engreír. v. Chaqlliy.
engrosador,–ra. adj. Rakt'achaq. rakhuchaq, phatuyacheq.
engrosar. v. Ratkhayachiy, rakhuchay, kurkuy, kurkuyay, q'eqeriy. Aya: rakuyay, rakuchay Arg: rakhuyay, wirayay. Bol: rakhuyay.
engrudo. s. Tukuru.
engullir. v. Oqoy, rakray. Aya rakray. Caj: Jun: millpuy. Arg mishpuy. Bol: llaptay, wankaray.
enharinar. v. Hak'uchay.
enjuagador,–ra. s. Ch'uyanaq.
enjuagar. v. Ch'uyanay. || Enjua garse la boca: moqch'ikuy. Anc:
enjuagatorio
830
831
enturbiarse
awiy. Aya: mujchiy. Caj: loqyachiy. Jun: aywiy. S.Mar: chuyanchay. Arg: chakiy. Bol: aytiy, ch'uwanchay.
enjuagatorio. s. Moqchi.
enjuague. s. Ch'uyana.
enjuto,–ta. adj. Ch'alqe, tullu. Pe.Aya: chakisja, tulluyasja. Bol: ayajra, jarchi.
enlace. s. Tinki.
enlazador,–ra. adj. s. Wataq, t'inkiq, ch'ipaq.
enlazado,–da. adj. Watasqa, tinkisqa, ch'ipasqa.
enlazar. v. Watay, t'inkiy, ch'atay.
enlazarse. v. Watakuy, t'inkikuy, t'inkinakuy.
enliendrado,–da. adj. Ch'iyachasqa, ch'iyayasqa.
enliendrar. v. Ch'iyachay.
enliendrarse. v. Ch'iyachakuy.
enloquecer. v. Waq'ayay.
enlosar. v. Kallkiy.
enlucidor,–ra. s. Llusiq, llonqheq, llunch'iq.
enlutarse. v. Yanallikuy, yanawan p'achallikuy.
enmaderar. v. K'ulluchay.
enmantillarse. v. Llikllakuy.
enmarañado,–da. adj. Ch'arwi, arwisqa, t'anpa (los cabellos).
enmascarado,–da. s. Saynatasqa.
enmascarador. s. Saynataq.
enmascarar. v. Saynatay.
enmascararse. v. Saynatakuy.
enmohecerse. v. Ch'illkayay. Aya: ismutiy. Jun: ismuy, ukiy. Bol: muqakuy, mujsakuy, qollwaray.
enmugrecer. v. Kharkachay.
ennegrecedor,–ra. adj. Yanachaq, yanayachiq.
ennegrecer. v. Yanayay, yanachay.
ennegrecible. adj. Yanayaq.
enojado,–da. adj. Phiñasqa, sawchu. Aya: piñasqa. Jun: pinakay.
enojar. v. Phiñarikuy. Jun: piñay. Ec: chukuy.
enojarse. v. Phiñakuy.
enredadera. s. Bot. (Cuscata grandiflora KHB). Arwi arwi, mallunwa, wahi. || Khan khari con espinos. || (Pipta denia colubrina Bentham). Willk'u.
enredado,–da. adj. Ch'arwisqa. Pe.Aya: qeti. Bol: jarap'asqa, chhamri.
enredar. v. Arwiy, arwichiy, llukuy, rank'uy.
enredarse. v. Arwikuy, ch'arwiyay.
enredecillar. v. Llukuy, llukuchay.
enredo. s. Ch'arwi.
enriquecerse. v. Qhapaqchakuy, qhapaqyay.
enrojecer. v. Pukayay.
enrollable. adj. Mayt'ukuq.
enrollador. adj. Mayt'uq, k'uyuq, wankuq.
enrollar. v. Mayt'uy, k'uyuy, wankuy, q'enpiy.
enrollarse. v. K'uyukuy, mayt'ukuy, wankukuy, q'enpikuy.
enronquecer. v. Ch'akayay.
enrostrar. v. Uyanchay, uyapurachiy.
ensangrentarse. v. Yawarchakuy. Jun: yawartakuy.
ensalzar. v. Sumaychay.
ensangrentador,–ra. adj. Yawarchaq.
ensangrentar. v. Yawarchay. Jun: yawartay.
ensartado,–da. adj. Ch'anta ch'anta.
enseñar. v. Educ. Yachachiy. Ec: yachachina. Anc: wayachatsiy. Aya: chawkay. Caj: yatrachiy. S.Mar: atinachiy, yayachikuy.
enseguida. adv. Hinaman, hinamantaq. Ej: hinaman ninmi: enseguida dice. Arg: kunallan.
ensangrentado,–da. adj. Yawarchasqa.
ensombrerado,–da. adj. Chukusqa.
ensombrerar. v. Chukuchiy.
ensombrerarse. v. Chukuchakuy, chukullikuy, chukukuy.
ensordecer. v. Wanq'oyay, roqt'oyay. Bol: rujt'uyay, juq'arayay. Arg: upachiy, upayachiy upayay.
ensuciar. v. Qhellichay. Aya: jachachay. Jun: mäpatay. S.Mar: chapuy.
ensuciarse. v. Qhellichakuy.
ensueño. s. Psic. Mosqhoy, mosqhokuy.
ensurcador,–ra. adj. Wachuchaq.
enteco,–ca. adj. Tanka.
entendimiento. s. Yuyay.
enterable. adj. Yachana.
enterrador,–ra. adj. P'anpaq.
enterrar. v. P'anpay.
enterronarse. v. K'urpayay. k'urpachakuy.
entibiar. v. Chiriyachiy.
entierro. s. P'anpa.
entonces. conj. Hinaspa, hinaspacha, maypachan, chaypacha. Ej. hinaspan nin: entonces dice. Chaymantaqa nisqa: entonces había dicho.
entrabar. v. Ch'ipay.
entrada. s. Haykuna, suskhuna, ch'uyku, punku haykuna. Bol: yaykuna. Jun: punku yaykuna.
entramar. v. Miniy.
entreabierto,–da. adj. Kicharayaq.
entrelazarse. v. Mayt'unakuy.
entrenar. v. Kallpachay, kallpachakuy, kamarikuy, ruwapay.
entrepiernas. s. Chaka k'uchu.
entreverado,–da. adj. Chhaqru, mich'usqa, chhaqrusqa.
entreverar. v. Chhaqruy, mich'uy, taqruy.
entreverarse. v. Chaqrunakuy, mich'ukuy.
entreverse. adj. Rikukuy.
entrevista. s. Tupay, tinkuy, rikunakuy.
entristecerse. v. Llakikuy, phutiy.
entrometerse. v. Chapukuy, mich'unakuy, churakuy, challpukuy.
entrometido,–da. adj. Chapukuq, mich'upakuq. fig. challpukuq. Arg: shatiku, shatiriku. Bol: niwsikuq, sukhupakuq.
entumecer. v. Kukupay, susunkay.
entumecimiento. s. Kukupa, susunka.
enturbiarse. v. T'alayay, q'atayay, qonchuyay. Aya: jonchuyay.
envalentonarse
832
833
esférico,–ca
envalentonarse. v. Qhariykachay.
envanecerse. v. Chaqllikuy.
envanecimiento. s. Chaqlliy. Arg: chusuyay, atun ruwakuy.
envasar. v. Hillp'uy, humiyay.
envejecer. v. varón: Machuyay. || mujer: payayay. || Objetos: mawk'ayay. || Ropa: thantayay.
envenenadora. adj. Miyusqa.
envenenador,–ra. s. adj. Miyoq.
envenenar. v. Miyuy.
enviado,–da. s. Kachasqa, apachisqa
enviar. v. Kachay, apachiy.
envidia. s. Ch'iki.
envidiar. v. Ch'ikiy.
envidioso,–sa. adj. Ch'ikikuq. Bol: shikiruna.
enviudar. v. Pasuy, ikmayay, ikmayapuy. Aya: pajuy. Ec: pashuna.
envoltorio. s. Wanku.
envolver. v. Wankuy, mayt'uy.
envolverse. v. Wankukuy, mayt'ukuy, walt'akuy.
envuelto,–ta. adj. Wankusqa, mayt'usqa, mayt'usqa.
epidemia. s. Med. Onqoy mast'akuy. Enfermedad, generalmente infecciosa, que ataca al mismo tiempo a un gran número de personas.
epidermis. s. Anat. Aycha qara.
epididimo. s. Anat. Q'orotaq qatan. Pequeño cuerpo oblongo situado en la parte superior del testículo.
epífora. s. Fisiol. Weqechay. Secreción exagerada de lágrimas.
epigastrio. s. Anat. Wiksaq simin. Región superior y media del abdomen, entre ambos hipocondrios, desde el apéndice xifoides hasta dos dedos encima del ombligo.
época. s. Mit'a.
equinosis. s. Med. Q'oyo.
equivocadamente. adv. Pantalla. Ej. pantallapi kawsay: vivir en error.
equivocado,–da. adj. Panta, pantasqa.
equivocarse. v. Pantay.
erección. s. Fisiol. K'aspiyay (erección del pene).
erguido,–da adj. Sayaq.
erial. s. Agr. Purun. Aya: purun panpa, samajsa allpa.
erizarse. v. Askankuy, ch'uskullikuy.
erizo. s. Zool. (Strongylocentrotus lividus) Askanku.
error. s. Panta.
errado,–da. adj. Pantasqa.
eructar. v. Hap'apakuy, khapay, khapapakuy, khasay, khasapakuy.
eructo. s. Hap'a, khapa, khasa.
esbelto,–ta. adj. Hatun, hatunkaray, hatunkankaray.
escabullirse. v. Llusp'iy, llusp'iykuy. Aya: lluptiy. Jun: S.Mar: llushsiy.
escaldado,–da. adj. Llilli, llillisqa.
escalera. s. Wichana, seqana. Aya: llojana. Jun: wichana.
escalinata. s. Seqana, wichana.
escalofrío. s. Chirihunp'i.
escama. s. Phaspa.
escamado,–da. adj. Phaspasqa, chharpa, khanka, khirki.
escamarse. v. Phaspachakuy, chharpayay.
escampar. v. Usariy. Caj: kitrakay, usyay. Bol: thañiy. Ec: paskarina, p'unlla.
escarabajo. s. Zool. (Canthon gemellatus) Akatanqa, haranka.
escarbador,–ra. adj. Allaq, hasp'iq.
escarbar. v. Allay, hasp'iy, hallp'iy. Bol: jasp'iy. Caj: atrpiy.
escarcha. s. Meteor. Qasa, chhulla.
escardar. v. Rawk'ay.
escardador,–ra. s. Rawk'aq.
escarmentado,–da. adj. Wanasqa.
escarmentador,–ra. adj. Wanachiq.
escarmentar. v. Wanay.
escarmiento. s. Wana.
escasamente. adv. Asllamanta. Ec: ashllamanta.
escasear. v. Pisiyay.
escaso,–sa. adj. Aslla, pisi. Ec: ashlla.
escatimar. v. Mich'akuy.
escenario. s. Aranwanapata, usnu.
esclarecer. v. Sut'inchay, sut'ichay.
esclarecido,–da. adj. Surinchasqa.
esclavo. s. Neol. Yana.
escoba. s. Pichana.
escocer. v. Seqsey.
escoda. s. Ch'eqona.
escoger. v. Akllay. 2. aklla wasi: casa de las escogidas.
escogida. s. Aklla, akllasqa. Pe.An. palla.
escombro. s. Thuni, raqay.
esconder. v. Pakay.
escozor. s. Seqsi.
escribano. s. Juris. Qelqakamayoq qhelqayllu.
escribiente. adj. Qelqaq.
escribir. v. Qelqay.
escritor,–ra. adj. Qelqakamayoq.
escritorio. s. Qelqana anp'ara.
escritura. s. Qelqa.
escualidez. s. Choqchi kay, tullu kay.
escuálido,–da. adj. Toqti, choqchi Aya: tullullaña. Caj: qeroncha ranpa. Arg: mapa, millana, tullu. Bol: q'aparamayaq.
escuchar. v. Uyariy. Anc: wiyay. Caj: uyay.
escudo. s. Qerara, pullkanka.
escudriñar. v. K'uskiy.
escuela. v. Educ. Yachay wasi.
escultor,–ra. s. Ch'eqoq, llut'aq.
escupidera. s. Thoqana.
escupir. v. Thoqay. qhotoy.
escurridor,–ra. s. Ch'umaq, ch'umana.
escurrimiento. s. Ch'uma.
escurrir. v. Ch'umay.
escurrirse. v. líquido: Ch'umakuy. objeto: llusp'iy.
ese. adj. pron. Chay.
esencia. s. Fil. Kay. || Perfume: q'apay.
esfenoides. s. Anat. Masu tullu. Hueso impar enclavado en la base del cráneo.
esfera. s. Geom. Muyu, lonq'o, lunp'u.
esférico,–ca. adj. Geom. Muyu, lunp'u
esfínter
834
835
estrujamiento
esfínter. s. Anat. Sip'uti, oqoti.
esforzado,–da. adj. Kallpachasqa, ch'ama.
esforzarse. v. Kallpachakuy, ch'amakuy. Bol: kalpay.
esfumarse. v. Q'ostipuy.
esmeralda. s. Q'omer umiña.
esmerarse. v. Sumaq ruway.
esófago. s. Anat. Melq'oti, millp'uti.
espalda. s. Anat. Wasa.
espaldar. s. Wasan.
espantadizo,–za. adj. Tikti, mancharisqa.
espantador. adj. Q'aqchaq.
espantajo. s. Manchachi, arariwa.
espantar. v. Q'aqchay. Aya: kapchay. V. Aterrorizar.
espanto. s. Q'aqcha, mancha.
esparcido,–da. adj. Wisñisqa, ch'eqesqa.
esparcimiento. s. Wisñi.
esparcir. v. Ch'eqechiy, chhillariy, wisñikuy, ch'eqerichiy, qachiy. Bol: shillariy. Anc: matsuy. Aya: qachiy, cheqechiy. Caj: shijway. Jun: maqchiy, wichiy. S.Mar: shikway, mallkiy.
especialista. adj. s. Kamayoq.
espectador,–ra. adj. Aranwayllu, aranwa qhawaq. Espectador de teatro.
expectorar. v. Ch'oqhoy, thoqay.
espejismo. v. Rirpukuy.
espejo. s. Rirpu, lirpu. Bol: Aya: rirpu.
esperanza. s. Suyakuy, suyapakuy.
esperar. v. Suyay.
esperarse. v. Suyanakuy.
esperma. s. Anat. Yuma, wawsa. Líquido seminal o semen.
espesar. v. Thakay, sankhuy.
espeso,–sa. adj. Sankhu, thaka.
espía. s. Mil. Chapa, hamut'ira.
espiar. v. Chapatiyay, hamut'iray.
espiga. s. Bot. Pharwa (de maíz).
espiguero. s. Zool. (Sporophilaluctuota Lafresnaya). Choqllopoqoche, ch'ititi, tiwti.
espina. s. Bot. (Cactus sp). Kiska.
espinal. s. Ecol. Kiska kiska.
Espinar. s. Geog. Kiskachay. Provincia del departamento de Qosqo.
espinilla. s. Muchhi.
espíritu. s. Rel. Nuna.
esposa. s. Warmi, qoya.
esposo. s. Qosa.
espuma. s. Phosoqo. Aya: pusuju. Jun: pusunay. S.Mar: pusuk. Ec: pukupu.
espumante. adj. Phosoqoq, phosoqosqa. Aya: pusujucheq. Jun: pusunak.
esputar. v. Fisiol. Thoqay, qhotuy.
esputo. s. Thoqa, qhotu.
esqueleto. s. Anat. Saqru.
esquilar. v. Rutuy.
esquimosis. s. Med. Ch'ara.
esquina. s. K'uchu.
esquivar. v. Laq'ochiy.
esquive. s. Laq'o.
esquizofrenia. s. Med. Waq'a kay. Disociación de las funciones psíquicas que comienzan en la pubertad.
estabilidad. s. Allin takyaq, allin
sayaq.
estabilizador,–ra. s. Allin takyachiq, allin sayachiq.
estabilizarse. v. Takyay, thak kay, thak kapuy.
establo. s. Hip'i, kancha.
estaca. s. Takarpu.
estación. s. Mit'a. || Paradero: paskana, suyana.
estafar. v. Ch'achuy.
estambre. s. Bot. Achalqo, sara chukcha, Aya: achalku. Bol: achallqo, phuni. Ec: akchallo.
estancar. v. P'onqochay. Aya: pichiwchay.
estandarte. s. Unancha, suntur pawqar.
estañado,–da. adj. Chapisqa. Bol: titisqa, titinchasqa.
estaño. s. Metal. Chapi, chayanta. Aya: yuraq titi.
estar. v. Gram. Fil. Kashay.
estatura. s. Sayay.
este. adj. Kay. || Éste. Pron. Kay.
estercolador,–ra. adj. Wanuchaq.
estéril. adj. Med. Q'omi, uspha. Aya: jolloq. Ec: kumi.
esterilidad. s. Med. Qomi kay, urwakay, uspha kay, q'arqakay, qolloq kay.
estiércol. s. Wanu, q'awa, uchha.
estío. s. Clim. Ch'akiy mit'a, chirawa. Aya: rupaymita.
estipendio. s. Neol. Paylla, llank'ay qolqe.
estirado,–da. adj. Chutasqa, aysasqa. || Chutarayay. Estar tirado.
estirar. v. Chutay, aysay.
estirarse. v. Chutarikuy, chutakuy suniyay. Aya: suytukuy. Jun: chutapakuy. Arg: suniakuy.
estirpe. s. Apulaya, ch'awchu.
estoico. adj. Llakiymana, llakhi.
estómago. s. Anat. Wiksa, heq'e. Víscera hueca entre el esófago y el intestino.
estorbar. v. Pantachiy.
estornudar. v. Achhiy, hachhiy. chhulliy. Anc: akchiwasay. hachiwsay. Aya: achiyakuchiy, haqchiy, achimay. Jun: achiwäy, haqchiway. Arg: achiy. Bol: hachiy.
estornudo. s. Fisiol. Achhi.
estrechar. v. K'iklluy, k'iskiy. Aya: kichkiy. Jun: kupay. S.Mar: kichkichiy.
estrecharse. v. K'iskiyay, k'itkuyay, ch'uykukuy.
estrecho,–cha. adj. K'ikllu, k'iski, k'isku. || K'ikllu: calle.
estrella. s. Astron. Ch'aska, qoyllur. Anc: Jun: quyllur. Arg: chollur. Ec: p'ajna.
estremecerse. v. Khatatatay, chukukukuy, llakllay.
estremecimiento. s. Khatala, chukuku. Aya: kuyu, kuyuy, katkata. Caj: amakiyay, kuyu.
estrenado,–da. adj. Arisqa. Aya: wamaq.
estrenar. v. Ariy, qallariy. Obs. Para dure la olla, se la estrena untando con sebo la base.
estreñirse. s. Fisiol. Aka k'iski.
estrujamiento. s. Poqa.
estrujar
836
837
eyacular
estrujar. v. Ch'away, q'apiy.
estuprador. s. Yoqoq.
estuprar. v. Yoqoy.
eternidad. s. Rel. Fil. Wiñay, wiñaypacha.
eternizar. v. Wiñayyachiy.
evacuador,–ra. s. Horqoq, apaq, astaq.
evadido,–da. adj. Ayqesqa. chinkaq, chinkakuq.
evadir. v. Ayqey, chinkay.
evadirse. v. Ayqekuy, ch'itakuy, chinkakuy, k'itakuy.
evaporatorio,–ria. adj. Waksichiq.
evaporar. v. Waksiy.
evasión. s. Ayqe.
evasor,–ra. adj. Ayqekuq, ch'itakuq.
evidencia. s. Fil. sut'i.
exacto. adj. K'apaq.
exagerar. v. Anchachay.
examinar. v. Taripay, qhaway.
exceder. v. Yalliy.
excelencia. s. Qollana.
excelente. adj. Kusa, qollanan, sullulmanta allin.
exceso. s. Ati, ati ati, askha.
excluir. s. T'aqay, ch'ullachay, hawanchay.
excluirse. v. Taqakuy.
excremento. s. Aka fam. hatun hisp'ay. Aya: ispay Caj: ish. Bol: isma. Ec: aka.
execrar. v. Ñakay. Arg: cheniy.
|