Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2009 – 2014. godine nacrt podgorica decembar, 2008. godine

1. Uvod

Zakonski osnov za donošenje Strategije biodiverziteta sa Akcionim planom Crne Gore (u daljem tekstu Strategija) utvrđen je u članovima 100. 101. i 102. Zakona o zaštiti prirode ("Sl. list Crne Gore", br. 51/08 od 22.08.2008. god.) i to kao dokumenat koji donosi Vlada, na predlog Ministarstva nadležnog za poslove zaštite životne sredine, na period od pet godina radi utvrđivanja dugoročnih ciljeva i smjernica za očuvanja biološke i predione raznovrsnosti. U skladu sa odredbama iz člana 101., Strategija sadrži naročito:

- smjernice za očuvanje zaštićenih prirodnih dobara;

- smjernice za zaštitu ekosistema, stanišnih tipova i divljih vrsta životinja, biljaka i gljiva;

- smjernice za istraživanje i praćenje stanja u prirodi;

- smjernice za uključivanje zaštite prirode u druge sektore;

- smjernice za obavještavanje javnosti i učešće javnosti u odlučivanju o zaštiti prirode;

- akcione planove za sprovođenje Strategije, sa utvrđivanjem prioriteta i mogućih izvora finansiranja;

- način ispunjavanja međunarodnih obaveza u oblasti zaštite prirode;

- kartografski prilog koji prostorno prikazuje mjere očuvanja biološke i predione raznovrsnosti i zaštitu prirodnih dobara;

- druge elemente od značaja za zaštitu prirode.
Izmjene i dopune Strategije mogu se vršiti i prije isteka perioda na koji se donosi.

Izvještavanje o sprovođenju Strategije je godišnja obaveza Ministarstva nadležnog za poslove zaštite životne sredine koje predmetni dokumenat dostavlja Vladi Crne Gore na usvajanje (član 102. Zakona). Godišnji izvještaj Ministarstva se radi na osnovu godišnjeg izvještaja organa lokalne uprave i podataka o sprovođenju Strategije i drugih planskih dokumenata o zaštiti prirode organ. Navedeni Izvještaj sadrži:

- podatke o stanju biološke i predione raznovrsnosti, zaštićenih stanišnih tipova i divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva sa analizom njihove ugroženosti, kao i razloge ugroženosti i probleme zaštite;

- podatke o uticajima korišćenja prirodnih resursa na biološku i predionu raznovrsnost;

- podatke o uticajima pojedinih radnji, aktivnosti i djelatnosti na prirodu;

- ocjenu sprovedenih mjera očuvanja biološke i predione raznovrsnosti i zaštićenih prirodnih dobara;

- podatke o korišćenju finansijskih sredstava za zaštitu prirode;

- procjenu potrebe izmjene i dopune Strategije;

- druge podatke od značaja za zaštitu i očuvanje prirode.

Naziv Strategije koji je utvrđen u Zakonu (Strategija biodiverziteta sa akcionim planom) usklađen je sa prevodom njenog naziva u dokumentima Konvencije o biološkom diverzitetu (Nacionalna Strategija biodiverziteta sa akcionim planom), s tim što je u ovom dokumentu obezbijeđeno dvojno korišćenje atributa za državu kojoj Strategija pripada, i to kao „Nacionalna“ ili „Crne Gore“.

Konvencija o biološkom diverzitetu (Convention on biological diversity - nadalje CBD) donijeta je u Rio De Žaneiru 1992. godine i u njoj je do sada uključena 191 zemlja – ugovorna strana (od kojih je 168 deponovalo svoje potpise). Protokol o biološkoj sigurnosti, koji je na snazi od 2003.godine, potpisalo je 147 zemalja od kojih je 103 deponovalo svoje potpise.

Ciljevi CBD (član su: (i) zaštita biološkog diverziteta, (ii) održivo korišćenje njegovih komponenti i (iii) pravedna raspodjela koristi od upotrebe genetskih resursa.

Kroz promovisanje ekosistemskog pristupa, ova Konvencija daje poseban značaj međusobnim odnosima između očuvanja i održivog korišćenja prirodnih resursa i održivog razvoja ljudskih zajednica.

Državna zajednica Srbija i Crna Gora ratifikovala je CBD 2003. godine. Crna Gora je naslijedila članstvo u CBD nakon što je postala nezavisna država 3. juna 2006. godine.

Izrada Nacionalne Strategije Biodiverziteta sa Akcionim Planom (NSBAP, Strategija) je jedna od prvih obaveza svih ugovornih strana CBD (član 6.). U ovim dokumentima se ističu ciljevi vlada za očuvanje biodiverziteta, sa jasnim aktivnostima za njihovo ostvarivanje. U Strategiji se formulišu mehanizmi kojima vlade pokazuju način sprovođenja obaveza iz CBD, kao i način praćenja njihovog ispunjavanja. Strategija se radi na osnovu informacija obezbijeđenih u “Country Study” - Studiji biodiverziteta zemlje.

Studija biodiverziteta Crne Gore rađena je u dvije faze. U prvoj fazi je tim specijalista za pojedine segmente biodiverziteta, koordiniran od strane Vođe tima, radio na sakupljanju informacija o biodiverzitetu u periodu od novembra 2007. do februara 2008. godine. Tom prilikom su sakupljene i analizirane osnovne informacije (nisu sprovođena nova primarna istraživanja) o vrstama i diverzitetu ekosistema, vrijednosti i upotrebi biodiverziteta, prijetnjama i osnovnim uzrocima, trenutnim mjerama za zaštitu biodiverziteta i međusektorskim pitanjima. Rezultat tog rada je bila prelazna “Studija o biološkoj raznovrsnosti u Crnoj Gori” čiji je Izvod predstavljen na 9 Konferenciji ugovornih strana CBD u Bonu u Njemačkoj, maja 2008. godine Studiju su pregledali domaći i međunarodni eksperti i UNDP i identifikovali informacije¹ koje nedostaju za izradu finalne “Country Study” - Studije biodiverziteta Crne Gore koja je urađena u oktobru 2008. godine. Navedena Studija je dala pregled i analizu trenutnog stanja biodiverziteta u zemlji, antropogenih i drugih prijetnji za biodiverzitet i njihove uzroke, stepen trenutne zaštite i u tom kontekstu povezane faktore kao što su politika, pravni, ekonomski, institucionalni, naučni, obrazovni i informativni okviri, te interakcija biodiverziteta sa zainteresovanim lokalnim i nacionalnim akterima.

Imajući u vidu zahtjeve CBD i odredbe Zakona o zaštiti prirode², na osnovu koji se donosi ovaj dokumenat, definisana su sledeća osnovna načela od kojih polazi Strategija:

• 
  zaštita biološkog diverziteta je ključni segment zaštite prirode u Crnoj Gori za čiju zaštitu se primjenjuje ekosistemski pristup;
  
• 
  biološki diverzitet je osnovna vrijednost i glavni resurs za dalji razvoj Crne Gore;
  
• 
  dalji razvoj Crne Gore zavisi od kapaciteta i produktivnosti ekosistema³;
  
• 
  drugi, a posebno sektori odgovorni za ekonomski razvoj u Crnoj Gori uključuju zaštitu biodiverziteta i zaštitu prirode u svoje politike, strategije, programe i planove razvoja;
  
• 
  biološki diverzitet Crne Gore je dio globalnog - svjetskog biodiverziteta radi čega se napori na njegovoj zaštitu usklađuju sa odgovarajućim međunarodnim ugovorima i regionalnim i globalnim inicijativama;
  
• 
  zaštita prirode i zaštita biološkog diverziteta počivaju na angažovanju svih djelova crnogorskog drštva;
  
• 
  proces vanrednog ili redovnog donošenja Strategije (nakon pet godina) obezbjediće njeno prethodno razmatranje od strane onih ciljnih grupa i aktera koji su važni za njeno sprovođenje.
  

Shodno prethodno utvrđenim načelima, Strategija biodiverziteta sa akcionim planom ima sljedeće ciljeve:

a) Dugoročni ciljevi:

• 
  zaštita i unapređenje svih komponenti biološkog diverziteta, njihovo održivo korišćenje i pravedna raspodjela koristi od upotrebe genetskih resursa⁴ predstavljaju dugoročne ciljeve ove Strategije koji se moraju integrisati i u drugim sektorskim politikama, strategijama, planovima i programima;
  
• 
  dugoročni ciljevi Strategije se odnose na sve tematske oblasti rada CBD, i to: (i) Agrobiodiverzitet⁵, (ii) Biodiverzitet sušnih predjela⁶, (iii) Šumski biodiverzitet⁷, (iv) Slatkovodni biodiverzitet, (v) Biodiverzitet na ostrvima⁸, (vi) Morski i obalni biodiverzitet⁹ i (vii) Planinski biodiverzitet¹⁰;
  
• 
  dugoročni ciljevi Strategije koji su razrađeni za petogodišnji period njenog važenja, obuhvataju sledeća posebno značajna zajednička (engl. cross – cutting) pitanja vezana za zaštitu i održivo korišćenje biodiverziteta: (i) Zaštićena područja prirode¹¹, (ii) Održivo korišćenje biodiverziteta¹², (iii) Zaštita ekosistema¹³, (iv) Turizam i zaštita biološkog diverziteta¹⁴, (v) Prostorno planiranje i biodiverzitet i (vi) Procjena uticaja zahvata na biodiverzitet / prirodu / životnu sredinu.
  

• 
  razviti odgovarajuće aktivnosti i mjere za identifikaciju, zaštitu i unaprijeđivanje svih komponenti biološkog diverziteta, kako in situ, tako i ex situ;
  
• 
  razviti odgovarajuće aktivnosti i mjere za eliminisanje i/ili ublažavanje negativnih uticaja na biološki diverzitet;
  
• 
  razviti odgovarajuće indikatore¹⁵ za praćenje progresa u primjeni ciljeva i sprovođenju mjera i aktivnosti utvrđenih Strategijom;
  
• 
  obezbjediti redovno izdvajanje odgovarajućih finansijskih sredstava¹⁶ za sprovođenje mjera i aktivnosti utvrđenih Strategijom;
  
• 
  obezbjediti transpoziciju i sprovođenje direktiva i propisa Evropske unije koji se odnose na prirodna staništa i vrste koje žive u divljini;
  
• 
  obezbjediti prilagođavanje i kadrovsko jačanje institucija odgovornih za zaštitu biodiverziteta / zaštitu prirode, shodno potrebama koje proističu: (i) po osnovu primjene odgovarajućih zakona, (ii) iz procesa pridruživanja EU, (iii) iz obaveza utvrđenih ovom Strategijom;
  
• 
  potsticati unaprjeđivanje formalnih i neformalnih vidova obrazovanja o biološkom diverzitetu i učešće javnosti u postupcima odlučivanja.
  

Validnost gore utvrđenih načela i ciljeva Strategije provjerava se u svakom novom procesu njenog vanrednog ili redovnog donošenja.

Shodno odredbama iz člana 101. Zakona o zaštiti prirode, Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom ima period važenja od 5 (pet) godina, od 2009. do 2014. godine. Početkom njenog važenja se smatra datum njenog donošenja od strane Vlade Crne Gore januar 2009. godine, dok se isticanjem perioda njenog važenja smatra januar 2014. godine, datum kalendarskog isticanja petogodišnjeg perioda od datuma njenog donošenja. U slučaju da se nakon isticanja perioda važenja Strategije od 5 (pet) godina od strane Vlade ne donese nova ili izmijenjena i dopunjena Strategija, na snazi će biti i primjenjiva će se odredbe poslednje, od strane Vlade usvojene verzije Strategije.

Proces pripreme, donošenja, sprovođenja i izvještavanja o sprovođenju Strategije vezan je u najvećoj mjeri za organe centralne vlasti u Crnoj Gori, pa je najveći dio mjera i aktivnosti utvrđenih Strategijom dat u zadatak vladinim institucijama. Zbog kompleksnosti obaveza za zaštitu biološkog diverziteta koje su utvrđene u Zakonu i CBD, a u skladu sa pozitivnom praksom Vlade Crne Gore da u procesima vezanim za zvanične strateške dokumente obezbijedi što šire učešće odgovornih aktera u društvu, mjere i aktivnosti utvrđene Strategijom su definisane u najvećem broju slučajeva kao zajednička obaveza nadležnih vladinih institucija, organa lokalne samouprave, stručnih organizacija, udruženja i organa građanskog društva.

Crna Gora po bogatstvu vrsta flore i faune i raznovrsnosti ekosistema spada među vodeće zemlje Evrope.

Detaljniji prikaz prijetnji i faktora ugrožavanja biološkog diverziteta u Crnoj Gori dat je u poglavlju 7., kao i poglavljima 5. i 6. Strategije.

Raznovrsnost geološke podloge, predjela, klime i zemljišta, kao i sama pozicija Crne Gore na Balkanskom poluostrvu i Jadranu, stvorili su uslove za nastanak biološkog diverziteta sa veoma visokim vrijednostima, što Crnu Goru svrstava u biološke „hot-spot“–ove evropskog i svjetskog biodiverziteta.

„Hot-spot“–ovi biološkog diverziteta (u crvenoj boji) u Svijetu, Izvor ECNC

Mada ne postoji formalna, široko prihvaćena klasifikacija ekosistema u Crnoj Gori, sa stanovišta zaštite biodiverziteta mogu se izdvojiti sljedeći ekosistemi: planinski, šumski, karstni, sušni stepski, slatkovodni, morski i obalni primorski. Pored njih, za zaštitu biodiverziteta su važni i pojedi tipovi / sistemi staništa koji se zbog svoje specifičnosti mogu izdvojiti iz prethodne klasifikacije ekosistema, kao što su sistemi pećina i kanjona.

Obuhvataju visoko-planinsku oblast kontinentalnog dijela zemlja, sa dominantnim planinskim vrhovima Durmitora (2.523m), Komova (2.461m), Prokletija (2.536m) i Bjelasice (2.037m), kao i primorskih planina Orjena (1.893m), Lovćena (1.749m) i Rumije (1.586m). Zonu u kojoj se nalaze ovi ekosistemi karakteristišu kratka prohladna ljeta i duge i oštre zime sa velikom količinom snijega. U pogledu vertikalne distribucije, ovi ekosistemi se nalaze iznad gornje šumske granice i obuhvataju sljedeće glavne tipove staništa: planinski pašnjaci, kamenite stijene i litice, goleti sa rijetkom vegetacijom i karakteristične sipare (točila). Na tim staništima se srijeću karakteristične biljne vrste: runolist (Leontopodium alpinum), crnogorski endemski zvončići (Edraianthus montenegrinus, E. glisichi, E. pulevici), blečićeva vulfenija (Wulfenia blecicii), durmitorska divizma (Verbascum durmitoreum), Potentilla montenegrina, prokletijska prkosnica (Draba betriscea) i brojne glacijalne reliktne vrste. U fauni su karakteristične divokoze, a od ptica suri orao(Aquila chrysaetos), sup (Gyps fulvus), puzgavac - crvenokrili litičar (Tichodroma muraria) i dr. U fauni ptica srijeću se i glacijalni relikti, uključujući sniježnu zebu (Montifringilla nivalis), planinsku ševu (Eremophila alpestris) i planinskog popića (Prunella collaris).

Statistički, po površini, šume su najveći ekosistem u Crnoj Gori, jer šumsko zemljište pokriva 54% državne teritorije (prirodne šume pokrivaju približno 45% teritorije), što Crnu Goru čini jednom od najšumovitijih zemalja u Evropi. Crnogorične vrste, uglavnom jela Abies, smrča Picea i bor, npr. Pinus mugo, dominiraju šumama na višim nadmorskim visinama. Šume jele i smrče (Abies-Picea) zauzimaju široku oblast planina na sjeveru Crne Gore oko Kovača, Ljubišnje, Durmitora, Sinjajevine, Krstača, Smiljevice i Hajle, i pojavljuju se u obliku enklava na Prokletijama, Bjelasici, Magliću i drugim planinama gdje su značajne zajednice smrče Picetum abieti montenegrinum na planini Ljubišnji. Šume sa regionalno endemskim borom molikom Pinus peuce javljaju se u Štitovu, dijelovima Komova, na Prokletijama i na nekim drugim crnogorskim planinama, a balkanski endemski bjelokori bor (munika) Pinus heldreichii takođe se pojavljuje, uglavnom u centralnim dijelovima Crne Gore. Još jedna endemska vrsta koja se javlja u šumama na visokom planinama je planinski javor Acer heldreichii, koji se može naći na nekoliko lokacija u gornjim zonama šuma na Durmitoru. Listopadne šume u višim predjelima uglavnom sadrže bukove Fagetum šume, koje su široko rasprostranjene na nadmorskim visinama od 700-1.800m. Šume koštana - kestena Castanea sativa predstavljaju poseban tip staništa u sub-mediteranskom dijelu Crne Gore a njihova distribucija je diskontinuirana (na nekoliko mjesta u Boki Kotorskoj, sjevernim padinama pl. Rumije -Ostros, Livari).