Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2009 – 2014. godine nacrt podgorica decembar, 2008. godine

Crnogorska kraška oblast uglavnom se pruža na uzvišenjima od 1000 metara iznad nivoa mora, mada se neke oblasti uzdižu do 1.900 metara kao planina Orjen (1.894m), najviši masiv među priobalnim krečnjačkim vijencima. Vegetacija, koju karakteriše žbunje bijelog graba (Carpinus betulus), crnog graba (Ostrya carpinifolia), makedonskog hrasta (Quercus trojana), hrasta medunca (Quercus pubescens) i vegetacije zeljastih biljaka sa velikim oblastima kojima dominira pelin Salvia, uglavnom je siromašna ali ima brojne endemske oblike. Tipična ptičja fauna uključuje jarebicu kamenjarku (Alectoris graeca), drozd kamenjar (Monticola saxatilis), drozd modrulj (Monticola solitarius), brgljez lončar (Sitta neumayer), sredozemna bjelka (Oenanthe hispanica), obična grmuša Sylvia communis i velika grmuša Sylvia hortensis. Međutim, najkarakterističnije životinje mediteranskog kraškog regiona su gmizavci, kod kojih se javlja značajan stepen endemizma, posebno među gušterima i zmijama.

Zbog geološke građe terena, u Crnoj Gori postoje brojne pećine i jame, od kojih su neke izuzetne ljepote (npr. Lipska pećina, Djalovica pećina), dok su druge među najdubljim na Balkanu (npr. Jama na Vjetrenim brdim na Durmitoru, jama Duboki do na Lovćenu). U mnogim slučajevima, imaju izuzetno kompleksnu i bogatu faunu, sa mnogim endemskim i reliktnim (tercijarnim) oblicima, uglavnom beskičmenjaka u područjima na jugu Crne Gore.

Kanjoni daju upečatljivu sliku Crnoj Gori. Jedni su pod uticajem mediteranske (kanjoni Morače i Cijevne) a drugi kontinentalne klime (kanjon rijeke Tare, ostaci kanjona Pive i Komarnice, klisure poput Ibarske, Tifranske i Đalovića). Posjeduju skupine veoma različitih, često endemičnih, vrsta u odnosu na svoje susjedne planinske oblasti. Kanjon rijeke Tare sa maksimalnom dubinom od 1.300m najdublji je u Evropi i drugi po dubini u Svijetu (poslije Grand kanjona rijeke Kolorado u SAD-u).

Sušni ekosistemi nalaze se uglavnom na aluvijalnom zemljištu i veoma su rijetki. Manje preostale površine još uvijek postoje na Ćemovskom polju, uključujući Karabuško, Tuško i Dinoško polje i niže dijelove kanjona rijeke Cijevne.

Slatkovodni ekosistemi podrazumijevaju jezera, rijeke, potoke, močvare i vještačke rezervoare, poplavljene livade i šume uz rijeke. Najveća vlažna staništa prisutna su u ravnicama i duž primorja, od kojih je Skadarsko jezero, koje Crna Gora dijeli sa Albanijom, najveće, sa površinom koja varira između 354 i 505 km², u zavisnosti od nivoa vode. Ono je i najveće jezero na Balkanu i u biološkom smislu najraznovrsnije u Crnoj Gori. Prema novim istraživanjima, Skadarsko jezero je poslužilo kao sklonište za mnoge vrste tokom prethodnih glacijacija. Kao posljedica toga, ova oblast bogata je reliktnim i endemičnim životinjama i biljkama. To je relativno plitko jezero (prosječne dubine 6m) sa velikom količinom barske trske Phragmites communis, bijelog lokvanja Nymphea alba i Nuphar luteum, vodene kasaronje Trapa natans, ali sadrži i poplavljene livade, i poplavljene šume. Na nekim dijelovima sjeverne obale jezera još uvijek su prisutni fragmenti šume skadarskog hrasta Quercus robur scutariensis. Južna obala i ostrvca su strma, stjenovita, sa oskudnom sub-mediteranskom pseudo-makijom (bjelograbić Carpinus orientalis, šipak ili nar Punica granatum, Paliurus spina-christi, smokva Ficus carica, Phillyrea sp.). Jezero je dom za prilično neobičnu floru kao što su alge iz porodica Chara i Nitelopsis, vodeni morač mesožder Utricularia spp. i različite vrste orhideja. Jezero sadrži preko 40 vrsta ribe (ekonomski najvrjednije su krap Cyprinus carpio i ukljeva Alburnus alburnus. Preko 270 vrsta ptica zabilježeno je na ovom prostoru koji omogućava boravak i/ili zimovanje velikih populacija močvarnih ptica, uključuju najveću populaciju fendaka Phalacrocorax pygmeus u Crnoj Gori kao i globalno ugroženog kudravog pelikana Pelecanus crispus. To je takođe značajna ‘stanica’ za ptice selice koje putuju duž jadranskog ustaljenog puta ptica od oblasti za gniježdenje u centralnoj Evropi do zimovališta dalje ka jugu i istoku u Mediteranu i Africi. Biodiverzitet Skadarskog jezera je među najbolje istraženim u Crnoj Gori. Druga značajna ravničarska močvarna staništa uključuju Šasko jezero, koje je još jedno relativno plitko jezero sa dobro razvijenom makrofitnom vegetacijom smješteno iznad ulcinjske ravnice.

Morski ekosistem Crne Gore prostire se na 12 nautičkih milja od obale, pokriva skoro 2.500 km² i dostiže maksimalnu dubinu od 1.233m. Širina kontinentalne police (do 200m dubine) varira duž obale Crne gore i dostiže 9.5 nautičkih milja na ulazu u Boku Kotorsku, i 34 nautičke milje na ušću rijeke Bojane. Veći dio dna Jadranskog mora pokriven je muljem (tipično su to naslage gline). Alge – planktonske i morske trave karakteristična su vegetacija crnogorske obale, koja na određenim mjestima podržava velike livade morske trave Posidonia oceanica i Cymodocea nodosa. One služe kao uzgajališta za mnoge larve i mlade oblike morske faune. Fauna Jadranskog mora još uvijek nije u potpunosti istražena, ali prema skorijim podacima²⁴ postoji preko 300 vrsta algi, 40 vrsta sunđera, 150 vrsta ljuskara, 340 vrsta mekušaca, i skoro 400 vrsta ribe, sa 3 vrste morskih kornjača i 4 vrste delfina u Jadranu. Nekoliko vrsta kitova takođe su povremeni posjetioci. Većina poznatih vrsta distribuirana je duž priobalne zone (do 200 metara dubine), ali neke od njih nalaze se u zoni tranizicije prema batialnoj zoni (200-300 metara dubine) kao što su ekonomski značajan škamp Nephrops norvegicus i okamenjeni sunđer Thenea muricata. Glavne oblasti za biodiverzitet uključuju oblast oko Bokokotorskog zaliva, što je značajno mrjestilište i vjerovatno biološki najbolje proučena oblast, posjeduje niz rijetkih vrsta kao što su mekušci Tijsia oahoviciana i Mitra zonata.

Dužina crnogorske obale je 313km i karakterišu je stjenoviti grebeni sa 117 prirodnih pješčanih i kamenih plaža smještenih između njih, kao i osam malih ostrva. Najduža plaža je u Ulcinju, koja je preko 12 km dugačka a na pojedinim mjestima je oivičena pješanim i šljukovitim dinama sa halofitnom vegatacijom. Zaleđe je prekriveno tipičnom mediteranskom makijom, garigom i degradiranim zimzelenim šumama koje se pružaju uz južne padine nekih primorskih planina, ali ima solila i solišta i poljoprivrednih oblasti kao što su veliki maslinjaci i voćnjaci citrusnog voća. Karakteristična primorska vegetacija uključuje tipične mediteranske vrste, primorski hrast Quercus ilex, oštriku Quercus coccifera, udikovinu Viburnum tinus, božikovinu Phillyrea media, primorsku borikovicu (žbunje) Juniperus oxycedrus, veliki vrijes Erica arborea, zimzelenu tršlju Pistacia lentiscus, jagoda drvo Arbutus unedo, vrsta cistusa sa žutim, ružičastim i bijedoružičastim cvjetovima Cistus villosus i Cistus salviaefolius, žukvu Spartium junceum, mirtu Myrtus communis, maslinu Olea europea, bodljikavi slak - tetivku Smilax aspera, kupinu Rubus ulmifolius, crni jasen Fraxinus ornus, smokvu Ficus spp, i grab Carpinus spp. i određeni broj ljekovitih biljaka kao što su pelin Salvia officinalis i lovor Laurus nobilis. Rijetke i endemske vrste sa ograničenom rasprostranjenošću i distribucijom takođe su prisutne, uključujući skadarski hrast Quercus robur spp. scutariensis, kao i neuobičajena zajednica Andropogoni – Nerietum iznad vrela Sopot kod Risna. Komercijalna solana u Ucinju, zajedno sa susjednim solištima i lagunama čine značajnu oblast za zimovanje vodenih ptica.

U cilju identifikacije prioritetnih ekosistema značajnih za zaštitu uzeti su u obzir sledeći kriterijumi:

• 
  Diverzitet vrsta ili staništa nekog ekosistema (ukupan broj vrsta ili staništa koje podržava neki ekosistem);
  
• 
  Brojnost vrsta u nekom ekosistemu i njena povezanost sa drugim ekosistemon/ima;
  
• 
  Prisustvo rijetkih i ugroženih vrsta i njihov brojnost (zastupljenost u Spisku zaštićenih vrsta biodiverziteta²⁵ u aneksima EU Direktive o staništima²⁶, ili na Crvenoj listi IUCN-a²⁷
  
• 
  Broj endemičnih vrsta i njihova brojnost (lokalne ili regionalne endemične vrste);
  
• 
  Prirodnost / Izvornost (vremenski okvir u kome ekosistem nije fizički promijenjen pod antropogenim uticajima)
  
• 
  Osjetljivost i ranjivost ekosistema (koliko su vrste, staništa ili ekosistem osjetljivi na poremećaje ili uznemiravanje;
  
• 
  Vitalnost i otpornost ekosistema (koliko se lako vrste, stanište i ekosistem vraćaju u prethodno stanje nakon poremećaja ili uznemiravanja; koliko je prag do koga ekosistem može da podnese poremećaje ili uznemiravanje bez posledica)
  

• 
  Ekonomska vrijednost ekosistema (direktna i indirektna, tamo gdje je poznata);
  
• 
  Društvene, rekreativne i/ili kulturne vrijednosti ekosistema;
  
• 
  Opšte ekosistemske vrijednosti ekosistema (produktivnost ekonomski vrijednih resursa, pružanje usluga za potrebe razvoja);
  
• 
  Nivo naučnog znanja o ekosistemu (potpunije istraženi ekosistem imaju veću vrijednost);
  
• 
  Nivo ugroženosti antropogenim aktivnostima (kao što je pritisak od urbanog razvoja, turizma i sl);
  
• 
  Mogućnosti sprovođenja aktivnosti za zaštitu ekosistema (složena procjena zasnovana na velikom broju faktora).
  

Značenje ocjena: 1 = Niska vrijednost; 2 = Srednja vrijednost; 3 = Visoka vrijednost

Crnu Goru, kao malu evropsku zemlju, zbog geografske pozicije, distribucije i heterogenosti staništa, topografske varijacije, geološke prošlosti i klimatskih varijacija karakteriše visok diverzitet. U daljem tekstu predstavljene su informacije o glavnim grupama za koje postoje podaci. Međutim, primijetno je da je osnovno znanje o diverzitetu u mnogim taksonima veoma ograničeno i postoje neslaganja o statusu nekih taksona – da li su u pitanju vrste ili podvrste i sl.

Slatkovodne alge Crne Gore pokazuju veliki stepen raznovrsnosti – do sada je opisano 1.200 vrsta i varijeteta, među kojima preovladavaju grupe silikatnih algi (Bacillariophyta) i zelenih algi. Slatkovodni sistemi koje naseljavaju razlikuju se po uslovima, gdje su rijeke i jezera na sjeveru oligotrofni i podržavaju relativno mali broj vrsta (dominarju silikatne alge posebno Asterionella formosa i vrste porodica Cyclotella, Fragillaria i Synedra), dok su one na jugu uglavnom mezotropske do eutropskih i bogatije su vrstama algi.

U crnogorskim vodama zabilježeno je preko 300 vrsta makro algi (mada ih vjerovatno ima mnogo više), od kojih su većina crvene alge (Rhodophyta), koje čine 202 (66.5%) od zabilježenih vrsta u proljećnim i ljetnjim pregledima nakon kojih slijede Phaeophyceae (60 taksona, 19.7%) i Chlorophyceae (42 taksona, 13.8%). Većina ovih vrsta široko je rasprostranjena u Jadranskom i Mediteranskom moru (Jadransko-Mediteranske 57.5%, Mediteranske endemske 26.1%), a samo 4.3% su endemske za Jadransko more. Procjenjuje se da Crna Gora vjerovatno ima oko 1.500 vrsta morskih algi.

U Crnoj Gori je trenutno zabilježeno 589 vrsta briofita, koje uključuju 483 vrste mahovina i 106 jetrenjača. Ovo je manje nego u većini okolnih zemalja, ali je vjerovatno odraz ograničenog istraživanja o ovim grupama i vjerovanto će mnoge druge vrste biti zabilježene u Crnoj Gori. Najveći broj vrsta vezan je za šume bukvi Fagus spp., graba Carpinus spp., hrasta Quercus spp. i javora Acer monspessulanum. Sa porastom nadmorske visine i promjenom tipa šume raznovrsnost mahovina se smanjuje. Mahovine su takođe vezane za vodene tokove i posebno su raznovrsne u tresetištima u Crnoj Gori (npr. u Barnom jezeru, Prokletijama) gdje je zabilježeno 13 vrsta Sphagnum mahovina.

Balkansko poluostrvo, koje uključuje i Crnu Goru, najraznovrsniji je dio Evrope u smislu vaskularnih biljaka, sa 7,000-8,000 zabilježenih vrsta. Crna Gora sa 3.250 vrsta u florističkom smislu je jedan od 153 centra florističkog diverziteta u Svijetu. Broj endemita takođe je visok – postoji čak 392 balkanske (regionalne) endemske vrste, što odgovara preko 7% crnogorske flore. Osim ovih, čak i lokalne endemske vrste imaju veliki značaj – 46 od njih naseljavaju crnogorsku teritoriju. Najveći dio njih su relikti Tercijara. Porodice vaskularnih biljaka sa najvećim brojem vrsta u Crnoj Gori su Asteraceae (307 taksona), Poaceae (263), Fabaceae (233), i Caryophyllaceae (151).. Ranije studije distribucije flore u Crnoj Gori koja je endemska za Balkansko poluostrvo pokazuju sličnost u pojavi endemita na jugu zemlje i sjevernim Prokletijama uključujući Komove i Bjelasicu, i između endemske flore Orjena i Lovćena i Rumije, i sličnosti između endemske flore Durmitora i drugih planina na Balkanskom poluostrvu.

U Crnoj Gori je zbilježeno oko 2.000 vrsta gljiva (preko 1.000 vrsta mikromiceta i približno 920 vrsta makromiceta), mada je procijenjeno da taj broj može biti između 15.000 i 21.000 vrsta, od kojih bi oko 4.500 bilo makromiceta. Ako je to tako, ovo bi predstavljalo oko polovinu broja vrsta zabilježenih za Evropu. Glavne grupe makromicete su: Agaricales (321 poznate vrste), Aphyllophorales (221), Ascomycota (141), Boletales (69), Gasteromycetes (47) i Russulales (91).

Kopneni beskičmenjaci su veoma velika grupa životinja sa mnogo tipova, od kojih je većina slabo proučena u Crnoj Gori. Kao rezultat, nedostaju sveobuhvatni popisi vrsta i čak široko prihvaćene aproksimacije brojeva vrsta (mada postoje liste vrsta za neke lokacije, uglavnom Skadarsko jezero). Ovo važi i za one tipove čiji članovi su značajni sa stanovišta ljudskog zdravlja (npr. protozoe, valjkasti crvi, pljosnati i crvi plošnjaci, pijavice). Do danas, najbolje proučeni tipovi uključuju mekušce (Mollusca – sa 323 zabilježene vrste, i 136 vrsta kopnenih puževa koji se smatraju od međunarodnog značaja, uglavnom endemske vrste), člankovite crve (Oligochaeta - sa 27 zabilježenih vrsta) i zglavkare (Arthropoda – sa 16.000-20.000 procijenjenih vrsta, mada neki nadležni organi procjenjuju da je broj insekata veći od 25.000). Za ove grupe, istraživanja sugerišu da postoje visoki nivoi endemizma kao i visok diverzitet vrsta.

Postojeći podaci sugerišu relativno visok diverzitet, mada i nizak stepen endemizma (što je uobičajeno za ostali dio Jadranskog mora). Na primjer, oko 50% (50/101 vrsta) od svih bodljokožaca (Echinodermata) koji se pojavljuju u Jadranskom moru zabilježeno je u Crnoj Gori; 127 vrsta školjki zabilježeno je u unutrašem dijelu Boke Kotorske (Kotorsko-Risanski zaliv) sa procijenjenih 250-300 vrsta u crnogorskim vodama i 17 vrsta glavonožaca (Sepia officinalis, Sepia elegans, Sepia orbignyana, Sepietta oweniana, Sepiola rondeleti, Illex coindetii, Loligo vulgaris, Octopus vulgaris, Octopus salutii, Eledone moschata, Eledone cirros, Alloteuthis media, Rossia macrosoma, Scaeurgus uncirrhus, Pteroctopus tetracirrhus and Todarodes sagitatus) zabilježeno je u otvorenom dijelu crnogorske obale.