradi dhe Shkupi duhet të mbështesnin këtë proces politik; në të kundërtën, integrimi i Ballkanit në BE do të ishte i pamundur.³⁰⁴ Kjo iniciativë amerikane bindi lidershipin e Kosovës që t’i pranonte standardet dhe të mbështeste implementimin e tyre.³⁰⁵ Në dhjetor të vitit 2003, pasardhësi i Steiner-it, Holkeri, dhe kryeministri i Kosovës, Bajram Rexhepi, nxorën një dokument të hollësishëm i cili u mbështet nga të gjitha grupet etnike (përveç serbëve) dhe i cili u bë i njohur si ‘Standardet për Kosovën’.³⁰⁶

Nuk ka dyshim se vizita e Grossman-it stimuloi shpresë për qytetarët e Kosovës dhe ndryshoi pritjen e tyre për të ardhmen. Ngjarjet e dhunshme të marsit 2004 vunë në pikëpyetje zbatueshmërinë e standardeve dhe implementimin e tyre. Por, përfaqësuesit e Grupit të Kontaktit, që vizituan Kosovën pas këtyre ngjarjeve, përsëritën se ato duhet të implementohen.³⁰⁷ Në fund të marsit, në saje të një bashkëpunimi të suksesshëm midis UNMIK-ut dhe IPVQ-ve, u prezantua një plan i detajuar për implementim, që përmbante qëllime konkrete të arritshme për IPVQ-të.³⁰⁸ Për shkak të kohës së kufizuar para afatit përfundimtar për vlerësimin e të arriturave, mbetej edhe më tutje dilema nëse bashkësia ndërkombëtare do të shpërblente qytetarët e Kosovës për përkushtimin e tyre apo do të kërkonte implementimin e plotë të të gjitha standardeve në fushat politike, ekonomike dhe sociale, gjë që shihej si e pamundshme për t’u arritur deri në mesin e vitit 2005.

Bilanci i strategjive të UNMIK-ut

për rregullimin e konfliktit

Analiza ime mbi intervenimin e palës së tretë dhe konsociacionalizmin, si dhe mbi politikën e standardeve shtron dy pyetje fundamentale:³⁰⁹ Çfa­rë mund të përmirësohej në kuptimin e strategjive për rregullimin e konfliktit dhe arritjen e një paqeje afatgjatë? Çfarë mësime mund të nxirren nga rasti i Kosovës për konfliktet e tjera etnike, administri­met dhe protektoratet ndërkombëtare? Pas ngjar­jeve të dhunshme të marsit 2004, UNMIK-u krijoi një Bord të Rishikimit të Krizave me qëllim të analizimit se çka nuk kishte funksionuar në mënyrë efektive.³¹⁰ PSSP-ja Holkeri ka folur në Kuvendin e Kosovës dhe ka raportuar në Këshillin e Sigurimit të OKB-së rreth këtyre zhvillimeve; në të njëjtën kohë, Kofi Anan prezantoi një raport, një pjesë e të cilit kishte të bëjë me këtë çështje. Sidoqoftë, të dy këto raporte ofruan një analizë të përgjithshme të situatës pa dhënë përgjigje reale për strategjitë për rregullimin e konfliktit etnik të përdorura deri më tash.³¹¹ Asnjëri nga këto raporte nuk zbërtheu problemet strukturore brenda UNMIK-ut, të cilat unë i klasifikoj në katër aspekte kryesore:

1. Misioni i OKB-së u mbështet në Re­zolu­tën 1244 aq rreptë, saqë kjo rezolutë u bë pengesë për një rol të suksesshëm të intervenimit të palës së tretë.³¹² Një shembull është themelimi i IPVQ-ve bazuar në Kornizën Kushte­tuese, në të cilën UNMIK-u mbajti pushtetin real, përderisa IPVQ-të ishin të varura, duke prodhuar kështu një pabarazi të madhe mes tyre.³¹³ Këto marrëdhënie të pabara­barta nënkuptonin që termet sikurse “autonomi substanciale” dhe “vetë-qeve­risje kuptimplote” të përfshira në Rezolutën 1244 mbeten stoli për IPVQ-të.³¹⁴ Debati midis UNMIK-ut dhe IPVQ-të që nga vitit 2002 rreth çështjes së transferimit të kompetencave, të cilat nuk ishin të rezervuara për PSSP-në, duhet të kuptohet në dritën e këtij interpretimi.³¹⁵ Ishte një debat i karakterizuar nga përdorimi i gjuhës së fortë, i cili shpesh ishte agresiv dhe ofendues.³¹⁶ Përveç mandatit të paqartë të këtij misioni, UNMIK-u ende nuk ka ndonjë afat kohor të qartë për aktivitetet e veta. Është fakt se Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së në raportin e tij të qershorit 1999 sugjeroi një strategji të përgjithshme të punës së UNMIK-ut në pesë faza, pa dhënë ndonjë afat kohor.³¹⁷ Çështja e afatit përfundimtar, që nënkup­ton daljen e UNMIK-ut, nuk është paraparë as në Rezolutën 1244.³¹⁸ Që atëherë nuk ka pasur ndonjë afat kohor për implementimin e kësaj Rezolute dhe ritmi i punës varej në masë të madhe nga secili PSSP, dhe kjo ishte një pengesë e vërtetë për zhvillimin e IPVQ-ve. Që atëherë, ka pasur përsë­ritje të kërkesave nga lidershipi i Kosovës për mirëdefinimin e mandatit të UNMIK-ut që për­cakton rolin e tij si monitorues dhe vendosjen e një afati përfundimtar për fundin e misionit të tij.³¹⁹

2. Konsociacionalizmi ose ndarja e pushtetit si strategji për menaxhimin e konfliktit ishte e lidhur në disa mënyra me krijimin e institucioneve të dobëta të IPVQ-ve. Nuk ka dyshim se parimet liberal-demokratike të konsociacionalizmit janë të nevojshme për shoqërinë e Kosovës të shkatërruar nga lufta. Vetëm ato mund të garantojnë përfaqë­simin e pakicave dhe mbrojtjen e tyre në të gjitha aspektet e jetës. Megjithatë, është e debatueshme nëse parimet e tilla mund të transformojnë konfliktin dhe ndërtojnë një shoqëri të re, për aq sa statusi i Kosovës të mbetet i paqartë dhe identiteti etnik dhe territori vijnë para identitetit qytetar.³²⁰ Kjo ndodh për shkak se politika është ende e drejtuar nga etniciteti dhe elitat nuk besojnë në efektivitetin afatgjatë të ndarjes së pushtetit.³²¹ Përfaqësuesit shqiptarë të IPVQ-ve dhe liderët e tjerë politikë kanë mbështetur gjithnjë pavarësinë e Kosovës dhe kanë ndërmarrë pak masa për mbështetjen e interesave të serbëve lokalë. Në të njëjtën kohë, për lidershipin e serbëve të Kosovës dhe për popullatën lokale serbe, Kosova ishte dhe do të mbetet pjesë e shtetit serb për kohë të pacaktuar. Lidershipi serb mori pjesë në IPVQ, por vetëm simbolikisht, duke u shërbyer interesave të Beogradit, më shumë sesa atyre të komunitetit vendor. Në të njëjtën kohë, është fakt se as popullata e përgjithshme nuk e shihte ndarjen e pushtetit si një model efektiv të qeverisjes. Madje, pakicat e konsideronin ndarjen e pushtetit si pazotësi për mbrojtjen e interesave dhe të drejtave të tyre, sepse pushteti real mbetet në duart e PSSP-së. IPVQ-të i kishin duart të lidhura, dhe, si rezultat, kompetencat e tyre ishin të kufizuara në fushën ekzekutive, legjislative dhe gjyqësore.³²² Për IPVQ-të nuk ishte kruciale të implementojnë politikat për përmirësimin e jetës së qytetarëve, por të sigurojnë stabilitet etnik dhe politik, si dhe bashkëjetesë. Qeveria e koalicionit të madh, që përbëhej nga të gjitha partitë e rëndësishme politike, ishte dukshëm më thelbësore në kuptimin e stabilitetit, sesa një qeveri efektive.³²³

3. UNMIK-u ka dështuar në misionin e vet që të ushtrojë autoritetin dhe të marrë kontrollin në tërë Kosovën (përfshirë edhe veriun), duke lejuar strukturat paralele të shtetit serb dhe ndarjen e qytetit të Mitrovicës. Në këtë mënyrë, implemen­timi i Rezolutës 1244 u bë i pamundur në të gjitha pjesët e Kosovës. Serbët lokalë as nuk njihnin dhe as nuk respektonin administratën e UNMIK-ut si një autoritet. Ndonëse këto struktura paralele të shtetit serb ishin arsyetuar pas luftës me argumen­tet për kushtet e vështira të sigurisë, këto struktura u panë nga serbët e Kosovës si institucione të vetme reale të tyre. Këto struktura ishin të mbështetura në mënyrë aktive nga qeveria serbe në Beograd si pjesë e politikës së saj ndaj Kosovës pas qershorit 1999. Përfaqësues të ndryshëm të OKB-së dhe perëndimorë kanë qenë të zemëruar rreth këtyre çështjeve: Misioni i Këshillit të OKB –së, në vizi­tën e vet në dhjetor të vitit 2002, ka rekomanduar kontrollin e menjëhershëm dhe të plotë në Kosovë nga UNMIK-u, veçanërisht në pje­­sët veriore të saj.³²⁴ Në shkurt të vitit 2004, Hol­keri ka përshkruar këto struktura paralele si pengesë për misionin e tij.³²⁵ Në të vërtetë, UNMIK-u kurrë nuk ka njohur këto struktura dhe ka tentuar që të zëvendësojë ato me strukturat e veta. Një raport i nxjerrë nga OSBE-ja ka pranuar ekzistencën e kë­tyre strukturave në fushat e sigurisë, jurispruden­cës, administrimit, arsimit dhe shëndetësisë, si dhe ka rekomanduar integrimin e tyre me institucionet administrative të UNMIK-ut.³²⁶ Nëse ato nuk mund të integrohen ose të shpër­­bëhen, unifikimi i Mitrovicës do vihet në dyshim, qytet ky që ka qenë burim i dhunës që nga ndarja e tij, pas qershorit 1999. Ekzistimi i struk­turave paralele shtetërore serbe ka bërë më të lehë për serbët lokalë që të injorojnë UNMIK-un dhe IPVQ-të.

4. Faktorë shtesë përfshijnë mungesën e një vizioni afatgjatë politik për Kosovën dhe joefikasi­te­tin e strukturave të dyfishta qeverisëse të UNMIK-ut dhe IPVQ-së. Këto institucione qeverisëse kishin një ndikim të drejtpërdrejtë në rezultatin e strategjive të rregullimit të konfliktit të intervenimit të palës së tretë dhe konsociacionali­zmit, por jo në zhvillimet ekonomike dhe procesin e reformave. Për këtë arsye, që nga qershori i 1999 i funksionimit të UNMIK-ut, Kosova mbetet rajoni më i varfër në Ballkan dhe Evropë dhe që nga viti 2002 repu­tacioni i UNMIK-ut ka rënë në mënyrë të shpejtë në mesin e popullatës vendëse.³²⁷ Në të njëjtën kohë, IPVQ-të me dobësitë e tyre me­naxhuese dhe profesionale, nuk kanë sjell shpresë në mesin e qytetarëve. Sipas anketave të ndry­shme, ata kanë humbur besimin e tyre në politikë dhe janë thellë­sisht të brengosur rreth papunësisë, ekonomisë dhe çështjeve sociale.³²⁸ Kjo sigurisht është një reflektim i mungesës së strategjisë kohe­rente në fushat e zhvillimit ekonomik dhe progra­me­ve sociale. UNMIK-u gjithnjë ka qenë në gjendje të krijojë iniciativa të pafundme politike në letër, por është përcjellë nga mungesa e instru­menteve të domosdoshme ekonomike dhe profe­sio­nale për t’i arritur ato. Në këtë kontekst, Grupi Ndërkombëtar i Krizave (ICG) ka konkluduar se UNMIK-u, si mision paqeruajtës, nuk ka qenë i aftë të përmbush rolin e tij qeverisës dhe të zhvillimit, dhe për më tepër ishte i paaftë të krijojë partneritet me IPVQ-të, duke rezultuar në një bashkëpunim të pasuksesshëm me vendorët për qeverisje efektive. Iniciativa të ndryshme janë ndërmarrë në mënyrë ad hoc, pa konsultime paraprake me liderët politikë dhe me rezultatin e vetëm të nxjerrjes së tyre në publik përmes komunikatave për shtyp dhe mediave.³²⁹

Lëvizjet më të fuqishme për jetësimin e vetëvendosje së Kosovës ndodhën në kontekstin e dezintegrimit jugosllav. Qasja dhe agjenda e sece­sionizmit të Kosovës ishte e ngjashme me proceset e shtetbërjes dhe të shtetndërtimit të provuara nga vendet e tjera postkomuniste. Sipas McGarry dhe O’Leary, rënia e komunizmit ka pasur si rezultat shumë lëvizje secesioniste dhe luftëra, ndonëse secesionizmi ishte karakteristikë e periudhës së procesit të shtetndërtimit gjatë dekolonizimit të botës.³³⁰ Vetëm përmes kësaj strategjie, kombet dhe grupet e ndryshme etnike janë në gjendje të ushtrojnë të drejtën e tyre për vetëvendosje dhe nuk ka dyshim se kjo korrespondon me normat demo­kratike dhe liberale. Sipas këtyre dy studiues­ve, efektiviteti i kësaj strategjie varet nga përgjigjja katër pyetjeve, të cilat janë të rëndësishme në kontekstin e secesionit: Kush është populli? Cila është njësia relevante territoriale ku ata mund të ushtrojnë vetëvendosjen? Kush e përbën shumi­cën? A prodhon secesioni domino-efekt ku pakicat etnike brenda territorit të shkëputur kërkojnë vetëvendosje për to?³³¹

Përgjigjet rreth këtyre katër pyetjeve dhe që janë edhe aspekte kryesore të secesionizmit në shembullin tonë – shumica shqiptare me 90 për qind në Kosovë, unitetit i saj territorial dhe ad­ministrativ dhe pavarësia si faktor për stabilitetin rajonal – kanë shërbyer si argumente kyçe që nga viti 1990 për përkrahjen e së drejtës së vetëven­dosjes. Për lidershipin politik, ekziston vullneti i përcaktuar politik për vetëvendosje i shprehur nga popullata shumicë shqiptare në Kosovë; vullnet që është rritur fuqishëm përgjatë shek. 20-të me ndihmën e lëvizjeve të ndryshme politike.³³² Duke përjashtuar iniciativat e ndërmarra para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, lëvizja secesioniste ka filluar me përpjekjet e shqiptarëve të Kosovës për t’u njohur si komb (dhe jo si ‘kombësi’) në Jugo­sllavinë socialiste; dhe kërkesa kryesore politike ishte statusi i republikës për Kosovën brenda federatës jugosllave.³³³ Menjëherë pas zhbërjes së Jugosllavisë socialiste, elita vendëse e shpalli Kosovën të pavarur. Beteja për pavarësi vazhdoi me krijimin e “shtetit paralel” në vitet 1990-ta, që përfaqësonte një formë paqësore të rezistencës ndaj aparteidin shtetëror serb.³³⁴ Përderisa shtypja serbe rritej dhe bashkësia ndërkombëtare vazhdoi të injorojë situatën e tmerrshme në Kosovë, lufta çlirimtare u bë mjeti i vetëm për të sfiduar regjimin e Milosheviqit.³³⁵ Ne kushte të ngjashme si ato të para Luftës së Dytë Botërore, lëvizje secesionste u zhvillua në dy drej­ti­me kryesore: derisa njëra pjesë e elitës politike përpiqej të arrinte secesionin me mjete paqësore; tjetra preferonte luftën e armatosur dhe çlirimtare, e cila edhe si mjet dominoi mbi lëvizjen secesioniste. Kjo kthesë ishte gjeneza e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), njëra nga lëvizjet më të suksesshme çlirimtare gjatë shekullit të kaluar.

Sot, përkundër asaj se partitë e ndryshme politike të Kosovës pikëtojnë faza dhe ngjarje të ndryshme për të legjitimuar veprimet e tyre të mëparshme, por të gjitha ato përshkruajnë lëvizjen secesioniste në të njëjtën mënyrë.³³⁶ Lidershipi i tashëm sheh përpjekjet e veta për arritjen e shtetësisë përmes prizmit të determinizmit, që sheh historinë e shekullit 20-të për Kosovën si një marsh drejt pavarësisë.³³⁷ Brenda IPVQ-ve, kjo perspektivë ishte evidencuar me “Rezolutën për Luftën Çlirimtare të Popullit të Kosovës për Liri dhe Pavarësi”, një dokument që u miratua nga Kuvendi i Kosovës.³³⁸ PSSP-ja Steiner kritikoi këtë Rezolutë duke thënë se “ishte kundër frymës së pajtimit që mban Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit dhe Kornizës Kushtetuese”, dhe duke pyetur nëse “liderët kosovarë kishin marrë mësime nga konflikti i kaluar” dhe së fundi, duke e shpallur dokumentin jovalid.³³⁹ Në të njëjtën kohë, edhe BE-ja e dënoi atë.³⁴⁰ Ndonëse marrëdhëniet me bashkësinë ndërkombëtare po tensionoheshin, lidershipi i Kosovës vazhdonte veprimet e tilla simbolike. Për shembull, intervenimi i NATO-s në vitin 1999 dhe Misioni i OKB-së pas saj, i ka shërbyer lidershipit politik për t’u arsyetuar para qytetarëve të vet se pavarësia e Kosovës është e arritshme.³⁴¹ Zgjedhjet parlamentare dhe krijimi i pushtetit lokal dhe qendror të IPVQ-ve u për­shkruan sikur luanin rol kyç në zgjidhjen e statusit politik të Kosovës.³⁴² Programet partiake dhe platformat zgjedhore, madje edhe për zgjedhjet komunale që do të duhej të fokusoheshin në poli­tikat komunale, përshkoheshin me slogane pava­rësie. Të gjitha këto reflektonin thjesht opinionin publik. Hulumtimet e bëra në vitin 2001 treguan se shumica shqiptare dhe grupet tjera etnike jo-serbe dëshironin pavarësi; ata besonin se mungesa e progresit në këtë çështje ishte arsyeja kryesore e moszhvillimit të regjionit dhe marrëdhënieve të tensionuara ndëretnike. Në anën tjetër, pakica serbe dëshironte rivendosjen e hegjemonisë serbe në këtë vend.³⁴³

Përgjigja ndaj pyetjes se cili komb përbën shumicën kompakte, gjithashtu nuk është e vështi­rë. Ekziston një shumicë e qartë shqiptare në Ko­so­vë, që legjitimon secesionin e saj. Por, marrë­dhëniet midis shqiptarëve të Kosovës dhe pakicës serbe ende mbeten të tensionuara, dhe pozita e serbëve brenda institucioneve dhe ekonomisë paraqet një sfidë të madhe për lidershipin vendor. Është e qartë se qëllimi i Misionit të OKB-së është krijimi i një Kosove shumetnike.³⁴⁴ Lidershipi i Kosovës duhet të merret me disa çështje të vështira, përfshirë këtu gjendjen e varfër ekonomik edhe tregun e punës, pasigurinë dhe kthimin e serbëve refugjatë që jetojnë në Serbi. Ky lidershipi, i cili ka mbështetur modelin e ndarjes së pushtetit që nga krijimi i IPVQ-ve, ka dënuar në mënyrë konstante aktet e dhunës kundër pakicave dhe ka tentuar të bindë pakicën serbe se realiteti i ri politik ofron shpresën më të mirë për integrimin e tyre. Partitë më të rëndësishme politike nuk janë shprehur kundër parimeve konsociacionale. Sidoqoftë, ata janë shprehur kundër pjesëmarrjes së serbëve lokalë në zgjedhjet parlamentare dhe lokale shtetërore serbe: Për shkak të faktit se UNMIK-u (nën Rezolutën 1244) nuk ka kundërshtuar ose aprovuar këto zgjedhje, ato janë organizuar sistematikisht që nga viti 1999 në tërë Kosovën ku ekzistojnë institucionet paralele shtetërore serbe. Më 22 dhjetor 2003, Kuvendi i Kosovës ka shpallur zgjedhjet parlamentare serbe të mbajtura në Kosovë si “jokushtetuese”.³⁴⁵

Kthimi dhe integrimi i pakicave u bë prioritet i UNMIK-ut pas shpalljes së politikës së standar­deve dhe ishte mbështetur në mënyrë aktive nga IPVQ-të dhe lidershipi vendor.³⁴⁶ Kryeministri Baj­ram Rexhepi, me aktivitetet e tij në këtë çësh­tje, gradualisht pati fituar respektin e bashkësisë ndërkombëtare. Hapat më të rëndësishëm të ndër­marrë nga liderët vendorë ishin Apeli, i frymëzuar nga iniciativa e Hashim Thaçit në korrik 2003, për kthimin e pakicave, që ishte nënshkruar nga të gjithë liderët politikë.³⁴⁷ Në po atë muaj, ky Apel është nënshkruar edhe nga Kuvendi. Dy liderët më të rëndësishëm, Thaçi dhe Rugova, bashkë me përfaqësuesit e SHBA-ve, vizituan vendbanime e serbëve lokale për të shfaqur mbështetjen e tyre për kthimin e refugjatëve dhe tentuan të ndikojnë në qëndrimin e shumicës shqiptare.³⁴⁸ Sidoqoftë, gjendja e serbëve mbetet e papërmirësuar dhe janë kthyer raste individuale të refugjatëve vetëm në mënyrë simbolike. Kthimi dhe integrimi i tyre është i lidhur ngushtë me pasigurinë, mungesën e zhvillimit ekonomik dhe kryesisht me statusin e pazgjidhur të këtij territori.³⁴⁹

Çështja e sovranitetit territorial ngrit një kërcënim për marrëdhëniet etnike në Kosovë. Kjo krijon probleme në njërën anë midis UNMIK-ut dhe IPVQ-ve, dhe në anën tjetër midis IPVQ-ve dhe qeverisë serbe. Që nga vendosja e KFOR-it dhe themelimi i UNMIK-ut, të cilat sipas Rezo­lutës 1244 janë përgjegjëse për sigurinë e territorit dhe kontrollimin e kufijve të tij, ky problem është rënduar. Është me rëndësi të kujtohet se konflikti në Kosovë ishte një luftë për territor dhe hegjemoni politike midis shtetit serb dhe shumicës shqiptare. Pas qershorit 1999, përgjegjësia për të dyja, territorin dhe pushtetin, është kaluar te Misioni i OKB-së. Mirëpo, popullata lokale është e brengosur për unifikimin e territorit, për shkak se UNMIK-u, në kundërshtim me mandatin e tij, ka treguar paaftësi për të ushtruar autoritetin e vet mbi tërë Koso­vën.³⁵⁰ Alternativa, një “ndarje etnike e Kosovës”, e cila do të përfshinte ndarjen e pjesës veriore të Kosovës është e papranueshme për liderët ven­dorë.³⁵¹ Ata në mënyrë konstante kanë kritikuar UNMIK-un për këtë gjendje dhe kanë fajësuar Beogradin për përçarjen e “bashkëjetesës shumet­nike”.³⁵² Kanë ekzistuar plane të ndryshme për uni­fi­kimin gradual të qytetit të ndarë të Mitro­vicës.³⁵³ Por, problemi nuk ishte përmirësuar, madje edhe pas themelimit të zyrave të UNMIK-ut në Mitrovicën veriore. Situata në Kosovën veriore dhe Mitrovicë, të krijuara nga qeveria serbe pas qershorit 1999, ngjan se do të mbeten të hapura aq gjatë sa statusi nuk zgjidhet. Megjithatë, ngjarjet e marsit 2004, të cilat filluan në Mitrovicë, ilustruan natyrën inflamatore të kësaj ndarjeje etnike të veriut të Kosovës.³⁵⁴

Paralelisht me këtë ndarje të brendshme etnike të Kosovës, erdhi një ndarje e jashtme e kufijve të Kosovës. Në janar të vitit 2001, Beogradi dhe Shkupi, pa marrëveshje paraprake me UNMIK-un dhe me shtytjen e disa diplomatëve perëndimorë, nënshkruan një marrëveshje për “rre­gullimi” e “një çështje të vjetër kufitare”. Zyrtarët e të dy shteteve theksuan se kjo ishte shumë e rëndësishme për arsye gjeostrategjike. Në kundër­shtim me këtë, lidershipi i Kosovës e ka parë këtë si një kërcënim për “territorin e Kosovës”, për shkak të 2.500 hektarëve në regjionin e Gjilanit jugor që i janë dhënë Maqedonisë nën këtë marrëveshje. Jo vetëm liderët politikë, por edhe përfaqësuesit e shoqërisë civile, opinioni krijues dhe qytetarët e Kosovës u shprehen haptas kundër në marrëveshjeje të tillë. Madje, edhe Kuvendi nxori një Rezolutë për “mbrojtjen e integritetit territorial të Kosovës” dhe “ruajtjen e kufijve të Kosovës”. Sërish, kjo rezolutë ishte shpallur e pa­vlefshme nga PSSP-ja, me arsyetimin se Kuvendi kishte tejkaluar përgjegjësitë dhe kompetencat e tij të definuara me Kornizën Kushtetuese.³⁵⁵ Banorët e Gjilanit dhe ata të Kamenicës protestuan kundër marrëveshjes Beograd-Shkup, nga frika për humbjen e pronave të tyre ose vështirësive për shfrytëzimin dhe qasjes në to.³⁵⁶

Probleme të tilla territoriale ngritën çështje më thelbësore rreth sovranitetit të tërë territorit. Në teori, deputetët e Kuvendit të Kosovës kishin të drejtë në citimin e Kornizës Kushtetuese në Rezolutën e tyre, e cila në kapitullin e parë thotë:“Kosova është një entitet nën administrim ndërkombëtar të përkohshëm, e cila, me popullin e saj, ka atribute unike historike, legale, kulturore dhe gjuhësor".... “Kosova është territor i pan­dashëm në të cilin Institucionet e Përkohshme të Vetë-Qeverisjes, të themeluara nga kjo Kornizë Kushtetuese për Vetë-Qeverisje të Përkohshme, do të ushtrojnë përgjegjësitë e tyre”³⁵⁷ Mirëpo, çësh­tja qëndronte në atë se përgjegjësitë më të rëndësishme të një shtetit, përfshirë territorin, ku­fij­të dhe ushtrimin e pushtetit, i takojnë “pushte­teve dhe përgjegjësive të rezervuara për PSSP-në”, dhe jo institucioneve të Kosovës.³⁵⁸ Për më tepër, Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit për bash­kësinë ndërkombëtare: “riafirmon përkushtimin e të gjitha Shteteve Anëtare për sovranitetin dhe integritetin territorial të Republikës Federale të Jugosllavisë dhe Shteteve tjera të rajonit...”.³⁵⁹

Për shkak të kësaj situate legale të paqartë dhe statusit final të pazgjidhur të Kosovës, pas ndryshimeve qeveritare në Beograd (tetor 2000), bashkësia ndërkombëtare njohu shtetin post-Milosheviqian, Unionin e Serbisë dhe Malit të Zi, si trashëgimtar të Jugosllavisë. Një rrethanë e re politike që për të ardhmen e territorit dhe kufijve të Kosovës krijonte pasiguri dhe që për lidershipin e Kosovës paraqiste një detyrë të vështirë. Por, ky lidership në mënyrë unike deklaroi se krijimi i Unionit midis Serbisë dhe Malit të Zi ishte çështje e tyre e brendshme e dy kombeve; për Prishtinën zyrtare përfshirja e Kosovën në këtë Union ishte kundër vullnetit të qytetarëve të saj për vetëven­dosje dhe një gjë e tillë është e pamundur pas gjenocidit mbi ta nga regjimi serb.³⁶⁰ Kështu, në fund të vitit 2001, Kuvendi aprovoi një rezolutë kundër “pretendimeve të të ashtuquajturit Unioni i Serbisë dhe Malit të Zi që përmes Kartës së vet Kushtetuese tenton të krijojë bazën kushtetuese për aneksimin e Kosovës”. Paragrafët e përfshirë në Kartën Kushtetuese të Serbia-Mali Zi sa i përket statusit të ardhshëm të Kosovës u shpallën të “papranueshëm” dhe “të pavlefshëm”.³⁶¹

Për të kuptuar secesionin në Kosovën e pas­luftës janë gjithashtu të rëndësishme perceptimet e liderëve vendorë rreth Misionit të OKB-së. Për ata, që nga themelimi i IPVQ-ve, Rezoluta 1244 gjithnjë e më shumë konsiderohej ambivalente.³⁶² Ata e shihnin këtë dokument shumë më ndryshe sesa OKB-ja, dhe jo në kontekstin e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe të Drejtës Ndërkombëtare. Për ata, kjo ishte pengesë e serioze, sepse jepte tri “struktura qeverisëse” në Kosovë. Së pari, UNMIK-u, që ka mandatin e një misioni paqe­ruajtës, por vepronte si një qeveri; UNMIK-u ishte përgjegjës vetëm para Këshillit të Sigurimit në New York dhe jo ndonjë mekanizmi demokratik dhe popullit të Kosovës. Së dyti, IPVQ-të që u krijuan përmes zgjedhjeve demokratike dhe janë përgjegjëse para qytetarëve. Së treti, strukturat paralele shtetërore serbe që funksionojnë si institucione qeveritare për serbët e Kosovës.

Sidoqoftë, kjo situatë absurde e autoriteteve paralele të UNMIK-ut, IPVQ-ve dhe Serbisë më së miri mund të kuptohen nga definimi i Max Weber-it për shtetin. Në ligjëratën e tij “Politika si Pro­fesion”, shteti për të është: “një komunitet njerëzor që (suksesshëm) pretendon monopolin e përdorimit legjitim të forcës fizike brenda një territori të dhënë”.³⁶³ Prandaj, ajo me çka liderët e Kosovës në mënyre reale po ballafaqohen, është konku­rrenca për pushtet dhe legjitimitet mbi territorin e vet dhe të ardhmen politike. Për shkak të kësaj situate dhe si pasojë e saj, ka akuza të vazhdue­shme midis UNMIK-ut dhe IPVQ-ve në lidhje me bartjen e pushteteve dhe përgjegjësive. Në anën tjetër, që nga qershori 1999, ekziston një “luftë politike e pafund” midis lidershipit të Kosovës dhe Serbisë për statusin final. Sipas perceptimeve të lidershipit të Kosovës, ky vend është në procesin e shtetndërtimit, përderisa edhe UNMIK-u edhe Ser­bia, me institucionet e saj paralele, do të largohet pas vendosjes së statusit. Ata pohojnë se IPVQ-të janë institucione legjitime dhe përfaqësojnë vullnetin politik të popullit.³⁶⁴ Në të njëjtën kohë, gjithashtu edhe qytetarët ndajnë këto perceptime të forta për këtë proces të shtetndërtimit.