Aw tatarkiewicz historia filozofii

Struve.

dotychczasowej, ale za to chcieli stworzyć metafizykę nowego typu; pojawili się nawet wśród

myślicieli, którzy skądinąd byli pionierami nauk empirycznych. W Niemczech R. H. Lotze,

który był pionierem przyrodniczej psychologii, ogłaszał także system metafizyki (1841, 1879);

G. T. Fechner, twórca psychofizyki, był jednocześnie autorem spiry-tualistycznej metafizyki w

fantastyczno-poetyckiej szacie (1879). We Francji spirytualizm Maine de Birana został

spotęgowany jeszcze przez F. Ravaissona, który, posiadając rozległe wpływy jako inspektor

szkolnictwa wyższego, zdołał rozpowszechnić swe stanowisko. Spirytualistyczne doktryny

rozwijał również Ch. Secretan, profesor genewski, i E. Vacherot, profesor paryski. W Anglii F.

H. Bradley z Oksfordu wystąpił w 1876 r. z nowym idealizmem. — Byli to metafizycy w dobie,

która się wypierała metafizyki. Toteż u nich, a przynajmniej u niektórych z nich, metafizyka

była symptomatyczna dla epoki: usiłowała nawiązywać łączność z przyrodoznawstwem, być

metafizyką „naukową", „indukcyjną".

9. HISTORIA ZAGADNIEŃ i HISTORIA FILOZOFÓW. Można obserwować w dziejach, jak

filozofia stawała przed zagadnieniami, które usiłowała rozwiązać; rozwiązując je zaś

10

natrafiała na nowe zagadnienia, które pozostawiała dalszym badaczom. W ten sposób rozwój

jest historią zagadnień, a jednostka ma w niej znaczenie tylko wykonawcze.

Jednakże w takim wniosku jest tylko pół prawdy. Bardzo wielka część zagadnień dziś

aktualnych była postawiona już przed więcej niż dwoma tysiącami lat. Stulecia przynosiły tu

raczej nowe rozwiązania niż zagadnienia. Które zaś z odwiecznych zagadnień były rozważane,

to zależało od jednostek i ich zainteresowań, a także od potrzeb społecznych. Jednostki

dokonywały wyboru zagadnień, a rozwiązując je po swojemu — wpływały na dalsze ich dzieje.

Toteż były czynnikiem rozwoju filozofii w nie mniejszym stopniu niż zagadnienia.

Przy tym nie wszyscy filozofowie zaczynali od zagadnień; nie zawsze było tak, że najpierw

były zagadnienia, a potem teorie wymyślone dla ich rozwiązania. Wielu filozofów zaczynało od

razu od pewnych teorii, koncepcji, pomysłów, twierdzeń, przekonań, pewnej wizji świata czy

życia. Zagadnienia wyłaniały się dla nich wtórnie. Wielu też przekazało potomności nie

zagadnienia, lecz uformowane koncepcje.

Rzadko zaś kiedy filozofia stała wobec tylu zagadnień naraz, co wówczas, koło r. 1830.

Jeszcze nie przebrzmiały zagadnienia racjonalistycznej filozofii XVII i empirystycznej XVIII

wieku, jeszcze wracały zagadnienia mistyków i zagadnienia Rousseau, a już nowe przynieśli

Kant i Hegel, ideologowie i radykałowie filozoficzni. Które zaś z nich zostały podjęte, to

zależało od czynnych wówczas filozofów. A mimo przemiany, jaka nastąpiła po jego śmierci,

nieporównanie największą siłę pociągającą miał nadal Hegel: to on, przynajmniej na przeciąg

jednego pokolenia, wpłynął na dobór zagadnień.

Zależni od niego w swych zagadnieniach byli nie tylko wierni hegliści. Ale tak samo

przeciwnicy Hegla. Oni też nawiązywali do jego wszechobejmującego systemu, który był

idealistyczny, uniwersalistyczny, abstrakcyjny, intelektualistyczny, konstrukcyjny. Nawiązał

doń Feuerbach, potem Marks i Engels: walcząc z jego idealizmem stworzyli nowy materializm.

Nawiązał też do Hegla Stirner; ale nie godząc się z jego uniwersalizmem usiłował budować

filozofię niezależnej jednostki. Nawiązał też Kierkegaard; ale nie znosząc filozofii

abstrakcyjnej, zainicjował filozofię konkretnej egzystencji. Newman niewiele wiedział o Heglu,

którego nie znosił, ale żył w podobnej atmosferze intelektua-lizmu i w opozycji do Hegla

rozwinął filozofię wiary. Cousin przejmował się Heglem, ale także i innymi prądami — i na

tym tle powstała jego filozofia eklektyczna. Comte'a zaś w systemie Hegla czy Cousina raziła

konstrukcyjność, i aby jej uniknąć, rozwinął system oparty na pozytywnych faktach; niemniej

był to też system, i nawet w nim można by dostrzec wpływy heglizmu. Tak tedy różne teorie

wytworzone około 1830 r. miały podobny punkt wyjścia. Ale rozeszły się w różnych

kierunkach.

Byli wszakże naówczas filozofowie, których nawet punkt wyjścia był inny: do nich należał

przede wszystkim J. St. Mili. Był obcy heglizmowi i wszelkim systemom; nawiązał do tradycji

empiryzmu.

W następnym pokoleniu, koło 1860 r., inne już zagadnienia wzięły górę. Nie ceniono już

Hegla, mały oddźwięk miał Kierkegaard czy Stirner. Na placu pozostali Mili i Comte. Ich

pozytywistyczne widzenie świata stało się teraz punktem wyjścia, jak przed ich pokoleniem był

nim system Hegla. Ale znów w różnych jednostkach przełamało się w różny sposób i wywołało

różne zagadnienia: Spencer uzgadniał je z teorią ewolucji, Lange

11

z Kantem, Mach na jego podłożu budował teorię nauk przyrodniczych, a Taine — nauk

Gdy zaś koło 1880 r. dorosło trzecie pokolenie, to jedni jego przedstawiciele rozwijali

jeszcze zagadnienia filozofii pozytywistycznej, inni natomiast przeszli do nowych zagadnień i

zaczęli rozważać, co w tej filozofii było niezadowalającego: Boutroux i Poincarc badali to w

teorii przyrodoznawstwa, Diithey w humanistyce, Brentano w teorii poznania, Nietzsche w

teorii kultury.

Taki rozwój zagadnień XIX wieku był w równym stopniu zależny od wewnętrznej logiki

zagadnień, jak od indywidualności filozofów i od warunków społecznych tej epoki.

10. FAZY ROZWOJU. Jeśli pominąć lata 1800 • 1830, omówione już w poprzednim tomie, i

uwzględniać tylko pozostałą część XIX stulecia, ale tę traktować jako jeden okres, to jeszcze

można i należy wydzielić w nim trzy fazy.

Pierwsza faza, obejmująca środek stulecia (1830-1860), może się wydawać niewyraźna

jeszcze i przejściowa, była jednak właśnie najpłodniejsza i najbardziej obfitująca w koncepcje

filozoficzne. To ona wydała we Francji pozytywizm Comte'a, w Anglii nowy empiryzm Milla.

W niej powstał materializm dialektyczny Marksa i Engelsa. Poglądami przez nią wydanymi

żyły potem następne pokolenia XIX wieku, rozwijając je i rozpowszechniając.

Co więcej, faza ta w swej żywotności i wielostronności wydała pomysły, które miały

dojrzeć dopiero w dalszej przyszłości; wiek XIX zużytkować ich jeszcze nie chciał lub nie

umiał, przyjęły się dopiero w XX wieku. Były między nimi pomysły z dziedziny logiki,

usiłujące jeszcze uściślić najściślejszą z nauk filozoficznych; w owym właśnie czasie powstały

początki logiki matematycznej w Anglii u De Morgana i Boole'a oraz nowe idee logiczne

Bolzana z Pragi. Wtedy zrodziła się w Rosji — u Bielińskiego, Czernyszewskiego,

Dobrolubowa — nowa, realistyczna i społeczna koncepcja estetyki. Ale także powstały

wówczas pomysły dotyczące człowieka i jego stosunku do Boga i świata, które znacznie

później znalazły liczniejsze koła zwolenników: były to zwłaszcza te, które wyszły od Anglików

Carlyle'a i kardynała Newmana oraz od Duńczyka Kierkegaarda.

Druga faza stulecia (1860-1880) była już w posiadaniu filozofii o charakterze ustalonym,

mianowicie filozofii pozytywnej, i tę rozwijała systematycznie i szczegółowo. Tamta faza

kładła fundamenty, ta już wznosiła mury. W myśl swej doktryny usiłowała przeprowadzić coś,

co można nazwać parcelacją filozofii: chciała wyodrębnić z jej zakresu te działy, które by

mogły stać się naukami specjalnymi, empirycznymi i przyrodniczymi. Było bowiem

przekonaniem tych filozofów pozytywnych, że nauki rozwiną się pomyślniej, gdy będą

uprawiane niezależnie od filozofii.

Większość ówczesnych filozofów i szerokie masy inteligencji były zadowolone z filozofii

pozytywnej; widziały w niej nawet kres rozwoju umysłowego ludzkości, szczyt możliwości

naukowych. Jednakże u niektórych zwolenników pozytywizmu z biegiem lat pojawił się

krytyczny stosunek do własnych poczynań. Tym bardziej zaś wśród — na razie nielicznej —

opozycji.

I mniej więcej w 1880 roku zaczęła się trzecia faza filozofii, a trwała do końca wieku. Była

jakby okresem przejściowym: bo wówczas filozofia minimalistyczna panowała jeszcze, ale już

pojawiały się z różnych stron argumenty przeciw niej. Doprowadziły one do przemiany w

poglądach filozoficznych, która wszakże dokonała się już w następnym stuleciu.

12

FAZA PIERWSZA: 1830-1860

okresu. Pozytywizm był zainicjowany przez Comte'a, empiryzm przez Milla, materializm

dialektyczny przez Marksa i Engelsa. Poglądy te stanowiły zjawiska jak gdyby równoległe;

każdy z nich miał inny charakter, jednakże wypłynęły z podobnej postawy:

ostrożnej i trzeźwej, antymetafizycznej i antyidealistycznej. Pozytywizm zaczął się we Francji,

empiryzm w Anglii, materializm dialektyczny wśród emigrantów niemieckich na Zachodzie.

Miały wspólny ton trzeźwy, obejmujący wszystkie kraje. „Aby być filozofem" — pisał

wówczas Stendhal — „trzeba być suchym, jasnym, bez złudzeń". A ton taki nie ograniczał się

do filozofów, zaczynał obejmować całą inteligencję. „Nasz wiek, tak osławiony, tak

okrzyczany prozaicznym, nasze pokolenie odsądzone od czci i wiary przez idealistów"— tak

pisał w 1842 r. Seweryn Goszczyński.

Do doktryn tego okresu należy dodać jedną jeszcze: realizm Herbarta. Herbart był prawie

rówieśnikiem Hegla i niewiele później od niego ogłosił swą filozofię, należy więc zasadniczo

do poprzedniego okresu; jednakże znalazł uznanie i rozpowszechnienie dopiero po 1830 r.

Dlatego w tym okresie jest właściwe dlań miejsce, tym bardziej że i z charakteru do niego

należy.

samodzielnymi, żywymi tworami tego okresu. Nie znaczy to, by były w nim także najbardziej

rozpowszechnione. Ani Comte, ani Mili, ani Marks, ani Engels nie zajmowali katedr, urzędowe

stanowiska filozoficzne były w innych rękach.

W Anglii największe wzięcie miała szkoła szkocka w nowym ujęciu, jakie dał jej Ha-

milton; z nim musiał walczyć Mili. We Francji utrwalił się eklektyczny spirytualizm w postaci,

jaką mu dał Cousin: był on wówczas silniejszy od Comte'a. W Niemczech jeszcze na katedrach

siedzieli hegliści i jeszcze żył Schelling: na ich tle trzeba rozumieć Feuer-bacha i Marksa.

Kierunki te — szkoła szkocka, spirytualizm czy heglizm — były jeszcze silne, jednakże

kończyły się, związane były z przeszłością, nie z przyszłością.

W pierwszym dziesięcioleciu po śmierci Hegla, 1830- 1840, siła heglizmu była bodaj

większa jeszcze niż za jego życia. Miał skrzydło prawe zarówno jak lewe, z niego wywodziła

się zarówno reakcja jak postęp. Zwłaszcza cała historiozofia tych czasów pochodziła od niego.

Czołowi filozofowie niemieccy drugiej połowy stulecia, jak Fechner i Lotze, wyrośli jeszcze w

jego atmosferze. Nowe poglądy powstawały w polemice z nim. Miał nadal główny ośrodek w

Niemczech, ale wpływ jego przesączał się do Francji i do Włoch.

13

A zwłaszcza szerzył się w krajach słowiańskich: heglistami byli I. Hanuś i F. Palacky w

Dembowski w Polsce. W Niemczech kończył się powoli, atakowany z różnych stron: przez

realizm Herbarta i materializm Marksa, przez przyrodników i przez historyków. W berlińskim

uniwersytecie do przezwyciężenia heglizmu najwięcej przyczynił się A. Trendelenburg (1802-

1872; Logische Untersuchungen, 1840), który nawiązał do Arystotelesa i jego przeciwstawił

Heglowi.

Carlyle'a i Stirnera, religijno-etyczne Kierkegaarda i Newmana. Nie były związane z głównymi

prądami okresu, z pozytywizmem ani z materializmem; ale również nie należały do kończących

się wówczas prądów, do filozofii zdrowego rozsądku ani do metafizyki idealistycznej. Miały

własną pozycję; dały wyraz potrzebom emocjonalnym, dla których nie dość było miejsca w

empiryzmie czy naturalizmie.

3. Początek tego okresu jest wyraźnie określony, natomiast jako jego koniec tylko w

przybliżeniu można przyjąć rok 1860. Istotne jest to: w 1859 ukazała się książka Dar-wina O

pochodzeniu gatunków. Zamknęła ona szereg odkryć naukowych, które stanowiły założenia

pozytywistycznego, scjentystycznego poglądu na świat.

Wprawdzie Mili żył jeszcze i pisał dłużej, a Marks główne swe dzieło ogłosił dopiero w

1867 r., jednakże idee ich uformowały się wcześniej: Logika Milla wyszła w 1843, Manifest

komunistyczny w 1848. Toteż miejsce ich jest w tym pierwszym okresie.

4. Okres ten zewnętrznie od początku do końca przebiegł w warunkach spokoju,

pomyślności i zamożności, bez wojen i katastrof dziejowych. Spokój był to jednak pozorny:

wojen nie było, ale był rok 1830 i 1848, Wiosna Ludów, nastroje bez mała chilia-styczne i

mesjaniczne, wielkie oczekiwania i nie mniejsze zawody. Rzadko kiedy w dziejach były lata

tak intensywnych ruchów społecznych: jeszcze był żywy socjalizm utopijny i powstawały

„falangi" i „falanstery", a już uformował się socjalizm naukowy.

Nie było też spokoju indywidualnego, niepokój romantyczny jeszcze nie wygasł. Właśnie w

tym okresie powstały utwory będące wyrazem niepokoju, rozgoryczenia, pustki wewnętrznej,

pesymizmu: Spowiedź dziecięcia wieku Musseta, Adolf Beniamina Constanta, Dominik

Fromentina. Żył jeszcze, pisał i zdobywał coraz więcej zwolenników Schopenhauer. „Pokolenie

nasze, jak i poprzednie" — pisał Taine — „zostało dotknięte chorobą wieku i nie wyjdzie z niej

już nigdy całkowicie. Dojdziemy do prawdy, ale nie do spokoju". I na tle zaburzeń

politycznych i niepokojów psychicznych trzeba wyobrażać sobie doktryny filozoficzne, które

wówczas powstały: właśnie spokojne, zrównoważone, trzeźwo torujące drogę do ograniczonej,

ale pewnej wiedzy, do zwiększonego zadowolenia z życia. Filozofia bywała nieraz dokładnym

wyrazem swej epoki, ale w innych czasach — jak właśnie wówczas około połowy XIX wieku

— była raczej jej krytyką i uzupełnieniem. Wówczas zaczynał się pozytywizm; ale

odzwierciedlał epokę, która się kończyła. Jego twórcy i wyznawcy mogli tego nie zauważać, w

perspektywie jednak dziejowej jest jasne, że był ideologią warstwy, która doszła do

wysubtelnionej kultury umysłowej, ale utraciła prężność, zdobywczość, wiarę w siebie i

przyszłość: jej filozofia musiała być minimalis-tyczna, chciała zamykać stare rachunki ze

światem, a nie otwierać nowe.

5. Mili zbudował teorię poznania, a Comte encyklopedię nauk: obaj zajmowali się

zagadnieniami filozofii teoretycznej. Jednakże bynajmniej się do nich nie ograniczali:

zastanawiali się również nad filozofią społeczną i filozofią religii, zamierzenia ich były

14

również natury praktycznej, chcieli przez filozofię udoskonalić życie ludzkie. Tym bardziej

— społeczeństwa.

Przedstawiciele zaś prądów ubocznych i opozycyjnych zajmowali się właściwie tylko tymi

zagadnieniami. Zagadnieniem Stirnera i Carlyle'a był stosunek człowieka do innych ludzi, a

Kierkegaarda i Newmana — jego stosunek do Boga. Na tym polu wystąpiła ich opozycja

wobec głównego prądu ówczesnej filozofii. Prąd ten był irreligijny, a Kierke-gaard i Newman

widzieli w religii sprawę najistotniejszą. Prąd główny — altruizm Com-te'a, tak samo jak

utylitaryzm Milla — rozwijał etykę społeczną i egalitarystyczną, a Stirner rozwijał właśnie

aspołeczną, Carłyle — elitarystyczną.

Jednakże poprzez szczegółowe zagadnienia .etyki i filozofii religii opozycja ich mierzyła

dalej i głębiej: tłem wywodów Carlyle'a była dawna metafizyka spirytualistyczna i

panteistyczna, a wynikiem wywodów Newmana była emocjonalistyczna teoria poznania.

6. Filozofię swej epoki inaczej widzą współcześni, inaczej zaś potomni, którzy patrzą na nią

z perspektywy, a żyjąc już w innej epoce, sami inne mają poglądy. Współcześni muszą dopiero

przełamać opór przeciw nowym ideom, a potomni pamiętają jedynie o tych, które były nowe.

Po stu latach widzi się w filozofii na pierwszym planie Comte'a i Marksa, bo wie się, że za

nimi poszły następne pokolenia. Na drugim wyobraża się Carlyle'a, Newmana czy

Kierkegaarda, o których się wie, że później znaleźli oddźwięk, a zaledwie pamięta się o

uczniach Hamiltona, Cousina, Herbarta, Hegla, o których wie się, że byli tylko uczniami. W

owych natomiast czasach opinia była inna: właśnie oni, ci uczniowie, byli najliczniejsi,

zajmowali najwięcej katedr, najwyżej byli cenieni. To ich filozofia była — statystycznie biorąc

— typowa dla epoki. Mieli jeszcze przewagę w okresie, który wydał już Comte'a, Milla,

Marksa, Kierkegaarda; ci zaś byli na razie cenieni, a nawet zauważani, jedynie przez

niewielkie grupy współczesnych. O tym trzeba pamiętać, jeśli chce się w przeszłości

filozoficznej nie tylko odszukać posiew przyszłości, ale także widzieć tę przeszłość taką, jaką

rzeczywiście była.

Poglądy filozoficzne wychodzą wielokrotnie poza sferę filozofów do szerszych kół

inteligencji; ale wychodzą częściowo tylko i na ogół powoli. Przeważnie dłuższy okres dzieli

powstanie poglądu od jego rozpowszechnienia. Dlatego też w XIX w. poglądy specjalistów

bywały inne niż ogółu. Specjaliści wyznawali takie, które jeszcze do ogółu nie doszły, a gdy

doszły, specjaliści mieli już inne. Nowe idee epoki nie były tymi samymi, które w niej

„panowały" i miały popularność. Idee Comte'a i Milla, które opanowały ogół inteligencji w

następnym pokoleniu, za życia Comte'a i w młodości Milla były własnością niewielkiej tylko

grupy; Mili pisze o tym wyraźnie w swej Autobiografii, a niepowodzenia Comte'a są aż nazbyt

znane. Z poglądów Newmana oddziałały od razu tylko religijne. Z poglądów zaś Marksa i

Engelsa tylko społeczne i polityczne; ich poglądy filozoficzne przemówiły do szerokich kół

dopiero później.

Tak było tym bardziej z pomysłami logicznymi Boole'a i De Morgana (1848) lub z Bol-zana

teorią „prawd w sobie" (1837): do szerszych kół w ciągu XIX wieku w ogóle nie doszły;

pierwszym otworzyła drogę dopiero logika matematyczna; drugiej zaś głównie fenomenologia.

A jednak były doniosłe. Boole i De Morgan przyczynili się do zbliżenia logiki i matematyki, a

przez to do rozwoju obu tych nauk i do wyjaśnienia natury nauk dedukcyjnych. Bolzano zaś

zapoczątkował nowe stanowisko, coś w rodzaju niemeta-fizycznego platonizmu. Wywodził, że

analiza naszego poznania wykazuje, iż zawiera ono

15

nie same tylko twierdzenia jednostkowe i względne, ale także powszechne i bezwzględne. Nie była to

zdobyć sympatię XIX wieku; było to stanowisko trzecie, jakby pośrednie, dla którego wiek ten nie miał

zrozumienia, ale którego czas przyszedł później.

Historyk chce przede wszystkim ustalić, kiedy filozofia wydawała nowe myśli i kiedy była w

rozkwicie. Ale nowość i wielkość filozofii nie zawsze szła w parze z jej rozkwitem — jeśli przez

„rozkwit" rozumieć wzmożone nią zainteresowanie, rozpowszechnienie jej, ożywienie ruchu

filozoficznego. Oryginalni filozofowie rodzili się nie tylko wtedy, gdy ogół się najwięcej filozofią

interesował. Otóż trzeba stwierdzić, że w okresie 1830- 1860 filozofia w rozkwicie nie była. Przeciwnie,

po zawodzie sprawionym w początku stulecia przez systemy metafizyczne zainteresowanie nią zmalało,

uczeni i szeroki ogół w innym kierunku zwrócili umysły. A jednak wydała właśnie wtedy wiele talentów i

zapoczątkowała wiele fundamentalnych myśli.

Dla przedstawienia poglądów tego okresu taki porządek wydaje się właściwy: najpierw główne i

reprezentatywne — Comte, Mili, Marks i Engels; potem zaś bardziej specjalne i osobiste — Stirner,

Carłyle, Newman, Kierkegaard.

COMTE I POZYTYWIZM

Prądem inaugurującym nowy okres w dziejach filozofii był pozytywizm; powstał we Francji, początek

dał mu Comte. Jego dążeniem było trzymanie się faktów, a unikanie metafizyki. Dążenie to zaszczepił

epoce, ale sam zrealizował je tylko częściowo, bo wyrósł w poprzednim, metafizycznym okresie i

zachował pewne cechy tego okresu, przede wszystkim pragnienie wielkiej syntezy, wszechogarniającego

systemu.

Paryżu, w niedawno otwartej Szkole Politechnicznej. Był pierwszym w dziejach filozofem, który przeszedł

studia techniczne. Po skończeniu ich mieszkał w Paryżu i utrzymywał się z lekcji matematyki. Od 1818 r.

przez sześć lat żył w bliskich stosunkach z wielkim utopijnym reformatorem społecznym Saint-Simonem;

później stosunki z nim zerwał. Już w 1826 r. w prywatnym kursie wyłożył zarys swego systemu; słuchało

go grono słuchaczy niewielkie, ale obejmujące wybitnych ówczesnych uczonych, matematyków,

przyrodników. Atak choroby umysłowej nie pozwolił mu kursu tego dokończyć. Po dwu latach jednak

mógł powrócić do pracy; od 1832 był na Politechnice repetytorem analizy i mechaniki, a od 1837 r.

egzaminatorem. Mimo starania nie uzyskał poważniejszej pozycji akademickiej, a od 1848 r. utracił i

tamto skromne stanowisko. Przekonanie, że nauka wymaga całkowitej reformy i że on jest powołany, by ją

przeprowadzić, poróżniło go z urzędowymi przedstawicielami nauki. Później żył już tylko z subwencji

przyjaciół i uczniów. Od 1845 r. jego zainteresowania naukowe przeszły w społeczne, metafizyczne,

religijne: jego zamierzenia reformatorskie objęły całą organizację świata. Zaczął głosić „religię ludzkości".

— Był dziwnym człowiekiem, skromnym ze-

16

wnętrznie, a zarazem przeświadczonym o swojej misji, był uczonym-pozytywistą, a zarazem

UKŁAD SIŁ FILOZOFICZNYCH WE FRANCJI OKOŁO 1830 ROKU. Około 1830 r., gdy Comte

występował ze swą teorią pozytywną, filozofia francuska dzieliła się na dwa obozy. Jeden był

sensualistyczny, zbliżony do materializmu: był to obóz „ideologów". Miał dawną we Francji tradycję, był

dziedzictwem XVIII wieku, ale teraz już się kończył. Drugi obóz stał na stanowisku biegunowo

przeciwnym, bo spirytualistycznym; uformował się później i miał w sobie żywotność zaczynającego się

ruchu. Do niego należał Maine de Biran, a także katoliccy tradycjonaliści z doby Restauracji: de Maistre,

de Bonald, Chateau-briand. Przewodzili zaś w nim eklektycy: Cousin i jego uczniowie. Spirytualizm ten