Ana səhifə

Gobierno regional cusco


Yüklə 7.54 Mb.
səhifə103/111
tarix25.06.2016
ölçüsü7.54 Mb.
1   ...   99   100   101   102   103   104   105   106   ...   111

inculpador,–ra. adj. Huchachaq, hucha wikch'uyuq.

inculpar. v. Huchachay, tunpay. Arg: tunpay. Bol: juchachay.

inculparse. s. Huchachakuq.

inculto,–ta. adj. K'ita, purun, salqa.

incurable. adj. Chayapu.

indecisión. s. Chankallpa kay, iskaya.

indumentarse. v. P'acha churakuy.

infante. s. Erqe, herq'e.

infantilizarse. v. Erqeykachay.

infatigable. adj. Choqetullu, mana pisipaq, mana sayk'uq.

infectarse. s. Med. Ch'oqriy, ch'oqriyay. Pe.Caj: inkunay. Pe.Jun: ishquyay. Bol: sarujakuy.

infidelidad. s. Wasanchakuy, hawana, pantay, q'etayay, sirpa.

infierno. s. Neol. Supaywasi.

infinito,–ta. adj. Fil. Lama.

inflamable. adj. Rawrariq, ruphaq.

inflamante. adj. Rawraq, yawraq, ruphaq.

inflorescencia. s. Bot. T'ika, sisa.

infortunio. s. Aqoyraki, llaki, hatun llaki.

infusión. s. Mate.

ingeniero. s. K'illikacha.

ingle. s. Anat. Phaka k'uchu.

inhumar. v. P'anpay.

inhumano,–na. adj. Hawcha, atitaphya.

inhumación. v. Aya p'anpay.

iniciarse. v. Qallariy. fam. arikuy.

ininteligible. adj. T'itu.

inka. s. Inka. Monarca o varón de estirpe regia entre los antiguos peruanos. || El pueblo sometido a tales soberanos, en particular el pueblo quechua, y el individuo de este pueblo.

Inkas del Tawantinsuyu y sus es­posas: Manqo Qhapaq – Mama

Oqllo. || Sinchi Roq'a – Mama Qora. || Lloq'e Yupanki – Mama Qawa. || Mayta Qhapaq – Mama Takukaray. || Qhapaq Yupanki­Mama Chinpu Kurihilpay. || Inka Roq'a – Mama Mikay. || Yawar Waqaq – Mama Chikya. || Wiraqocha – Mama Runtu Qoya. || Pachakuteq – Mama Anawarkhi. || Tupaq Yupanqui – Mama Oqllo. || Wayna Qhapaq – Kusi Rimay. || Waskar – Chukuy Waypa. || Atawallpa: no fue coronado. (Fuente: Perú Inkayko: Antonio del Busto).



Inkas de Willkapanpa. Después de la muerte del Inka Waskar y de Atawallpa, el 19 de agosto de 1532, que no fue coronado como inka, en el Refugio de Willka­panpa se sucedieron, posible­mente hasta 1572, los siguientes inkas coronados: || Inka Manqo. || Inka Sayri Túpac. || Inka T'itu || Kusi Yupanki. || Inka Felipe Tupaq Amaru y || Inka Cristóbal Pawllu.

Inkas según los Cronistas. Los Cronistas Fernando de Monte­sinos, Blas Valeray el Manuscri­to Anónimo de La Alameda de Lima (1640), consideran 113 Inkas, desde 1100 a.C. hasta 1572 d.C. || Miguel Cabello de Balboa en 1536 considera 13 Inkas. || Agustin de Murúa (1500) 13 Inkas. || Joseph de Acosta en 1500, 17 inkas. || Pedro Ciesa de

inmaduro,–ra

854


855

izquierdo,–da



León (1553) 13 Inkas. || Inka Garcilaso de la Vega (1609) 14 Inkas. || Bernabé Cobo (1683) 11 Inkas. || Felipe Waman Puma de Ayala en 1613, 12 inkas. || Juan de Betanzos (1551) 13 Inkas. || Juan Polo de Ondegardo (1570) 14 Inkas. || Pedro Gutiérrez de Santa Clara (1544) 12 Inkas. || Pedro Sarmiento de Gamboa (1572) 13 Inkas.

inmaduro,–ra. adj. Qholla.

inmediatamente. adv. Kasqanpacha, kunanpacha, kunachallan, kikinpacha.

inmersión. s. Challpu, chapu.

inmoralidad. s. Millay kay, map'a kay.

inmovible. adj. Mana kuyuq.

insaciable. adj. Mana saksaq.

insectos de zonas cálidas. s. Zool. Wanwa, qhete, apasanka, isu, itha, ch'uspi.

insensibilidad. s. Tunu. || de corazón insensible: rumi sonqo kay. Bol: tunu.

insensible. adj. Tunu.

insignificante. adj. Mana chaniyoq, huch'uy.

insípido,–da. adj. Hamya, q'ayma, ch'apaq, ch'apa. Pe.Anc: qamla, qanya. Pe.Caj: lanpaq. Pe.Jun: qamya.

insolar. v. Q'ochachiy, masay. Pe.Aya: jocha. Pe.Jun: masa.

insolente. adj. Haphlla.

insomnio. s. Med. Allqay.

instante. adv. Tuy. || Ahora mismo:

laman pacha.



instigar. v. Maqanachiy, awqanachiy.

instrucción. s. Yachachi.

instruido,–da. adj. Educ. Yachay­niyoq, yachachisqa. fam. ña­wiyoq. Contr: qhawaq ñawsa.

instrumento de trabajo. s. Ruwana, llank'ana. || Musicales según los cronistas: sonaja: chhilchi. || Cascabel: chanrara. || Bombo: wanqara. || Tambor: wankar. || Tamboril: tinya. || Trompeta: q'epa. || flauta: qena. || Pincuyllo: pinkuyllu. flauta traversa: pitu. || Flauta de pan: antara, sikus. || Silvador: k'uypi. || Caracol: pututu.

insultar. v. K'amiy.

insultarse. v. K'aminakuy.

insulto. adj. K'ami.

íntegro,–gra. adj. Llapa, q'ala.

inteligente. adj. s. Yuyayniyoq, yuyaysapa, yachaysapa. fam. umayoq: con cabeza. Pe.Aya: jamutaq. Pe.S.Mar: yachaysapa. Bol: umayuj, p'iqñayuj.

intercambiar. v. Qonakuy, haywanakuy, chalay.

interceder. v. Juris. Rimapuy. uyllapuy. Bol: uyllay.

intercesor,–ra. adj. Amachaqe, rimapuqe, rimapuq.

interior. adj. Ukhu. Arg: uku. Bol: ruri. Pe.Caj: uku. Pe.Jun: luli.

interjección (es). Qué lindo!: ananáw. || Qué hermoso!: achaláw! || Qué dolor! || Qué

cansancio!: hananáw! || Qué ca­lor!: akakáw! || Qué frio!: alaláw! || Qué miedo!: atakáw! || Qué rico!: añañáw! || Ay! ayáw! || Cuidado! paqtataq! || Viva! haylli! || Cuidado! mapas! || Si! ajá!

interponerse. v. Chawpinakuy, chawpinchakuy.

interrogador,–ra. adj. Juris. Tapuq.

interrogar. v. Tapuy.

interrumpir. v. Tatichiy, p'itichiy.

interrupción. s. Tati.

intestino. s. Anat. Ch'unchul.

intimidado,–da. adj. Manchachis­qa, llakllasqa.

intimidar. v. Manchachiy, llakllachiy.

intimidarse. v. Manchakuy, llakllay.

íntimo,–ma. adj. Hunkiq.

intoxicado,–da. adj. Miyusqa.

intoxicar. v. Miyuy.

intratable. adj. Tilla, salqa.

introducir. v. Sat'iy, haykuchiy, winay. Pe.Anc: yakay, hatiy. Pe.Caj: irpuy. Pe.Jun: shatiy, yaykuchiy.

intruso,–sa. adj. Sat'ipakuq.

inútil. adj. Yanqa.

inutilizar. v. Yanqayachiy.

invadir. v. Awqa intuy, awqa haykuy.

invasor,–ra. adj. Awqa intuq, awqa haykuq.

inválido,–da. adj. Such'u, ñuk'u.

invertido,–da. s. Med. T'ikrasqa.

investigación. s. Taqwi, maskha, k'uski.

investigar. v. T'aqwiy, maskhay, k'uskiy.

invidente. s. adj. Med. Ñawsa.

invierno. s. Meteor. Chiraw, chirimita, chiri pacha.

invitación. s. Mink'a.

invitar. v. Mink'ay. || A comer: aypuriy.

invocar. v. Waqyakuy, waqyarikuy.

ir. v. Riy. Pe.Anc: ayway, heqariy. Pe.Aya: riy. Pe.Caj: riy. Pe.Jun: liy.

iracundo,–da. adj. Phiña sonqo, k'araq sonqo.

irracional. s. adj. Uywa.

irrigar. v. Agr: qharpay.

irritarse. v. k'arallikuy.

isla. s. Geog. wat'a.

izquierdo,–da. adj. lloq'e. Pe.Aya: ichoq. Jun: ichu. Pe.Anc: ichoq.

857

juzgar




jocoso,-sa. adj. Q'elma.

jornada. s. Huk p'unchaw puriy.

jornalero,-ra. adj. Neol. Llank'aq, llank'apakuq.

joven mujer. s. Sipas. Pe.Jun: wambla. Pe.Anc: hipash.

joven varón. s. Wayna. Pe.Jun: walas. Pe.Anc: wanbra.

jovial. adj. Kusi sonqo, sumaq sonqo.

juez. s. Paqtachaq, taripaq, taripakuq, kuskachaq.

jugador,-ra. adj. s. Pukllaq.

juego. s. Puklla. || Juego de suerte: taway. || De saltos: p'itachi. || Juego vedado: millay chunkay. || Con bolitas: ch'astiy, chuwiy.

jugar. v. Pukllay. || Burlarse: pukllapayay.

jugo. s. Bot. Alim. Hilli.

juguete. adj. Pukllana, achacha.

juguetear. v. Pukllaykachay.

juguetón,-na. adj. Pukllaykachaq.
J

J, j. Undécima letra del alfabeto; su nombre es «jota». Por el modo de articulación es fricativa, por el punto de articulación es velar. El postdorso de la lengua se aplica al velo del paladar.

jabalí. s. Zool. Khuchi, monti khuchi.

jadear. v. Hakhakyay. Pe.Jun: ha­matiyay. Pe.Anc: shaykuy.

jaguar. s. Zool. Puma.

jalar. v. Chutay, aysay.

jamás. adv. Mana hayk'aqpas.

jardín. s. Bot. Muya, inkill.

jardinero,–ra. adj. Muya kamayoq.

jarra. s. Wirkhi, wichhi.

jarro. s. P'uyñu.

jeringa. s. Wilkachi.

jeta. s. Anat. Wirp'a. Pe.Jun: willpa.

jetón,–na. adj. Ch'utu, wirp'a sap'a.

jilguero. s. Zool. Ch'ayña.

juicio razón. s. Psic. Fil. Yuyay. || Jui­cio final: p'uchukay p'unchay.

juicioso,–sa. adj. Yuyayniyoq.

julio. s. cronol. Antasitwa.

junco. s. Bot. Totora, matara, q'oqo, mirmi.

junio. s. cronol. Inti raymi killa.

junta. s. Tantanakuy, huñunakuy.

juntamente. adv. Tanta tantalla, huñu humilla, waki wakilla.

juntar. v. congregar: Tantay, huñuy. || Acopiar: huñuy. || Amontonar: tawqay, qotoy, suntuy. || Juntar las puertas: wisq'ay. || Juntar cabos: watay. || Juntar las manos: pituchakuy.

juntarse. v. Huñunakuy, tantana­kuy. || Acercarse mucho: k'as­kakuy, k'askapakuy. || Hacer pareja: masachakuy.

junto. adj. Kuska. || Junto a: qayllanpi, sispallanpi.

justicia. s. Kuskachay, paqtachay, taripay.

justipreciable. adj. Chaninchana.

justipreciador,–ra. adj. Chanin­chaq.

justipreciar. v. Chaninchay.

justo,–ta. adj. Chanin. Jun: tranin.

juventud. adv. Wayna kay.

juzgar. v. Patachay, taripay, paq­tachay.

859

lecho





L

L, l. Décima tercera letra del abece­dario español y décima de sus consonantes; su nombre es «ele». Representa un sonido de articulación ápico alveolar, lateral, fricativa y sonora.

laberinto. s. Chinkana, chinkakuna.

labio. s. Anat. Superior: Sirphi. || Inferior: wirp'a. || Leporino: wak'a sirphi.

labor. s. Llank'ana, ruwana.

laborar. v. Llank'ay, ruway.

laborioso,–sa. adj. Llank'aq. Pe.Aya: llankakuq, ruraqllaña. Arg: llankaj. Bol: ajya, wallpaywana.

labrador,–ra. adj. Agr. Yapuq, kuskiq.

labrar en piedra. v. Ch'eqoy, rumi ch'eqoy, rumi llaqllaq.

labriego. s. Agr. Chakra llank'aq, chakra ruwaq. Pe.Aya: chakra runa.

lacra. s. Ch'oqri.

lacrarse. v. Ch'oqrikuy, ch'oqriyay.

lactante. adj. s. Ñuñuq.

ladeado,–da. adj. Chinru, wikllusqa, wakllisqa.

ladeador,–ra. s. Chinruq.

ladear. v. Wiklluy, chinruy, waklliy, kinray.

ladearse. v. Chinrukuy, wikllukuy, wakllikuy.

ladera. s. Geog. Qhata. Pe.Aya: jata.

ladilla. s. Med. (pediculus pubis). Phaka usa. Parásito que habita en la zona vellosa del pubis.

lado. s. Chinru, kinra. Pe.Aya: allej, ñejen. Bol: chijru.

ladrar. v. Kaniy, kanikuy.

ladrón,–na. adj. Suwa.

lagartija. s. Zool. (géneros lacerta, amolis, stenocercus, liolaemus y otros). Qalaywa, qaraywa,

sukulluku, haqarwitu. Pe.Aya: jaraywa.



lago. s. Geog. Qocha, hatun qocha.

lágrima. s. Fisiol. Weqe.

lagrimear. v. Weqey.

laguna. s. Geog. Qocha, huch'uy qocha. Pe.Aya: jocha. Jun: kutra. Pe.S.Mar: kucha. Ec: shukra.

lamedor,–ra. s. adj. Llaqwa, llaqwaq, llunk'uq.

lamer. v. Llaqway llunk'uy.

lamido,–da. adj. Llaqwasqa, llunk'usqa.

lámina. s. Last'a.

laminar. v. Last'ay.

lampa. s. Agr. Qorana, kuti, rawk'ana. Pe.Aya: jorana, rawka.

lana. s. Millma.

lanero,–ra. adj. Millmaq.

languidecer. v. Chirliyay, usphuyay, qhewiyay, unphuyay.

languidez. s. Chirli kay.

lanosidad. s. Millma millma.

lanudo,–da. adj. Millmasapa. Pe.Jun: millwasapa. Pe.S.Mar: shapritu. Arg: millma sapi. Bol: chapu.

lanza. s. Chuki, chanqa chuki. Arg: wachi.

lanzadera. s. Khallwa.

lanzador,–ra. s. adj. Chanqaq, wikch'uq, choqaq. Arg: chuñaj. Bol: kachaykuy.

lanzar. v. Chanqay, wikch'uy, choqay. Pe.Aya: janpay, wika­pay. Pe.S.Mar: shitay.

lapidar. v. Ch'aqey.

largo,–ga. adj. Suni, suyt'u, wask'a.

|| adv. Wask'anpamanta: a lo largo.



laringe. s. Anat. Tonqor. Conducto cartilaginoso de la respiración y fonación.

larva. s. Zool. Sut'utu.

lascivia. s. Med. Ñuki. Inclinación desordenada a los placeres se­xuales: satiriasis en el varón, y ninfomanía en la mujer.

latido. s. Fisiol. Sonqo phatatatay.

latigazo. s. Waqta, soq'a, sikwa.

látigo. s. Waqtana, sikwan, soq'ana.

latiguearse. v. Waqtanakuy, soq'anakuyy, sikwanakuy.

latir. v. Fisiol. Phatatatay, pha­tatatay, tiktikyay.

latrocinio. s. Suwa kay.

lava. s. Sut'a, t'oqra.

lavable. adj. Maqchhina, t'aqsana, mayllina.

lavado,–da. adj. Maqchhisqa, t'aqsasqa, mayllisqa.

lavador,–ra. s. Maqchhiq, t'aqsaq, maylliq.

lavandería. s. Taqsana wasi.

lavandero,–ra. adj. s. Taqsaq, t'aqsaykamayoq.

lavar objetos. v. Maqchhiy. || La ropa y los cabellos: t'aqsay. || Las manos: maylliy. || La boca: moq­ch'ikuy.

lavativa. s. Med. Willkachina.

lavatorio. s. Maqchhikuna, t'aqsakuna, mayllikuna.

leche. s. Ñuqñu, wilay. Pe.S.Mar: ñuñu illin. Bol: ñuñu, willalli.

lecho. s. K'irawa, k'iraw, kawitu,

lechuza

860


861

luz



puñuna.

lechuza. s. Zool. Ch'oseq. Bol: ch'usij, ch'usiqa.

leer. v. Qelqarimay, ñawinchay.

legaña. s. Med. Ch'oqñe, ch'oqñi. Pe.Aya: wejte. Arg: choqñi.

legañoso,–sa. adj. Ch'oqñiñawi. Pe.Aya: chiphru nawi, choqni ñawi. Arg: chojnillo.

leishmaniasis. s. Med. Uta, hukuya. Afección producida por leish­mania trópica, en zonas cutá­neas; y por la leishmania brasilensis en la mucosa de la nariz, boca o la faringe.

lejos. adv. Karu.

lengua. s. Anat. Qallu. Ling. simi.

lenguaraz. adj. Rimachi.

leña. s. Llant'a.

leñador,–ra. s. adj. Llant'aq.

leñar. v. Llant'achay, Llant'ay.

lerdo. adj. P'anra. Pe.Aya: Jun: panji. Bol: jayra. Ec: panrayan.

lepra. s. Med. Lleqthi onqoy. En­fermedad infecto contagiosa producida por el bacilo myco­barterium leprae.

lesión. s. Med. K'iri, ch'iyu.

lesionar. v. Med. K'iriy.

lesionarse. v. K'irinakuy.

letra. s. Gram. Neol. Seq'e.

levantar. v. Hoqariy. Pe.Anc: hoqay, hayariy. Pe.Aya: orgariy. Pe.Caj: atarichiy. Jun: pallalkuy. Arg: suckariy. Bol: juqariy. Ec: jatachina.

levantarse. s. Hatariy, sayariy. || De la cama: puñunamanta hatariy.

ley. s. Juris. Apusuni, hatun kamachi, qelqa kamachi, apu kamachi, kamachina hathun qelqa.

liado,–da. adj. Wank'isqa, watasqa, k'uyusqa.

libélula. s. Zool. (tipulidae sp) Chukcha k'utu, kachi kachi. Pe.Aya: cashisua. Pe.Jun: Pe.Hua: katri suwa, katri qipi. Bol: kharatijsi. Ec: chukcha kutu.

liberar. v. Qespichiy.

libertad. s. Qespikay, qespisqa kay.

libertar. v. Qespichiy.

libertino. adj. Paytu.

libre. adj. Qespisqa, qespi, muna.

liendre. s. Zool. (pediculus hu­manus). Ch'iya. Pe.Aya: chia.

liendroso,–sa. adj. Ch'iyasapa.

liga. v. Ch'atay, watay. Pe.Aya: watasja. Arg: watay.

límite. s. Geog. Saywa. sinón: tinkuna, tinkuypura, tupana.

limosna. s. Uskaman yanapa, wakchaman yanapa.

limosnero,–ra. adj. s. Uska, mañapakuq.

limpiar. v. Pichay.

limpiarse. v. Relg. Hucha pan­pachay, llunp'achakuy.

lindo,–da. adj. Munaycha.

línea. s. Geom. Seq'e. || Linea recta: siwk.

lipoma. s. Med. Wira q'onpo. Tu­mor compuesto de tejidos adiposos.

líquido,–da. s. Sut'uq, suruq.

lisas. s. Agr. Ulluku, linli.

liso,–sa. superficie. adj. P'aq. Pe.Aya:

palja. Arg: pap.



listo,–ta. adj. K'uchi. Hábil.

litera. s. Wantuna.

litiasis cálculos. s. Med. Rumi onqoy. Concreciones de consistencia dura, habitualmente calcárea en algunos órganos.

liviano,–na. adj. Chhaplla.

lobo,–ba. s. Zool. Asuka, hatunqocha puma. Bol: unu pacha puma. Ec: asuka.

lóbrego,–ga. adj. Laqha, ch'anpeq. antón. ch'inkil: diáfano.

lobreguez. s. Laqha kay.

lóbulo de la oreja. s. Anat. Ninriraphi.

loco,–ca. adj. Waq'a, waq'ayasqa, waq'alanqo.

locomoción. s. Puriy.

locro. s. Roqro.

locura. s. Waq'a, waq'a kay.

lombriz. s. Zool. (ascaris lumbricoides). K'uyka.

lorito. s. Zool. (bolborhynochus sp). Phiwichu, piwichu, piriku.

loro,–ra. s. Zool. (aratiga mitrata Osch). K'alla.

lucero. s. Astron. Katachillay, pacha paqariy ch'aska.

luchar. v. Maqanakuy.

luciérnaga. s. Zool. (pampyridae sp.) Tutakuru, k'anchaq kuru, nina kuru, pinchinkuru. Pe.Jun: inchipala.

lucma. s. Bot. (lucuma obovata HBK). Loqma, rukma.

luego. conj. Hinaspaqa, chaymantaqa.
1   ...   99   100   101   102   103   104   105   106   ...   111


Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©atelim.com 2016
rəhbərliyinə müraciət