grosor. s. Rakt'a, rakhu.
gruñir. v. Qotototoy.
grupo. s. Qoto, suntur.
gruta. s. Mach'ay.
guaca tumba. s. Waka.
guacamayo. s. Zool. Wakamayu.
guaco. s. Cerám. Waku.
guano. s. Wanu.
guarango. s. Bot: Waranku.
guardar. v. Waqaychay. || Hacer guardar: waqaychachiy. || Guardar silencio: upallay. || Respeto: yupaychay. || La palabra: simi hunt'ay. || Economizar: churachikuy. || Cosas con cuidado: musiy, musikuy.
guardián. s. Waqaychaq.
guarecerse. v. Mach'akuy.
guayaba. s. Bot. Sawintu.
guerrero. adj. Awqa.
guerrear. v. Awqanakuy, maqanakuy.
guía. s. Pusaq.
guiar. v. Pusay.
guijarro. s. Ch'ila rumi.
guiñar. v. Ch'illmiy, q'emsiy.
guirnalda. s. T'ika pillu.
guisar. v. Wayk'uy.
gula en comida. s. Saksapakuy hucha. || En bebida, machay, machapakuy hucha.
goloso,–sa. adj. Saksapu, rakrapu, ukyapu.
gusano. s. Zool. Kuru, uru. || De maíz: hut'us kuru. || Luciérnaga: pinchin kuru.
gustar. v. Misk'ichikuy, mach'ikay. || Probar: malliy. || Hacer probar: mallichiy.
847
helar
H
H, h. Novena letra del abecedario, sétima de sus consonantes; su nombre es «hache». En la lengua general no representa sonido alguno. Suele aplicarse en la dicción de numerosas zonas españolas y americanas: Ha!, Ah!.
habas. s. Bot. Neol. Habas.
haber tener. v. Kay.
hábil. adj. Yuyayniyoq, umayoq, ch'iti, ch'uchi. Pe.Aya: yachaq.
habilidad. s. Yuyayniyoq kay, umayoq kay.
habitación. s. Wasi.
habitante. s. Tiyaq, kawsaq. Andino: antiruna. Selvático: yunkaruna.
habitar. v. Tiyay, kawsay. Pe.Aya: yachay.
habitual. adj. Pasaqlla, sapakuti.
habituarse. v. Yachakuy, yachayukuy.
habla. s. Rima, simi.
hablador. adj. Rimaq, rimaysapa. Pe.Aya: rimaqpuni. Orador: rimachi.
hablar. v. Rimay. || Hablar demasiado: rimaykachay. || Hacer hablar: rimachiy, rimarichiy. || Rogando, pidiendo: rimapayay, mañakuy. || Hablar mutuamente: rimanakuy. || Replicar, kutipakuy. || Refunfuñar: rimapakuy. || Tener ganas de: rimanayay. || Obligar a: rimarichiy. || Hacer hablar con maña: rimarqachiy. || Hablar por otro: rimaykapuy. || En secreto: pakapi rimay.
hacedor,–ra. adj. Kamaq, ruwaq. Supremo hacedor: Pachakamaq.
hacendado,–da. s. Kaqniyoq, kaqeyoq, allpayoq, kuraka.
hacendoso,–sa. adj. Ruwakuq.
hacer. v. Ruway, ruray. || Producir:
kamay. || Formar un concepto: hamut'ay. || Hacer a porfía: llallinakuy. || Hacer de prisa: usqay, utqay. || Volver a hacer: wakmanta ruway, hoqmanta ruway. || Repetir: kutipay. || Hacer trabajar de madrugada: tutapachiy. || Hacer saber: willay. Pe.Jun: lulay. Pe.Anc: ruraykuy.
hacerse. v. Ruwakuy, rurakuy, tukupuy. || Hacerse el sordo: upa tukuy. || Hacerse rico: qhapaqyay. || Hacerse el rico: qhapaq tukuy. || Hacerse pobre: wakchayay. || Hacerse el pobre: wakcha tukuy. || Hacerse el que sabe: yachaq tukuy. || Hacerse viejo: machuyay. || Hacerse vieja: payayay.
hacia. prep. ...ñeqman. Ejem. hacia el borde: patanñeqman.
hacinar. v. Karmay, qotoy, arkuy, rawkhay. Pe.Aya: pirway. Pe.Jun: alkuy. Pe.An. qotoy.
hacha. s. Instr. Ayri, chanpi. || Partesana: wamanchanpi. An. chanpi.
halagado,–da. adj. Wayllusqa.
halagador,–ra. adj. Waylluq.
halagar. v. Waylluy.
halcón. s. Zool. Waman, anka.
hálito. s. Samay.
halo. s. Meteor. Chinpu.
hallado,–da. p. Tarisqa.
hallador,–ra. adj. Tariq.
hallar. v. Tariy.
hallarse. v. Tarikuy.
hallazgo dar. s. Ñawin, t'inka.
hambre. s. Yarqay. || Tener hambre: yarqachikuy. Pe.Anc: mallaqay. Pe.Jun: mikanay.
hambreador. s. Ch'achachiq.
hambriento,–ta. adj. Yarqasqa.
haragán,–na. adj. Qellaykachaq.
haraganear. v. Qellaykachay.
harapo. s. Thanta.
haraposo,–sa. adj. Thanta p'acha, ratapa, chhachu.
harapiento,–ta. adj. Chhachu.
harina. s. Hak'u.
harnero. s. Suysuna. Pe.Aya: qecha.
hartado,–da. adj. Saksasqa.
hartar. v. Saksay.
hartarse. v. Saksapuy.
hartazgo. s. Wank'arayay.
harto,–ta. adj. Askha, nanaq. An. ashka.
hasta. prep. ...Kama. Ejem. hasta el Qosqo: Qosqokama.
hastiar. v. Amiy, millay.
hastío. s. Ami, milla.
hataca cucharón de palo. s. Wislla.
haz. s. Phicha.
hebra de hilo. s. Qaytu.
hechicero,–ra. adj. Layqa, umu. Pe.Aya: choqaq, musyaq.
hechizadora. adj. Layqasqa. Pe.Aya: hanpisqa.
hechizar. v. Layqay umuy. Pe.Aya: layqay, choqay, ruway.
heder. v. Asnay.
hediondo,–da. adj. Asnaq.
helada. s. Qasa. || Agua helada: chullunku.
helado,–da. adj. Qasasqa, khutusqa, khutuchi. Pe.Aya: chirisqa.
helar. v. Qasay.
helecho
848
849
horizontal
helecho. s. Bot. Raki raki.
hembra. s. China.
hematoma. s. Med. Q'oyo.
hemorragia. s. Med. Yawar apariy.
hemorroide. s. Med. Oqoti onqoy.
henchido,–da. adj. Hunt'asqa, hunt'achisqa, llinp'achisqa, punkisqa.
henchir. v. Hunt'achiy, llinp'achiy, punkichiy, winay.
hender. v. Raqrachiy, ch'eqtay, phatachiy, khallay. || K'iñay, ch'añay.
hendidura. s. Raqra, raqrasqa.
heñidor. adj. Saqmaq.
heñir. Sobar la masa con lo puños. v. Saqmay.
herbaje herbazal. s. Waylla, q'achupata. || Derecho de pastos: Neol. herbaje.
herboso,–sa. adj. Waylla, q'achu q'achu.
heredad. s. Allpa, chakra.
herida. s. K'iri.
herido,–da. s. K'irisqa.
herir. v. K'iriy, k'irichay.
herirse. v. K'irichakuy, k'irikuy.
hermafrodita. s. Maqlla. Obs. es incorrecto usar este término por miserable o tacaño (mich'a).
hermanable. adj. Masichana.
hermana del varón. s. Pana. de la mujer: ñaña.
hermanar varón con varón. v. Wayqechay. || Mujer con mujer: ñañachay. || Varón con mujer: panachay. || Mujer con varón: turachay.
hermano del varón. s. Wayqe. || Gemelos: t'ira, illa, awalla, wispa. || Inmediato: apa.
hermoseador,–ra: adj. Sumaqyachiq. Pe.Jun: sumayachiku.
hermosear. v. Sumaqyay. || Hacer hermosear: sumaqyachiy.
hermoso,–sa. adj. Sumaq. Pe.Anc: Shumaq.
hermosura. s. Sumaq kay.
héroe. s. Mil. Awqaphuru.
herrumbre. s. Akakipa.
herventar. v. Tinpuray.
hervido. p. T'inpusqa.
hervir. s. T'inpuy, chhallchay. || Hacer hervir: t'inpuchiy. || Comenzar a hervir: t'inpunayay. || Hervir rápidamente: t'inpurqoy.
hexágono. s. Geom. Soqta k'uchu.
hez. s. Qoncho. Pe.Aya: talltu.
hidrastina. s. Bot. Oqe qora.
hidrofobia. s. Zool. Alqo onqoy.
hidropesía. s. Punkillikuy onqoy.
hiel. s. Anat. Hayaqe.
hielo. s. Chullunku.
hierba. s. Bot. Qora, q'achu. || Del amorío: waqanki. || Medicinales: mat'eqllu, panti, ñukñu, piki pichana, retama, chinchirkoma, payqo, pinko pinko, maych'a, kisa, tikllaywarmi, kinsa k'uchu, pacha lloqe. || Aromáticas condimenticias: asnapa, wakatay, payqo, chhikchipa, muña, khunuka, waqamolle.
hierro. s. Q'ella.
hígado. s. Anat. Kukupin, k'ipchan.
hija del padre. s. Ususi. || Hija de la
madre: warmi wawa.
hijo del padre. s. Churi. || Hijo de la madre: qhari wawa. || Unigénito: sapan churi. || Hijo mayor: phiwi. || Hijo menor: sullk'a. || Hijo último: chana, ñuñu puchu. || Hijo huérfano: wakcha wawa. || Hijo adoptivo de la mujer: wawachakusqa. || Hijo adoptivo del varón: churichakusqa. || Hijos pequeños: khullu wawa.
hilable. adj. Puskana. Pe.Aya: puchkanalla.
hilador de palo, para varón. s. Miskhuna, mismina. || Para mujer: puska.
hilar. v. Puskay. || Hilar en rueca de tamaño mayor: k'antiy. || Hilar grueso para sogas: ranphuy, mismiy, miskhuy.
hilera, en serie. adv. Qatilla, qati qatilla.
hilo. s. Q'aytu.
hilvanar. v. Ch'ukay. Pe.An. sipuy.
himno de triunfo. s. Haylli taki.
hincapié. s. Rimasqapi takyapakuy.
hincar introducir. v. Turpuy. || Hincar la rodilla: qonqorikuy.
hinchar. v. Punkiy.
hinchazón. s. Punki.
hipador. s. Hik'iq.
hipertiroidismo. s. Med. Q'oto.
hipo. s. Med. Hik'iy.
hipocresía. adj. Iskay sonqo, p'alqa sonqo. Pe.Aya: llulla tukuq.
hipócrita. adj. Iskay uya, iskay sonqo, iskayllu.
hipogastrio. s. Anat. Llaphllan. Parte inferior del abdomen.
hirviente. adj. T'inpuq, chhallchaq.
hisopo. s. Ch'allana.
hocico. s. Zool. Ch'uñu.
hociquear. v. Uksiy.
hogar. s. Wasi. Pe.Anc: waji.
hoja. s. Bot. Raphi, rap'i. Pe.Jun: lapla. Pe.Anc: rapra.
holgado vestido. adj. Tex. Waya.
holgarse divertirse. v. Kusirikuy, pukllarikuy.
holgazán. adj. Qella.
hollado,–da. adj. T'ustusqa.
hollar. v. T'ustuy.
hollín. s. adj. Yanamanka, qhechincha.
hombre. s. Runa. || Varón: qhari runa. || Mujer: warmi runa.
hombrear envalentonarse. v. Qhariykachay.
hombro. s. Anat. Rikra.
hombruna. adj. Qharincha.
homenajear. v. Yupaychay.
homicida. adj. Runa wañuchiq.
homogéneo,–a. adj. Kaqlla.
honda. s. Warak'a. Pe.Jun: walaka.
hondear. v. Warak'ay.
hondo. adj. Ukhu. Pe.Jun: luli. Pe.Anc: ukru.
hondonada. s. P'ukru.
honestidad. s. Neol. Sumaq kausayniyoq kay.
hongo. s. Bot. K'allanpa, paku. qoncha. Pe.Jun: pako.
honra. s. Yupay.
honrado. adj. Yupayniyoq, yupaychasqa.
honrar. v. Yupaychay, sumaychay.
hora. s. Oron. Neol. Pacha. || Hora de la muerte: wañuy pacha.
horadar. v. Hutk'uy, khanpuy. t'oqoy, suksiy. Pe.Aya: Uchkuy Pe.Jun: utrkuy. Pe.Anc: uchkuy.
horca. s. Huarkuna, arawa, seq'o.
horizontal. adj. K'iranpa.
hormiga
850
hormiga. s. Zool. Sisi, añayllo.
horror. s. Q'aqcha.
horrorizar. v. Q'aqchay. Pe.Aya: mancharkachiy. Pe.Anc: mancharichi.
horrorizado,–da. adj. Q'aqchasqa.
horroroso,–sa. adj. Q'aqchakuq.
hospedar. v. Qorpachay, samachiy. Pe.Aya: samaykachiy. Pe.Anc: pachachiy.
hospedarse. v. Qorpachakuy.
hospedaje. s. Qorpa wasi, tanpu.
hospital. s. Neol. Hanpina wasi.
hostal. s. Neol. Qorpachana wasi.
hostil. adj. Churankuq.
hostal. s. Neol. Qorpachana wasi.
hoy. adv. Kunan. || Hoy día: kunan p'unchay. || En este instante: kunan pacha.
hoya. s. Oqhopanpa, pukrupanpa.
hoyo. s. P'ukru.
hoz. s. Ichhuna, rutuna, ch'aprana.
huanaco. s. Zool. Wanaku.
Huancané. s. Geog. Wank'ani. Lugar rocoso.
Huancavelica. s. Geog. Wank'a willka: piedra sagrada. Departamento minero del Perú.
Huancayo. s. Geog. Wank'a: pedrón. wank'ayoq: poseedor de pedrones. Ciudad capital de origen republicano del departamento de Junín. Encierra hermosas tradiciones inkas, coloniales y republicanas, junto a la belleza de la ciudad, exquisito folklore.
Huanuco. s. Geog. Wanuku.
huarango. s. Bot. Waranway.
huarizo. s. Zool. Warisu.
huatia. s. Wathiya.
hueco,–ca. adj. T'oqo.
huelga de hambre. s. Mallay.
huella. s. Yupi.
huérfano,–na. adj. Wakcha, willullu.
huerta. s. Muya.
hueso. s. Tullu. || Huesudo: tullusapa.
huésped. s. Qorpachakuq.
huevo. s. Zool. Runtu. Pe.Anc: ruru. || Huevera de pescado: kaw kaw.
huir. v. Ayqey, ayqekuy.
hulla. s. K'illinsa.
humanidad. s. Runa kay.
humareda. s. Q'osñi, waksi.
humeante. adj. Waksiq, q'osñiq.
humear. v. Q'osñiy. || Hacer humear; q'osñichiy.
humedad. s. Hoq'o.
humedadecer. v. Hoq'oyay, hoq'oyamuy. Pe.Aya: nuyuchiy.
humedecido,–da. adj. Hoq'oyasqa.
humildad. s. Neol. K'umuyukuq sonqo kay.
humildemente. adv. K'umuykuspa, ullpuykuspa.
humillar. v. K'umuykachiy, ullpuykachiy.
humo. s. Q'osñi.
hundirse. v. Chinkaykuy, chinkayapuy.
huraño,–ña. adj. Tilla.
hurgón. s. T'uphsina.
hurtable. adj. Suwakunalla.
hurtado. s. Suwasqa.
hurtar. v. Suway. || Hacer hurtar: suwachiy.
hurtarse mútuamente. v. Suwanakuy.
husmeador,–ra. adj. Muskhipakuq.
husmear. v. Muskhipakuy.
huso. s. Tex. Puska. || Rueca del huso: phiruru. Pe.Aya: piruru. Pe.Jun: pilulu.
I
I, i. Décima letra del abecedario español y tercera de su vocales; se pronuncia llevando el predorso de la lengua, hacia la parte anterior del paladar, algo más que para articular la «e», y estirando los labios hacia los lados.
ida. s. Riña.
idéntico,–ca. adj. Kikin, kaqlla.
identificarse. v. Kikinchakuy, sut'ichakuy.
idilio. s. Waylluy, wayllunakuy.
idioma. s. Ling. Simi. Runa simi: el idioma, idioma humano.
idiota. adj. Upa. Pe.Anc: paqtash. Pe.Aya: upa, wita.
idiotez. s. Upakayay, p'anra.
idiotizante. s. Upayachiq.
idiotizar. v. Upayachiy.
idiotizarse. v. Upayay.
ígneo,–a. adj. Ninay ninay. Arg: ninantin nisqa.
igual. adj. P'aq, siwk. || s. Kaqlla, kaqllataq, kuska.
igualar. v. Kuskachay, kuskachakuy, wakiy.
igualmente. adv. Hinalla, hina.
iliaco. s. Anat. Teqni tullu, hueso iliaco o coxal.
iluminador,–ra. adj. Illachiq, k'anchachiq.
iluminar. v. K'anchay.
ilusión. s. Psic. Llachi.
ilusionar. v. Psic. Llachiy, llachichiy.
ilusionarse. v. Llachikuy.
imagen. s. Wanki.
imitador. adj. Yachapayaq, yachapayakuq. fam. yachaphuku. Pe.Anc: yachapay. Pe.Aya: yachapakuy. Pe.Caj: yatrapay. Pe.Jun: atichiy, yatrapay.
imitable. adj. Yachapayana.
imitar. v. Qatichiy, yachapakuy.
implorar. v. Mañay, mañarikuy.
implume
852
853
Inkas según los Cronistas
implume. adj. Hallaka.
imposible. adj. Manan, manapuni. Ejem: hoqpataqa manapunin hoqarikuymanchu. De ninguna manera puedo coger lo ajeno.
impotencia. s. adj. Q'omi kay, q'omi kaq.
impotente. adj. Q'omi, mana atiq, mana atipaq, mana kallpayoq.
impreciso,–sa. adj. Aypha. || Ponerse impreciso: ayphayay.
impresionar. v. P'aqmay, mancharichiy, q'aqchay.
impresionarse. v. P'aqmakuy, mancharikuy, q'aqchakuy.
imprevisto,–ta. adj. Qonqay, qonqaylla.
impropio. adj. Mat'u.
impúdico,–ca. adj. Khuchichakuq, khuchiyaq, mana p'enqayniyoq.
impulsador,–ra. adj. Tanqaq.
inagotable. adj. Mana tukukuq.
incandescente. adj. Pari, k'anaq, sansa. Pe.Aya: kasay.
incapaz. s. adj. Mana atiq.
incendiar. v. Ruphachiy.
incendiario,–ria. adj. Kanaq, ruphachiq, qonoq.
incendiarse. v. Ruphay.
incienso. s. Q'apachi.
incinerador. s. Ruphachiq, kanaq, qonoq.
incinerar. v. Kanay, ruphachiy, qonoy.
incitador,–ra. adj. Hatarichiq, rayk'uq, simiqoq, yuyayqoq. Bol:
raykuj.
incitar. v. Hatarichiy, rayk'uy, simiqoy, yuyayqoy.
inclinación. s. T'iksu, k'ira.
inclinado,–da. adj. T'iksukuq, k'irakuq.
inclinar. v. T'iksuy, k'iray, k'umuykuy.
inclinarse. v. T'iksukuy, k'iraykuy, k'umuykuy. || Inclinarse con respeto, con devoción: k'umuykukuy.
incoherente. adj. Thawti.
incompleto,–ta. adj. Mana tukusqa, mana hunt'asqa.
incondicional. adj. K'imillo.
inconstancia. s. Chanka kay.
inconstante. adj. Chanka.
incrédulo,–la. s. adj. Mana iñiq.
incrementar. v. Yapay, askhayachiy. Arg: ashkayachiy.
incrementarse. v. Yapakuy.
increpador,–ra. adj. K'araq simi, haplla.
increpar. v. K'araqta rimay. fam. k'utuy.
incubadora. s. Oqllana, chiwchichina. Arg: ojllaj. Bol: ujlliri.
incubar. v. Oqllay. Arg: ojllay. Bol: ujllay. Pe.Jun: uqllay.
inculpado,–da. adj. Juris. Tunpasqa, yanqanmanta tunpasqa.
|