Ana səhifə

Gobierno regional cusco


Yüklə 7.54 Mb.
səhifə102/111
tarix25.06.2016
ölçüsü7.54 Mb.
1   ...   98   99   100   101   102   103   104   105   ...   111

grosor. s. Rakt'a, rakhu.

gruñir. v. Qotototoy.

grupo. s. Qoto, suntur.

gruta. s. Mach'ay.

guaca tumba. s. Waka.

guacamayo. s. Zool. Wakamayu.

guaco. s. Cerám. Waku.

guano. s. Wanu.

guarango. s. Bot: Waranku.

guardar. v. Waqaychay. || Hacer guardar: waqaychachiy. || Guar­dar silencio: upallay. || Respeto: yupaychay. || La palabra: simi hunt'ay. || Economizar: chura­chikuy. || Cosas con cuidado: musiy, musikuy.

guardián. s. Waqaychaq.

guarecerse. v. Mach'akuy.

guayaba. s. Bot. Sawintu.

guerrero. adj. Awqa.

guerrear. v. Awqanakuy, maqanakuy.

guía. s. Pusaq.

guiar. v. Pusay.

guijarro. s. Ch'ila rumi.

guiñar. v. Ch'illmiy, q'emsiy.

guirnalda. s. T'ika pillu.

guisar. v. Wayk'uy.

gula en comida. s. Saksapakuy hu­cha. || En bebida, machay, ma­chapakuy hucha.

goloso,–sa. adj. Saksapu, rakrapu, ukyapu.

gusano. s. Zool. Kuru, uru. || De maíz: hut'us kuru. || Luciérnaga: pinchin kuru.

gustar. v. Misk'ichikuy, mach'ikay. || Probar: malliy. || Hacer pro­bar: mallichiy.

847

helar




H

H, h. Novena letra del abecedario, sétima de sus consonantes; su nombre es «hache». En la lengua general no representa sonido al­guno. Suele aplicarse en la dic­ción de numerosas zonas espa­ñolas y americanas: Ha!, Ah!.

habas. s. Bot. Neol. Habas.

haber tener. v. Kay.

hábil. adj. Yuyayniyoq, umayoq, ch'iti, ch'uchi. Pe.Aya: yachaq.

habilidad. s. Yuyayniyoq kay, umayoq kay.

habitación. s. Wasi.

habitante. s. Tiyaq, kawsaq. An­dino: antiruna. Selvático: yunkaruna.

habitar. v. Tiyay, kawsay. Pe.Aya: yachay.

habitual. adj. Pasaqlla, sapakuti.

habituarse. v. Yachakuy, yacha­yukuy.

habla. s. Rima, simi.

hablador. adj. Rimaq, rimaysapa. Pe.Aya: rimaqpuni. Orador: ri­machi.

hablar. v. Rimay. || Hablar dema­siado: rimaykachay. || Hacer hablar: rimachiy, rimarichiy. || Rogando, pidiendo: rimapayay, mañakuy. || Hablar mutuamen­te: rimanakuy. || Replicar, kuti­pakuy. || Refunfuñar: rimapakuy. || Tener ganas de: rimanayay. || Obligar a: rimarichiy. || Hacer hablar con maña: rimarqachiy. || Hablar por otro: rimaykapuy. || En secreto: pakapi rimay.

hacedor,–ra. adj. Kamaq, ruwaq. Supremo hacedor: Pachakamaq.

hacendado,–da. s. Kaqniyoq, ka­qeyoq, allpayoq, kuraka.

hacendoso,–sa. adj. Ruwakuq.

hacer. v. Ruway, ruray. || Producir:

kamay. || Formar un concepto: hamut'ay. || Hacer a porfía: lla­llinakuy. || Hacer de prisa: usqay, utqay. || Volver a hacer: wak­manta ruway, hoqmanta ruway. || Repetir: kutipay. || Hacer tra­bajar de madrugada: tutapachiy. || Hacer saber: willay. Pe.Jun: lulay. Pe.Anc: ruraykuy.



hacerse. v. Ruwakuy, rurakuy, tukupuy. || Hacerse el sordo: upa tukuy. || Hacerse rico: qhapaq­yay. || Hacerse el rico: qhapaq tukuy. || Hacerse pobre: wakcha­yay. || Hacerse el pobre: wakcha tukuy. || Hacerse el que sabe: yachaq tukuy. || Hacerse viejo: machuyay. || Hacerse vieja: paya­yay.

hacia. prep. ...ñeqman. Ejem. hacia el borde: patanñeqman.

hacinar. v. Karmay, qotoy, arkuy, rawkhay. Pe.Aya: pirway. Pe.Jun: alkuy. Pe.An. qotoy.

hacha. s. Instr. Ayri, chanpi. || Partesana: wamanchanpi. An. chanpi.

halagado,–da. adj. Wayllusqa.

halagador,–ra. adj. Waylluq.

halagar. v. Waylluy.

halcón. s. Zool. Waman, anka.

hálito. s. Samay.

halo. s. Meteor. Chinpu.

hallado,–da. p. Tarisqa.

hallador,–ra. adj. Tariq.

hallar. v. Tariy.

hallarse. v. Tarikuy.

hallazgo dar. s. Ñawin, t'inka.

hambre. s. Yarqay. || Tener hambre: yarqachikuy. Pe.Anc: mallaqay. Pe.Jun: mikanay.

hambreador. s. Ch'achachiq.

hambriento,–ta. adj. Yarqasqa.

haragán,–na. adj. Qellaykachaq.

haraganear. v. Qellaykachay.

harapo. s. Thanta.

haraposo,–sa. adj. Thanta p'acha, ratapa, chhachu.

harapiento,–ta. adj. Chhachu.

harina. s. Hak'u.

harnero. s. Suysuna. Pe.Aya: qecha.

hartado,–da. adj. Saksasqa.

hartar. v. Saksay.

hartarse. v. Saksapuy.

hartazgo. s. Wank'arayay.

harto,–ta. adj. Askha, nanaq. An. ashka.

hasta. prep. ...Kama. Ejem. hasta el Qosqo: Qosqokama.

hastiar. v. Amiy, millay.

hastío. s. Ami, milla.

hataca cucharón de palo. s. Wislla.

haz. s. Phicha.

hebra de hilo. s. Qaytu.

hechicero,–ra. adj. Layqa, umu. Pe.Aya: choqaq, musyaq.

hechizadora. adj. Layqasqa. Pe.Aya: hanpisqa.

hechizar. v. Layqay umuy. Pe.Aya: layqay, choqay, ruway.

heder. v. Asnay.

hediondo,–da. adj. Asnaq.

helada. s. Qasa. || Agua helada: chullunku.

helado,–da. adj. Qasasqa, khutusqa, khutuchi. Pe.Aya: chirisqa.

helar. v. Qasay.

helecho

848


849

horizontal



helecho. s. Bot. Raki raki.

hembra. s. China.

hematoma. s. Med. Q'oyo.

hemorragia. s. Med. Yawar apariy.

hemorroide. s. Med. Oqoti onqoy.

henchido,–da. adj. Hunt'asqa, hunt'achisqa, llinp'achisqa, punkisqa.

henchir. v. Hunt'achiy, llinp'achiy, punkichiy, winay.

hender. v. Raqrachiy, ch'eqtay, phatachiy, khallay. || K'iñay, ch'añay.

hendidura. s. Raqra, raqrasqa.

heñidor. adj. Saqmaq.

heñir. Sobar la masa con lo puños. v. Saqmay.

herbaje herbazal. s. Waylla, q'achupata. || Derecho de pastos: Neol. herbaje.

herboso,–sa. adj. Waylla, q'achu q'achu.

heredad. s. Allpa, chakra.

herida. s. K'iri.

herido,–da. s. K'irisqa.

herir. v. K'iriy, k'irichay.

herirse. v. K'irichakuy, k'irikuy.

hermafrodita. s. Maqlla. Obs. es incorrecto usar este término por miserable o tacaño (mich'a).

hermanable. adj. Masichana.

hermana del varón. s. Pana. de la mujer: ñaña.

hermanar varón con varón. v. Wayqechay. || Mujer con mujer: ñañachay. || Varón con mujer: panachay. || Mujer con varón: turachay.

hermano del varón. s. Wayqe. || Gemelos: t'ira, illa, awalla, wispa. || Inmediato: apa.

hermoseador,–ra: adj. Sumaq­yachiq. Pe.Jun: sumayachiku.

hermosear. v. Sumaqyay. || Hacer hermosear: sumaqyachiy.

hermoso,–sa. adj. Sumaq. Pe.Anc: Shumaq.

hermosura. s. Sumaq kay.

héroe. s. Mil. Awqaphuru.

herrumbre. s. Akakipa.

herventar. v. Tinpuray.

hervido. p. T'inpusqa.

hervir. s. T'inpuy, chhallchay. || Hacer hervir: t'inpuchiy. || Co­menzar a hervir: t'inpunayay. || Hervir rápidamente: t'inpurqoy.

hexágono. s. Geom. Soqta k'uchu.

hez. s. Qoncho. Pe.Aya: talltu.

hidrastina. s. Bot. Oqe qora.

hidrofobia. s. Zool. Alqo onqoy.

hidropesía. s. Punkillikuy onqoy.

hiel. s. Anat. Hayaqe.

hielo. s. Chullunku.

hierba. s. Bot. Qora, q'achu. || Del amorío: waqanki. || Medicinales: mat'eqllu, panti, ñukñu, piki pichana, retama, chinchirkoma, payqo, pinko pinko, maych'a, kisa, tikllaywarmi, kinsa k'uchu, pacha lloqe. || Aromáticas condi­menticias: asnapa, wakatay, payqo, chhikchipa, muña, khu­nuka, waqamolle.

hierro. s. Q'ella.

hígado. s. Anat. Kukupin, k'ipchan.

hija del padre. s. Ususi. || Hija de la

madre: warmi wawa.

hijo del padre. s. Churi. || Hijo de la madre: qhari wawa. || Unigénito: sapan churi. || Hijo mayor: phiwi. || Hijo menor: sullk'a. || Hijo úl­timo: chana, ñuñu puchu. || Hijo huérfano: wakcha wawa. || Hijo adoptivo de la mujer: wawa­chakusqa. || Hijo adoptivo del varón: churichakusqa. || Hijos pequeños: khullu wawa.

hilable. adj. Puskana. Pe.Aya: puchkanalla.

hilador de palo, para varón. s. Miskhuna, mismina. || Para mu­jer: puska.

hilar. v. Puskay. || Hilar en rueca de tamaño mayor: k'antiy. || Hilar grueso para sogas: ranphuy, mismiy, miskhuy.

hilera, en serie. adv. Qatilla, qati qatilla.

hilo. s. Q'aytu.

hilvanar. v. Ch'ukay. Pe.An. sipuy.

himno de triunfo. s. Haylli taki.

hincapié. s. Rimasqapi takyapakuy.

hincar introducir. v. Turpuy. || Hincar la rodilla: qonqorikuy.

hinchar. v. Punkiy.

hinchazón. s. Punki.

hipador. s. Hik'iq.

hipertiroidismo. s. Med. Q'oto.

hipo. s. Med. Hik'iy.

hipocresía. adj. Iskay sonqo, p'alqa sonqo. Pe.Aya: llulla tukuq.

hipócrita. adj. Iskay uya, iskay sonqo, iskayllu.

hipogastrio. s. Anat. Llaphllan. Parte inferior del abdomen.

hirviente. adj. T'inpuq, chhallchaq.

hisopo. s. Ch'allana.

hocico. s. Zool. Ch'uñu.

hociquear. v. Uksiy.

hogar. s. Wasi. Pe.Anc: waji.

hoja. s. Bot. Raphi, rap'i. Pe.Jun: lapla. Pe.Anc: rapra.

holgado vestido. adj. Tex. Waya.

holgarse divertirse. v. Kusirikuy, pukllarikuy.

holgazán. adj. Qella.

hollado,–da. adj. T'ustusqa.

hollar. v. T'ustuy.

hollín. s. adj. Yanamanka, qhechincha.

hombre. s. Runa. || Varón: qhari runa. || Mujer: warmi runa.

hombrear envalentonarse. v. Qhariykachay.

hombro. s. Anat. Rikra.

hombruna. adj. Qharincha.

homenajear. v. Yupaychay.

homicida. adj. Runa wañuchiq.

homogéneo,–a. adj. Kaqlla.

honda. s. Warak'a. Pe.Jun: walaka.

hondear. v. Warak'ay.

hondo. adj. Ukhu. Pe.Jun: luli. Pe.Anc: ukru.

hondonada. s. P'ukru.

honestidad. s. Neol. Sumaq kausayniyoq kay.

hongo. s. Bot. K'allanpa, paku. qoncha. Pe.Jun: pako.

honra. s. Yupay.

honrado. adj. Yupayniyoq, yupaychasqa.

honrar. v. Yupaychay, sumaychay.

hora. s. Oron. Neol. Pacha. || Hora de la muerte: wañuy pacha.

horadar. v. Hutk'uy, khanpuy. t'oqoy, suksiy. Pe.Aya: Uchkuy Pe.Jun: utrkuy. Pe.Anc: uchkuy.

horca. s. Huarkuna, arawa, seq'o.

horizontal. adj. K'iranpa.

hormiga
850


hormiga. s. Zool. Sisi, añayllo.

horror. s. Q'aqcha.

horrorizar. v. Q'aqchay. Pe.Aya: mancharkachiy. Pe.Anc: man­charichi.

horrorizado,–da. adj. Q'aqchasqa.

horroroso,–sa. adj. Q'aqchakuq.

hospedar. v. Qorpachay, samachiy. Pe.Aya: samaykachiy. Pe.Anc: pachachiy.

hospedarse. v. Qorpachakuy.

hospedaje. s. Qorpa wasi, tanpu.

hospital. s. Neol. Hanpina wasi.

hostal. s. Neol. Qorpachana wasi.

hostil. adj. Churankuq.

hostal. s. Neol. Qorpachana wasi.

hoy. adv. Kunan. || Hoy día: kunan p'unchay. || En este instante: kunan pacha.

hoya. s. Oqhopanpa, pukrupanpa.

hoyo. s. P'ukru.

hoz. s. Ichhuna, rutuna, ch'aprana.

huanaco. s. Zool. Wanaku.

Huancané. s. Geog. Wank'ani. Lu­gar rocoso.

Huancavelica. s. Geog. Wank'a willka: piedra sagrada. Departa­mento minero del Perú.

Huancayo. s. Geog. Wank'a: pe­drón. wank'ayoq: poseedor de pedrones. Ciudad capital de ori­gen republicano del departa­mento de Junín. Encierra her­mosas tradiciones inkas, colo­niales y republicanas, junto a la belleza de la ciudad, exquisito folklore.

Huanuco. s. Geog. Wanuku.

huarango. s. Bot. Waranway.

huarizo. s. Zool. Warisu.

huatia. s. Wathiya.

hueco,–ca. adj. T'oqo.

huelga de hambre. s. Mallay.

huella. s. Yupi.

huérfano,–na. adj. Wakcha, willullu.

huerta. s. Muya.

hueso. s. Tullu. || Huesudo: tullusapa.

huésped. s. Qorpachakuq.

huevo. s. Zool. Runtu. Pe.Anc: ruru. || Huevera de pescado: kaw kaw.

huir. v. Ayqey, ayqekuy.

hulla. s. K'illinsa.

humanidad. s. Runa kay.

humareda. s. Q'osñi, waksi.

humeante. adj. Waksiq, q'osñiq.

humear. v. Q'osñiy. || Hacer hu­mear; q'osñichiy.

humedad. s. Hoq'o.

humedadecer. v. Hoq'oyay, hoq'oyamuy. Pe.Aya: nuyuchiy.

humedecido,–da. adj. Hoq'oyasqa.

humildad. s. Neol. K'umuyukuq sonqo kay.

humildemente. adv. K'umuykuspa, ullpuykuspa.

humillar. v. K'umuykachiy, ullpuykachiy.

humo. s. Q'osñi.

hundirse. v. Chinkaykuy, chinkayapuy.

huraño,–ña. adj. Tilla.

hurgón. s. T'uphsina.

hurtable. adj. Suwakunalla.

hurtado. s. Suwasqa.

hurtar. v. Suway. || Hacer hurtar: suwachiy.

hurtarse mútuamente. v. Suwanakuy.

husmeador,–ra. adj. Muskhipakuq.

husmear. v. Muskhipakuy.

huso. s. Tex. Puska. || Rueca del huso: phiruru. Pe.Aya: piruru. Pe.Jun: pilulu.

I

I, i. Décima letra del abecedario español y tercera de su vocales; se pronuncia llevando el pre­dorso de la lengua, hacia la par­te anterior del paladar, algo más que para articular la «e», y esti­rando los labios hacia los lados.

ida. s. Riña.

idéntico,–ca. adj. Kikin, kaqlla.

identificarse. v. Kikinchakuy, sut'ichakuy.

idilio. s. Waylluy, wayllunakuy.

idioma. s. Ling. Simi. Runa simi: el idioma, idioma humano.

idiota. adj. Upa. Pe.Anc: paqtash. Pe.Aya: upa, wita.

idiotez. s. Upakayay, p'anra.

idiotizante. s. Upayachiq.

idiotizar. v. Upayachiy.

idiotizarse. v. Upayay.

ígneo,–a. adj. Ninay ninay. Arg: ninantin nisqa.

igual. adj. P'aq, siwk. || s. Kaqlla, kaqllataq, kuska.

igualar. v. Kuskachay, kuskachakuy, wakiy.

igualmente. adv. Hinalla, hina.

iliaco. s. Anat. Teqni tullu, hueso iliaco o coxal.

iluminador,–ra. adj. Illachiq, k'anchachiq.

iluminar. v. K'anchay.

ilusión. s. Psic. Llachi.

ilusionar. v. Psic. Llachiy, llachichiy.

ilusionarse. v. Llachikuy.

imagen. s. Wanki.

imitador. adj. Yachapayaq, yachapayakuq. fam. yachaphuku. Pe.Anc: yachapay. Pe.Aya: yachapakuy. Pe.Caj: yatrapay. Pe.Jun: atichiy, yatrapay.

imitable. adj. Yachapayana.

imitar. v. Qatichiy, yachapakuy.

implorar. v. Mañay, mañarikuy.

implume

852


853

Inkas según los Cronistas



implume. adj. Hallaka.

imposible. adj. Manan, manapuni. Ejem: hoqpataqa manapunin hoqarikuymanchu. De ninguna manera puedo coger lo ajeno.

impotencia. s. adj. Q'omi kay, q'omi kaq.

impotente. adj. Q'omi, mana atiq, mana atipaq, mana kallpayoq.

impreciso,–sa. adj. Aypha. || Ponerse impreciso: ayphayay.

impresionar. v. P'aqmay, mancharichiy, q'aqchay.

impresionarse. v. P'aqmakuy, mancharikuy, q'aqchakuy.

imprevisto,–ta. adj. Qonqay, qonqaylla.

impropio. adj. Mat'u.

impúdico,–ca. adj. Khuchichakuq, khuchiyaq, mana p'enqayniyoq.

impulsador,–ra. adj. Tanqaq.

inagotable. adj. Mana tukukuq.

incandescente. adj. Pari, k'anaq, sansa. Pe.Aya: kasay.

incapaz. s. adj. Mana atiq.

incendiar. v. Ruphachiy.

incendiario,–ria. adj. Kanaq, ruphachiq, qonoq.

incendiarse. v. Ruphay.

incienso. s. Q'apachi.

incinerador. s. Ruphachiq, kanaq, qonoq.

incinerar. v. Kanay, ruphachiy, qonoy.

incitador,–ra. adj. Hatarichiq, rayk'uq, simiqoq, yuyayqoq. Bol:

raykuj.


incitar. v. Hatarichiy, rayk'uy, simiqoy, yuyayqoy.

inclinación. s. T'iksu, k'ira.

inclinado,–da. adj. T'iksukuq, k'irakuq.

inclinar. v. T'iksuy, k'iray, k'umuykuy.

inclinarse. v. T'iksukuy, k'iraykuy, k'umuykuy. || Inclinarse con respeto, con devoción: k'umuykukuy.

incoherente. adj. Thawti.

incompleto,–ta. adj. Mana tukusqa, mana hunt'asqa.

incondicional. adj. K'imillo.

inconstancia. s. Chanka kay.

inconstante. adj. Chanka.

incrédulo,–la. s. adj. Mana iñiq.

incrementar. v. Yapay, askhayachiy. Arg: ashkayachiy.

incrementarse. v. Yapakuy.

increpador,–ra. adj. K'araq simi, haplla.

increpar. v. K'araqta rimay. fam. k'utuy.

incubadora. s. Oqllana, chiwchichina. Arg: ojllaj. Bol: ujlliri.

incubar. v. Oqllay. Arg: ojllay. Bol: ujllay. Pe.Jun: uqllay.

inculpado,–da. adj. Juris. Tunpasqa, yanqanmanta tunpasqa.
1   ...   98   99   100   101   102   103   104   105   ...   111


Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©atelim.com 2016
rəhbərliyinə müraciət