Aw tatarkiewicz historia filozofii

zaś wpłynęło na charakter wytworzonej przezeń teorii. Świat rozumiał mecha-nistycznie, jako

funkcje materii, ruchu i siły. W szczególności rozumiał tak swe naczelne prawo ewolucji.

Naprowadziła go na nie biologia, ale pojmował je w duchu mechaniki, jako wynik działania sił

mechanicznych. Uważał, że zjawiska życia, umysłu, ustroju społecznego rozwijają się tak samo

jak układy mechaniczne, są zjawiskami bardziej złożonymi, ale tej samej natury. We wszelkim

rozwoju widział proces mechaniczny: to stanowiło najbardziej charakterystyczną cechę tego

ewolucjonizmu, jaki wytworzył i zdołał narzucić XIX wiekowi.

2. EWOLUCJONISTYCZNA PSYCHOLOGIA i TEORIA POZNANIA. Dla ewolucjonizmu Spencera

biologia była punktem wyjścia, mechanika wzorem, ale terenem, na którym go najwięcej

stosował, była psychologia i humanistyka. Jego poglądy na ewolucję w przyrodzie były w

znacznej części czerpane od innych, natomiast na ewolucję kultury — były jego własne. Co

prawda, ewolucję kultury miał za identyczną z ewolucją przyrody, ale to właśnie był jego

pomysł oryginalny.

Uważał, że zjawiska psychiczne stanowią ogniwa ogólnego rozwoju przyrody organicznej.

Są takie a nie inne dlatego, że takie a nie inne były potrzebne jednostce czy gatunkowi do

utrzymania się przy życiu. Formy umysłu powstały przez dostosowanie się do warunków życia.

Nie są więc pierwotne ani niezmienne. Rozwój je wytworzył, rozwój je zastąpi przez inne. Nie

ma dla umysłu form niezmiennych, o których rozprawiali racjonaliści i krytycyści: wszystkie

rozwijają się i przemieniają. Ale nie ma także przypadkowych: wszystkie są koniecznymi

wytworami rozwoju.

Spencer szedł jeszcze dalej: sądził mianowicie, że wytworem rozwoju są nie tylko formy

umysłu, ale nawet sam umysł. Jest narzędziem potrzebnym organizmowi do zachowania życia i

dlatego powstał. Gdyby działalność jego nie była biologicznie cenna, toby się nie była

wytworzyła i utrzymała na świecie.

Dwie zwłaszcza myśli występowały w psychologii Spencera: Najpierw myśl, że zja-

76

wiska psychiczne stanowią ciągły szereg od najniższych zwierząt do człowieka. Po wtóre zaś

się szeroko.

Ewolucyjne pojmowanie umysłu było zgodne z duchem empiryzmu, mimo że przyznawało

jednostce wrodzone • formy myślenia. Bo są wprawdzie wrodzone tylko jednostce, ale przez

nią odziedziczone i zależne od doświadczeń dawniejszych pokoleń: to było nowe rozwiązanie

starego sporu empiryzmu z aprioryzmem. Robiło ustępstwo dla aprioryzmu, ale jednak

rozstrzygało spór na korzyść empiryzmu. Dostarczało mu nawet nowego argumentu,

wskazując, że możemy zawdzięczać doświadczeniu nawet to, czegośmy sami nie doświadczyli.

Wytworzyło nową odmianę empiryzmu.

Te idee Spencera wydały swoistą postać relatywizmu w teorii poznania. Najzwyklejszą jego

postacią bywała psychologiczna, twierdząca, że poznanie jest zależne od umysłu poznającego,

od jego procesów psychicznych. Spencer zaś zainicjował relatywizm biologiczny. Twierdził, że

poznanie jest zależne od organizmu poznającego, od jego przystosowania się do potrzeb i

warunków życia.

3. ETYKA EWOLUCJONISTYCZNA. Prawami przyrody i jej rozwoju Spencer tłumaczył,

dlaczego ludzie tak a nie inaczej myślą i postępują: bo gdyby myśleli i postępowali inaczej, nie

utrzymaliby się przy życiu. Ale w podobny sposób usiłował ustalić, jak powinni postępować.

Był bowiem przekonany, że nie ma innych praw poza prawami przyrody, więc kryterium

powinności, dobra i zła, jeśli w ogóle istnieje, to tylko w nich. Nie ma innych praw niż prawa

życia i walki o byt.

Więc dobre jest postępowanie, które jest zgodne z przyrodą, przystosowane do niej. Na tym

kryterium Spencer oparł swą etykę biologiczną i ewolucyjną: dobre i moralne jest to, i tylko to,

czego wymaga życie i jego rozwój. Była to etyka skrajnie naturalistyczna:

„działanie moralne i działanie naturalne jest jednym i tym samym" — pisał. Była to też etyka

całkowicie relatywistyczna. Nie miała za wieczną żadnej wartości, a już w szczególności

moralnej. Wbrew olbrzymiej większości etyków, Spencer twierdził, że wartość moralna jest

właśnie wartością tymczasową i przestanie obowiązywać, gdy rozwój ludzkości dojdzie do

kresu, bo wtedy ludzie będą już całkowicie przystosowani i normy moralne nie będą potrzebne.

Te podstawy etyki Spencera były względnie nowe, ale konkluzje stare: mianowicie

prowadziły do teorii od dawna znanej, do hę d on iż m u. Przyjemność może być uznana za

miarę wszelkiego dobra, bo organizm doznaje jej wtedy, gdy jest przystosowany do warunków

życia. W ten nowy sposób Spencer starą teorię przedstawiał jako wypływającą z

przyrodniczych, biologicznych faktów. Dawniejsi hedoniści powoływali się po prostu na jej

oczywistość czy na sposób naszego odczuwania; teraz zaś odmłodzony hedonizm występował

w szacie darwinizmu, ewolucjonizmu, przystosowania do życia.

Hedonizm Spencera różnił się od współczesnego sobie hedonizmu Milla, uduchowionego,

prawie ascetycznego. Zbliżał się z powrotem do hedonizmu XVIII wieku. Nie uznawał

wyższości przyjemności duchowych nad cielesnymi. Był wrogiem moralności ascetycznej, a

obrońcą egoizmu. Uważał za słuszne, by człowiek zmierzał do zapewnienia sobie samemu dóbr

i przyjemności, w szczególności dóbr materialnych i przyjemności cielesnych; uznawał prawo,

a nawet obowiązek moralny troszczenia się o samego siebie nie mniej, lecz więcej niż o

innych.

77

czynić je możliwie najintensywniejszym, najbogatszym. Więc jeśli należy coś robić dla innych,

upośledzonych przez naturę, lecz właśnie dla jednostek dzielnych, dla najlepiej przez naturę

wyposażonej elity.

Była to konsekwencja bardzo odbiegająca od moralności chrześcijańskiej, opartej na miłości

i litości. Spencer twierdził, że wypływała z założeń ewolucjonizmu: ale przynajmniej w tym

samym stopniu miała źródło w jego osobistym usposobieniu indywidualisty i liberała. Nie

wyprowadzał z niej wszakże wniosku politycznego, iż należy jednostki słabsze

podporządkowywać dzielniejszym; wszystkim należy się swoboda.

Sądy etyczne, które są powszechnie uznawane i wydają się oczywiste, tłumaczył w myśl

swych poglądów: mają źródło w doświadczeniu, wszakże nie w indywidualnym, lecz w

odziedziczonym doświadczeniu rodzaju ludzkiego. To, co dla naszych przodków było rzeczą

doświadczenia i wyrachowania, myśmy odziedziczyli już jako instynkty i intuicje. Stąd

poczucie konieczności i oczywistości. Godził w ten sposób walczące ze sobą stanowiska, tak

samo jak w teorii poznania: jak tam empiryzm z racjonalizmem, tak tu utyli-taryzm z etycznym

intuicjonizmem, ale na korzyść utylitaryzmu.

4. AGNOSTYCYZM. Ewolucjonizm stanowił część najważniejszą, wszakże tylko część

filozofii Spencera; część druga była odeń całkowicie niezależna. Dotyczył zjawisk, a ta druga

część wykraczała poza zjawiska. Bo Spencer chciał filozofię uprawiać pozytywnie, ale stawiał

jej również zadania niepozytywne. Chciał nie tylko stworzyć system wiedzy obejmujący

wszelkie zjawiska, ale także wyjaśnić, jakie jest ich ostateczne podłoże.

Przyjmował tedy, że poza zjawiskami istnieje prawdziwa rzeczywistość. Ale też twierdził —

objawiając jednak swą łączność z prądami minimalistycznymi — że jest niepoznawalna. Tak

wręcz tę prawdziwą rzeczywistość nazywał: „to, co niepoznawalne" (the unknowable). W tym

powoływał się już nie na przyrodników, lecz na filozofów, a w szczególności na Hamiltona.

Stanowisko to jeden z jego uczniów, Huxley, nazwał z grecka „agnostycyzmem". Był to pogląd

podobny do Kaniowskiego, jednakże uzasadniany inaczej.

Spencer rozumował dość prosto, podobnie jak Hamilton: zjawiska są względne, a to, co

względne, nie jest ostateczne, lecz wskazuje na istnienie czegoś bezwzględnego. Uznawał więc

rzeczywistość bezwzględną, od nas niezależną. Był realistą, przeciwnikiem subiekty-wistycznej

koncepcji świata, stworzonej przez Berkeleya, a zachowanej przez Milla. Realizm swój nazywał

„przeobrażonym", bo odbiegał on od realizmu naiwnego. Idealizm twierdzi, że poza

wyobrażeniami w świadomości nie ma nic, realizm naiwny, że to, co jest, jest zupełnie do

wyobrażeń podobne, a realizm przeobrażony, że zachodzi między nimi tylko pewna

odpowiedniość. To, co mamy w świadomości, nie jest złudą, ale też nie jest wiernym

odtworzeniem rzeczywistości.

Pierwotnie Spencer sądził, że wszystko, co poznawalne, jest domeną nauki, a wszystko

niepoznawalne — religii. Później wszakże doszedł do przekonania, że nauka tak samo jak

religia dochodzi do tajemniczego, „niepoznawalnego" bytu. Żadna koncepcja nie pozwala

świata naprawdę objąć rozumem: nie potrafimy przedstawić go sobie jako odwiecznego, nie

stworzonego, ale także nie potrafimy przedstawić sobie jego początku. Takie same trudności jak

w religii występują w nauce: jej pojęcia — takie, jak czasu, przestrzeni, materii — nie dają się

pojąć ani jako skończone, ani jako nieskończone. Jej wyjaśnienia prowadzą ostatecznie do

czegoś niewyjaśnionego. Tajemnica jest ostateczną tezą nauki —

78

tak samo jak pierwszą religii. Łączy je obie. I swym systemem filozofii „syntetycznej" Spencer chciał

ZESTAWIENIE. System Spencera czerpał zasady swe, z jednej strony, z przyrodo-znawstwa, przede

wszystkim zasadę rozwoju, za pomocą której usiłował tłumaczyć zjawiska. Ale z drugiej strony, był

inspirowany przez filozofów i uznawał rzeczywistość pozazjawiskową. Był szczególnym tworem myśli,

leżącym gdzieś pośrodku między metafizyką a pozytywizmem. Przez swą łączność z przyrodoznawstwem

zbliżony był do pozytywizmu; natomiast przez swe ambicje systemotwórcze i uznanie bytu absolutnego

był pokrewny teoriom metafizycznym. W jednej części miał charakter minimalistyczny, w drugiej

maksymalistyczny. Ale część minimalistyczna miała przewagę: bo względne zjawiska są poznawalne, a

byt absolutny jest niepoznawalny. I filozofia Spencera była w olbrzymiej przewadze teorią zjawisk. Teoria

ta była ewolucjonistyczna, monistyczna, naturalistyczna.

OPOZYCJA zaatakowała Spencera z dwu przeciwnych stron: wedle jednych system jego był

niebezpiecznym dla filozofii agnostycyzmem, wedle innych — bezużyteczną dla nauki metafizyką.

Ewolucjonizm jedni zwalczali za to, że twierdzi mniej, niż pozwalają fakty, inni zaś za to, że twierdzi

więcej, niż pozwalają.

Najwięcej zarzutów wywoływał naturalizm Spencera, sprowadzający prawa kultury do praw przyrody.

A także jego mechanistyczny sposób traktowania rozwoju. Podnoszono, że zjawisk biologicznych,

psychologicznych, społecznych, niepodobna opisać w terminach mechaniki, że to nie opis, lecz tylko

przenośnia. Spencer zresztą nie utrzymał konsekwentnie swej mechanistycznej koncepcji: określając

rozwój jako przejście od stanu jednorodnego do różnorodnego, wprowadzał moment jakościowy, dawał

określenie stosujące się lepiej do biologii i socjologii niż do mechaniki.

Przeciwnicy zarzucali mu, że system jego nie ma podkładu epistemologicznego, że jest niedostatecznie

uzasadniony, dogmatyczny. Dogmatyzmu Spencer się nie wypierał:

„Intuicje podstawowe" — pisał — „niezbędne do czynności myśli, muszą być przejęte bez dyskusji,

wnukom pozostawiamy troskę o ich uzasadnienie".

Bodaj większość współczesnych Spencerowi filozofów akademickich zajęła wobec jego „filozofii

syntetycznej" postawę krytyczną, w jej twórcy widziała „filozofa dla ulicy", choć opierał się na nauce i

rościł sobie pretensje do naukowości.

WIELOZNACZNOŚĆ EWOLUCJONIZMU. Podstawowy termin teorii, termin „ewolucja", był

wieloznaczny. Oznaczał: l) wszelką zmianę, 2) zmianę stopniową (w tym znaczeniu przeciwstawia się

rewolucji), 3) zmianę w stałym kierunku, 4) zmianę postępującą od stanu niższego do wyższego (tu

„ewolucja" staje się równoznaczna z postępem), 5) zmianę polegającą na różnicowaniu układu. Darwin

widział w ewolucji postęp, Spencer przede wszystkim różnicowanie. A te dwa znaczenia nie są ze sobą

zgodne: różnicowanie nie zawsze jest postępem; w dziedzinie zarówno techniki, jak kultury właśnie nieraz

proces przeciwny, upraszczający („inwolucja", jak proces taki nazwano), przyczynia się do postępu.

Przekonanie, że w przyrodzie zmiany skierowane są ku postępowi, było naturalne u Darwina, który w

przyrodzie i jej przemianach widział dzieło Opatrzności. Natomiast, jak słusznie zaznaczył Brehier,

przekonanie to traciło podstawę u pozytywistów i materialistów, którzy je od Darwina przejęli.

Wieloznaczność podstawowych pojęć

79

była jednym z powodów, że na tle teorii ewolucji powstały nie kończące się spory i że teoria ta

DZIAŁANIE. Przez swą jednolitość i kompletność, a także przez swój związek z przy-

rodoznawstwem, z odkryciami i hasłami nauki, filozofia Spencera miała jednak niezwykłą siłę

atrakcyjną. Wielu przyrodników, zwłaszcza angielskich, zgłosiło akces do systemu

ewolucjonizmu. Należeli do nich: znakomity fizyk J. Tyndall (1820- 1893) i znakomity biolog

T. H. Huxley (1825- 1895), kładący wraz ze Spencerem nacisk na niepoznawal-nbść

rzeczywistości, a w teoriach metafizycznych, w materializmie nie mniej niż spirytua-lizmie,

widzący absurdalne zamierzenie, by przeniknąć ostateczną naturę rzeczy. Do zwolenników

Spencera należał też wybitny historyk filozofii G. H. Lewes (1817- 1878).

Z samodzielnych filozofów życzliwie powitał ewolucjonizm J. St. Mili, który dostrzegł w

nim pożądane dla empiryzmu uzupełnienie i wzbogacenie. Ewolucjoniści toczyli nie-

jednokrotnie spory z empirystami ze szkoły Milla i z pozytywistami ze szkoły Comte'a.

Jednakże były to spory raczej rodzinne, w większości wypadków tworzyli wspólny front. I

właśnie z zespolenia ich doktryn powstała owa popularna minimalistyczna koncepcja, którą —

przeważnie pod nazwą „pozytywizmu" — obowiązywała w postępowych ko-' ach Europy w

drugiej połowie XIX w.

TEORIA EWOLUCJI A ROZUMIENIE CZŁOWIEKA. Idea ewolucji była ideą o

rozległym działaniu, wpływającą na cały sposób myślenia, na rozumienie przyrody i człowieka.

Specjalnie w humanistyce (jak to rozwinął amerykański historyk J. H. Randall) spowodowała

niemało zmian: l) Przesunęła badania z celu rzeczy na ich przyczyny szczegółowe. 2)

Wprowadziła do badań społecznych i humanistycznych biologiczny punkt widzenia,

wypierający z nich „ducha geometrii", który przynajmniej od XVII w. unosił się nad naukami.

3) Skierowała zainteresowania ku różnorodności zjawisk: ku badaniu ludzi w ich różnorodności

raczej — niż człowieka w ogóle. 4) Wprowadziła nową miarę ocen: gdy przedtem

najważniejszym wydawało się to, co naturalne, racjonalne, trwałe, to teraz raczej to, co nowe i

postępujące naprzód. 5) Wywołała przekonanie, że rozwój spraw ludzkich może przebiegać

rozmaicie. A w takim razie może i powinien być kierowany. 6) Wprowadzając biologiczny

punkt widzenia do spraw społecznych, wzmogła mimo woli irracjonalizm. Bo jeśli wszystko

jest wynikiem adaptacji do życia, to także nauka i jej prawa; wobec tego obiektywna prawda i

poznanie w staroświeckim rozumieniu tracą swój sens — i rozum nie może rościć sobie

pretensji, aby być ostateczną miarą prawdy. I choć nie leżało to w jej zamierzeniach,

przygotowała teren relatywistycznym i irracjonalistycznym teoriom, wszystkim pragmatyzmem

i konwencjonalizmom, które w następnych pokoleniach przyjść miały.

SCJENTYZM

Ze zdobyczy nauk specjalnych i filozofii minimalistycznych, z elementów pozytywizmu

empiryzmu, materializmu, ewolucjonizmu, wytworzył się wreszcie pewien pogląd przeciętny,

typowy dla ludzi tej epoki. Najczęściej nazywa się go „pozytywizmem" w szero-

80

S. KIERKEGAARD

F. A. LANGE

H. VAIHINGER

H. CORNELIUS

G. T. FECHNER

C. RENOWIER

E. RENAN

kim i popularnym tego słowa rozumieniu, choć z Comte'a brał stosunkowo mniej niż z innych.

Właściwszą jest nazwa „scjentyzmu" (wedle określenia Renouyiera), bo osnową tego poglądu

było wyłączne i całkowite zaufanie do nauki. Zaufanie do nauki — przy trzeźwym i wąskim jej

rozumieniu. Przedstawicieli tego poglądu było w różnych krajach tysiące: cechowała ich

właśnie pewna przeciętność, zniwelowanie, bo oryginalność nie jest rzeczą nauki, przynajmniej

nie była nią w rozumieniu ówczesnym. Wśród nich nie było jednak typowszego niż Pearson.

PRZEDSTAWICIEL KIERUNKU. Kari Pearson (1857-1936), Anglik, profesor na katedrze

eugeniki im. Galtona w Uniwersytecie Londyńskim i dyrektor Narodowej Pracowni

Eugenicznej, przez jakiś czas również profesor matematyki i mechaniki tegoż uniwersytetu, był

wybitnym i wszechstronnym uczonym, obejmującym rozlegle dziedziny matematyki, teorii

prawdopodobieństwa, statystyki, antropologii, socjologii, historii, eugeniki.

Główną jego pracą, znaną, wpływową, klasyczną, była Gramatyka nauki, 1892, 3 wyd:

1911, rozwijająca ideę nauki przyjętą w końcu XIX w. On sam zaś był „najwspanialszym.

ńajradykalniejszym i najbardziej jednostronnym wcieleniem scjentystycznego poglądu na

świat".

poglądy Comte'a i Milla, nie tylko ewolucjonizm, ale także teorię poznania Macha i nowszych

kantystów. Scjentyzm przy zasadniczej niezmiennej koncepcji rozwijał się w szczegółach,

wchłaniał nowe pomysły. I t(wał długo, przynajmniej do końca wieku. Nawet gdy po 1880

zaczęła się częściowa opozycja filozofów przeciw minimalizmowi, on pozostał wiarą

inteligentnego postępowego ogółu Europy.

POPRZEDNIKAMI ruchu scjentystycznego byli oczywiście empiryści angielscy, a przede

wszystkim obaj Millowie. Najczynniejszym ich następcą był Aleksander Bain (1818-1903);

stanowił on ogniwo między Millami a Pearsonem. Główne jego prace ukazały się w latach

pięćdziesiątych. Były to prace psychologiczne, ale dawały wyraz wszystkim naczelnym tezom

empiryzmu: o błędności wszelkiej metafizyki, o niepozna-walności nie tylko własności, ale

także samego istnienia świata, o sprowadzalności całej naszej wiedzy do wrażeń, o

zdeterminowaniu wszystkich wydarzeń nie wyłączając postępków ludzkich, o tym, że

moralność powstała pod naciskiem społecznym i na skutek doświadczenia, że niestosowanie się

do pewnych norm naraża na ujemne konsekwencje, potępienie i kary. Te tezy agnostycyzmu,

empiryzmu, determinizmu, uiylitaryzmu powróciły w zmodernizowanej postaci u Pearsona.

POGLĄDY, l. POOLĄD NA NAUKĘ. Stanowisko Pearsona i licznych jego współczesnych,

którzy dzielili jego przekonania, można, sformułować w niewielu punktach:

1. Czy mamy wiedzę pewną? Mamy; w nauce, i tylko w niej.

2. W jakiej nauce? W przyrodniczej. Matematyka ma wartość tylko pomoeniczą< a:

humanistyka tylko wtedy, gdy się do przyródoznawstwa upodabnia.

3. Na czyni polega funkcja nauki? Na stwierdzaniu faktów. Tylko na ich opisie, nie na

wyjaśnianiu. Pyta tylko o „jak", nie o „dlaczego", na pytanie „dlaczego" nie jest zdolna

odpowiedzieć.

« — Historia iUofotli t, III g l

4. Jaki jest jej zakres? Wszystko, co istnieje, należy do jej zakresu. Nie ma dziedziny, która

by nie była uprawnionym tematem badań naukowych.

5. Jakimi rozporządza środkami do wykonania swego zadania? Najogólniej mówiąc;

ogólnymi pojęciami i ogólnymi twierdzeniami, czyli prawami. Bez nich nie mogłaby swej

funkcji opisowej wykonać. Są to skrótowe opisy, rodzaj stenografii potrzebnej do ekonomii

myślenia. Pojęcia nauki, zwłaszcza tak ogólne, jak np. atomu czy elektronu, nie są kopiami

rzeczywistości,, lecz tworami wyobraźni fizyka. Nie są też niezmienne i ustalone raz na zawsze:

w każdej chwili mogą być porzucone, jeśli przestały się nadawać do opisu faktów lub jeśli na ich

miejsce utworzone zostały inne, odpowiedniejsze.

6. Jakie jest zadanie nauki ? Bynajmniej nie jest nim sama tylko czysta teoria. Nie chodzi o

„naukę dla nauki", ale o doniosłe zadania praktyczne, jakie posiada: jest ważnym środkiem

przystosowania się człowieka do otoczenia, skutecznym narzędziem w jego walce o byt.

Wartość jej należy oceniać wedle tego, co czyni dla wzmożenia dobrobytu ludzi, podniesienia

poziomu ich życia.

7. Jaki jest stosunek nauki do teologii. Bezwzględnie ujemny. Jednym z jej celów jest

uprzątnięcie wszelkich sądów nie uzasadnionych, odwołujących się nie do wiedzy, lecz do

wiary. Podobnie ujemny jest jej stosunek do metafizyki. Ale nawet i do filozofii w ogóle. „Ani

Platon, ani Kant, ani Schopenhauer, ani Paulsen nie przyczynili się ani nie przyczynią nawet na

ździebełko najmniejsze do postępu wiedzy" — pisał przyrodnik polski Benedykt Dybowski.

Jeśli filozofia ma rację bytu, to tylko w granicach nauki. Ale w granicach tych nie posiada

samodzielnej pozycji: w klasyfikacji nauk, przeprowadzonej przez Pearsona, filozofii w ogóle

nie ma. Jeśli ma znaczenie naukowe, to tylko w postaci historii filozofii. Pearson był właśnie

jednym z tych tak typowych dla XIX wieku filozofów, którzy się wyrzekali filozofii

8. Czy nauka osiągnęła już stan doskonały? Nie: potrzebuje uporządkowania, oczyszczenia,

uwolnienia od wielu zbędnych pojęć, nie odpowiadających jej charakterowi i zadaniom. Do

takich pojęć należą nawet tak rozpowszechnione, na pozór naukowe i niezastąpione, jak

przyczynowość, materia, siła. Doświadczenie nie daje podstaw do ich uformowania. A fizyka

nie wie i nie potrzebuje wiedzieć, co to jest przyczynowość, siła czy materia.

9. Jaką rzeczywistość opisuje nauka? Nie żadną rzeczywistość transcendentną, absolutną.

tajemniczą, lecz tę, która jest nam bezpośrednio dana, przez nas postrzegana. Rzeczywistość ta

składa się nie z rzeczy w sobie, lecz z wrażeń. Poza wrażeniami nie ma nic. To, co nazywamy

rzeczami, to tylko konstrukcje z doznanych wrażeń.

10. Jak oceniać wartość nauki? Mimo wszystkie zastrzeżenia w stosunku do dawniejszego

rozumienia i dzisiejszego stanu nauki, mimo zastrzeżenia, że nauka nie ma wyników

bezwzględnie pewnych, że wyjaśnień nie daje, przyczynowych związków nie ujmuje, Pearson

przypisywał jej wartość największą, jaką dzieło ludzkie mieć może i jaka na świecie istnieje.

„Prawo mej myśli jest dla mnie większą prawdą i większą koniecznością niż Bóg dla teologa".

Pogląd jego był apoteozą nauki, aktem wiary w jej posłannictwo. Czym była dla wieków

średnich idea chrześcijaństwa, dla Odrodzenia idea sztuki, dla XVII w. idea niezmiennego prawa