Praca zbiorowa pod redakcją Arthura Cotterella, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990, s. 20-74

Ok.3100 Faraon „Menes” zostaje pierwszym władcą zjednoczonego kraju.

Ok.2650 Piramida schodkowa, pierwsza monumentalna budowla kamienna, zbudowana przez króla Dżosera w Sakkarze.

Ok.2575 Wielka piramida Cheopsa zbudowana w Gizie.

Ok.2160 Warunki klimatyczne przyspieszają upadek Starego Państwa.

Ok.2040 Założenie Średniego Państwa przez Mentuhotepa z Teb.

Ok.1652 W następstwie upadku Średniego Państwa znaczna część Egiptu dostaje się pod panowanie azjatyckich władców, znanych jako Hyksosi.

Ok.1567 Siły tebańskie ostatecznie wypierają Hyksosów. Założenie XVIII dynastii.

Ok.1490 Przez pewien czas panuje królowa Hatszepsut, jako jedyna kobieta dzierżąca samodzielnie ster rządów.

Ok.1469 Totmes III zostaje królem po śmierci królowej Hatszepsut. Apogeum militarnej potęgi Egiptu.

Ok. 1405 Szczytowy punkt rozkwitu cywilizacji egipskiej za rządów Amenhotepa III; połączenie potęgi i pomyślności wewnętrznej kraju.

Ok.1367 Syn i następca Amenhotepa przyjmuje imię Echnaton, zrywa z oficjalną religią i zakłada nową stolicę w Achetaton (dziś Tell el-Amarna).

Ok.1350 Krótkie panowanie Tutanchamona, którego grób przetrwał w stanie prawie nie naruszonym aż do jego odkrycia w 1922 r.

Ok.1305 Seti I, drugi król XIX dynastii, odbudowuje częściowo pozycję Egiptu zagranicą.

Ok. 1286 Ramzes II ledwie unika klęski z rąk Hetytów w bitwie pod Kadesz.

Ok.1269 Zawarcie traktatu pokojowego pomiędzy Egiptem i Hetytami.

Ok.1218 Merenptah odpiera próbę inwazji ludów morskich na Egipt.

Ok. 1182 Ramzes III skutecznie broni Egiptu przed zdecydowanym atakiem ludów morskich na lądzie i na morzu.

Ok.1080 Koniec Nowego Państwa. Władzą nad krajem dzielą się arcykapłan Amona i dwa domy królewskie.

Ok. 945 Królowie pochodzenia libijskiego zakładają XXII dynastię.

Ok. 925 Król Szaszank I interweniuje w Izraelu i łupi Jerozolimę.

Ok. 715 Zagarnięcie władzy w Egipcie przez Nubijczyków. 663 Asyryjczycy atakują Egipt, łupią Teby i ustanawiają wasalnych władców. Kulturalne „babie lato” w Egipcie.

605 Siły egipskie pokonane przez Babilończyków pod Karkemisz.

525 Armia perska pod wodzą Kambyzesa zajmuje Egipt.

322 Aleksander Wielki pokonuje Persów.

Okres ptolemejski

305 Ptolemeusz, satrapa Egiptu, zakłada swą własną dynastię.

30 Kleopatra, ostatnia królowa z dynastii ptolemejskiej, popełnia samobójstwo. Oktawian przyłącza Egipt do Rzymu.

Okres rzymski i bizantyński

23 Siły rzymskie, początkowo pokonane, zwyciężają Meroitów z Nubii.

38 wybuch pierwszych starć pomiędzy Grekami i Żydami w Aleksandrii.

115. 
     ostatnie walki na tle rasowym. Zdziesiątkowanie ludności żydowskiej.
     

Ok. 180 Założenie szkoły katechetycznej w Aleksandrii.

201 Prześladowanie chrześcijan za Sewera - zabicie wielu Egipcjan.

249 Prześladowania za Decjusza.

270 Siły Palmyry najeżdżają Egipt i przez pewien czas władają w Aleksandrii.

Ok. 270 Św. Antoni rozpoczyna życie pustelnicze.

303 Początek wielkich prześladowań chrześcijan za Dioklecjana - wiele ofiar w Egipcie.

Ok. 320 Pachomiusz zakłada pierwszą wspólnotę cenobicką.

324 Konstantyn Wielki jedynym cesarzem - triumf chrześcijaństwa.

325 Sobór w Nicei potępia arianizm.

431 Pierwszy sobór w Efezie (drugi w 449). Krótkotrwały triumf Kościoła egipskiego w jego doktrynalnej walce z Konstantynopolem.

451 Sobór w Chalcedonie: monofizytyzm uznany za herezję. Kościół egipski odmawia uznania tej decyzji i odcina się od ortodoksyjnego chrześcijaństwa.

641 Początek ataku Arabów na Egipt. W następnych latach siły bizantyńskie kapitulują i Egipt staje się państwem muzułmańskim.



Seth, zwierzęce wyobrażenie bóstwa. W okresie Starego Państwa stworzenie to przybrało niemal fantastyczną postać leżącego psa z pionowo sterczącym ogonem, długą szyją i spiczastymi uszami.

[72/73] identyfikowany z tamtejszym bogiem zmarłych i cmentarzy Chentyjmentiu, by ostatecznie wyprzeć go. Grobowiec jednego z królów I dynastii, tradycyjnie uważany za miejsce pochowania głowy Ozyrysa, szybko stał się głównym celem pielgrzymek. Czciciele boga pragnęli być pochowani blisko jego grobu albo, jeśli było to niemożliwe, starali się, by ich zabalsamowane ciała zostały przywiezione do Abydos i pozostawały tam przez pewien czas, zanim zostaną pogrzebane w rodzinnym okręgu zmarłego. Trzecim sposobem uzyskania łaski boga było odwiedzenie jego grobu za życia i pozostawienie tam jakichś dedykowanych mu wotywnych ofiar. Kult Ozyrysa był w Egipcie szeroko rozpowszechniony, a wpływał na to przede wszystkim fakt, że wprowadził on do religii element, którego pozbawione były kulty innych bogów. Polegał on na wierze, że ludzie jako jednostki mogą po śmierci połączyć się z Ozyrysem i przejść do życia pozagrobowego, dostępnego dla wszystkich. Jednakże wstęp do owego drugiego świata uzależniony był od tego, czy człowiek żył we właściwy sposób, przestrzegając zasad moralności. Należy jednak zauważyć, że współczesne rozumienie etyki różni się od tego, które podzielała ogromna większość Egipcjan. Nie dostrzegali oni wyraźnej różnicy między kategoriami intelektualnymi a moralnymi, np. między dobrym postępowaniem a cnotą, szacunkiem dla zewnętrznych praktyk religijnych a autentyczną pobożnością, bezwzględnym posłuszeństwem wobec króla a poddaniem się woli bożej. Idea boskiego sądu, oczekującego zmarłego, występowała już w okresie Starego Państwa, lecz w sposób wyraźny objawiła się w czasach Nowego Państwa, w scenach zawartych w wielu papirusowych egzemplarzach Księgi umarłych. Na przedstawiających ów sąd rysunkach sędzią zasiadającym na tronie jest Ozyrys, któremu towarzyszą zazwyczaj boginie Izyda i Neftyda. Serce zmarłego, wprowadzonego przez Anubisa, kładziono na wadze, aby zważyć je piórem Maat. Boski pisarz Thot stał po jednej stronie, by zapisać wynik ważenia, na który oczekiwała też, czająca się blisko wagi i unosząca w powietrzu, straszliwa Pożeraczka Zmarłych. Rzucała się ona na osądzonego, jeśli wyrok boski brzmiał dlań niepomyślnie.

W klasycznym okresie starożytności misteria Ozyrysa zostały zaszczepione w innych krajach śródziemnomorskich, lecz był to raczej kult jego żony, Izydy, która zyskała wielu wyznawców poza Egiptem, szczególnie w ciągu pierwszych lat istnienia cesarstwa rzymskiego. Bez wątpienia jej kult przeszedł wiele przeobrażeń, w istocie jednak jego inspiracja i charakter pozostały egipskie, zyskując szeroką popularność poza doliną Nilu.

Trzeba wszakże przyznać, że kulty wielu bóstw Egiptu nie przyjęły się w innych krajach i wśród obcych ludów. Poczęci, zrodzeni i głęboko zakorzenieni w dolinie Nilu bogowie ci poza Egiptem marnieli i umierali.

Deifikacje śmiertelników, którzy stali się obiektem kultu religijnego, zdarzały się wprawdzie w Egipcie, jednakże liczba w ten sposób stworzonych bóstw była niewielka w porównaniu z tłumem naturalnych bogów. Kilku królów - Snofru ze Starego Państwa, Senwesereta III i Amenemhata III ze Średniego oraz Amenhotepa I i jego matkę, Jahmes Neferetiry, z Nowego Państwa - czczono w różnych miejscowościach kraju. Innymi ludźmi ubóstwionymi, aczkolwiek po długim czasie od ich śmierci, byli Imhotep, budowniczy zespołu piramidy schodkowej w Sakkarze, i Amenhotep, syn Hapu, architekt faraona Amenhotepa III. Obaj budowniczowie stali się później bogami-uzdrowicielami. Deifikowani ludzie byli w większym nawet stopniu niż wielcy bogowie państwowi obiektem czci prostego ludu, który rzadko zapuszczał się, nawet jeśli było mu to dozwolone, do świątyń. Nie były bowiem one miejscami, do których udawano się, by zanosić tam indywidualne modły. Istniały przede wszystkim po to, by służyć bogom; tam dostarczano im codziennego pożywienia i zaspokajano inne potrzeby, w zamian za co bogowie utrzymywali ład na świecie. Codziennie więc ubierano posągi bóstw i składano im ofiary z pokarmów, ale najistotniejszą ofiarą był emblemat bogini Maat, uosabiającej równowagę albo porządek świata. Ukazywana jako bogini nosząca na głowie strusie pióro, poprzez swe powiązania z równowagą stała się także personifikacją porządku, sprawiedliwości i, ostatecznie, prawdy. W teorii ofiarę Maat powinien był składać bogom sam król. Jednakże ze względu na ilość świątyń było to praktycznie niemożliwe, tak więc w obowiązku tym zastępowali go jego delegaci, najwyżsi kapłani.

Pogląd, że faraon jako osoba stojąca najwyżej wśród ziemskich istot jest predestynowany do składania ofiar bogom, brał się z wiary, że król - inaczej niż wspomniani wyżej deifikowani ludzie - uzyskiwał boskość poprzez samo urodzenie w boskim rodzie, będąc rzeczywistym dzieckiem najwyższego boga. W Starym Państwie uważano władcę za syna Re. W Nowym, gdy głównym oficjalnym bogiem stał się Amon, faraona pojmowano jako potomka tego właśnie bóstwa. Płaskorzeźby na ścianach świątyń w Deir el-Bahari i Luksorze pokazują, w jaki sposób narodziny faraona były narodzinami boga. Amon przybierał bowiem postać aktualnie panującego władcy i łączył się z królową matką, by dokonać cudownego poczęcia. Boskie pochodzenie faraona oznaczało, że pozostaje on w znacznie bliższych niż inni stosunkach z bogami i może dzięki temu bardziej skutecznie reprezentować wobec nich świat ludzi. Również harmonia w świecie zależała od zdrowia faraona. Aby zapewnić sobie zachowanie sił witalnych, każdy władca obchodził, zwykle pod koniec trzydziestego roku swego panowania, święto jubileuszu (heb-sed), mające odnowić jego żywotność. Uważany często za życia za dobrego boga, w chwili śmierci faraon był unoszony do nieba, łączył się z tarczą słoneczną, a jego ciało było wchłaniane [73/74] przez stwórcę. Doczesne szczątki boga-człowieka były następnie grzebane we wspaniałym grobowcu. Można stwierdzić, że wiele pogrzebowych wierzeń, których źródłem były królewskie pogrzeby, czerpało swe teologiczne uzasadnienie z boskiej natury pierwszych królów. Choć na upadek starożytnej religii egipskiej wpłynęło wiele rozmaitych czynników, nie może ulegać wątpliwości, że przerwanie linii władających Egiptem faraonów w istotny sposób przyczyniło się do końca starej wiary i zastąpienia jej w III w. n.e. przez chrześcijaństwo.

Podczas długiej historii egipskiej religii raz tylko doszło do zerwania ze starą tradycją. Był to krótki epizod, zwany „okresem Amarna”, związany przede wszystkim z faraonem Echnatonem. Opuścił on centrum państwowego kultu Amona-Re w Tebach i założył dla siebie nową stolicę, Achetaton (obecnie Tell el-Amarna), w Środkowym Egipcie. Stąd propagował kult Atona, tarczy słonecznej, zakazując jednocześnie kultu Amona-Re. Opinie o Echnatonie oscylują między skrajnościami. Niektórzy widzą w nim wielkiego religijnego reformatora, nawet pierwszego monoteistę, a inni uważają, że był ekscentrycznym materialistą, tym groźniejszym, że posiadającym władzę absolutną. Wiara religijna Echnatona nie była całkowicie oryginalna, bowiem Aton był znany od dawna jako widzialny i rzeczywisty przejaw boga słońca. Kult Atona został też wzbogacony o pewne nowe elementy w czasach panowania Amenhotepa III, ojca Echnatona, gdy do Egiptu przenikały obce wpływy z Syrii i Mitanni. Swe krótkotrwałe wyniesienie zawdzięczał Aton wyłącznie samemu Echnatonowi. Zerwanie króla z tradycją dotyczyło nie tylko religii, lecz także stylu artystycznego, od dawna z religią związanego. Liberalizm na tym polu doprowadził do powstania znakomitej, naturalistycznej sztuki, której dzieła, często ukazujące samego jej inspiratora, wywołują niekiedy dziwne wrażenie, jeśli nie odrazę. Religijna działalność Echnatona zaważyła niekorzystnie na jego polityce zagranicznej, bowiem utracił on większość Palestyny i Syrii. Po śmierci króla założona przezeń stolica została opuszczona, a jego następca, młody Tutanchamon, powrócił do Teb i do kultu Amona-Re. Wśród późniejszych pokoleń Echnaton, jako jedyny z faraonów, posiadał złą sławę i wspominany był jako „Wielki zbrodniarz” i „Ten pokonany z Achetaton”. [74/75]