Ülkemiz için mazisi pek eski olmayan patates, bugün yurdun hemen her yerinde yetiştirilebilmekle beraber özellikle Doğu Anadolu, Doğu Karadeniz ve Orta Anadolu da daha önemli durumdadır

Çizelge 2: Patates ve çeşitli tahıllarda nişasta oranı ve tane büyüklükleri

Patates yumrusunda, ortalama %2 gibi, düşük oranda protein olmasına karşın, içerdiği proteinin net kullanma değeri oldukça yüksektir. Yumurtadaki proteinin net kullanma değerini 100 kabul ederek bazı ürünlerdeki proteinlerin net kullanma değerleri hesaplanmıştır. Buna göre; bu değer patateste 71, Soya ’da 56 ve Buğday ununda 52 olarak bulunmuştur. (Çizelge 3)

Birim alandan elde edilen ürün miktarının yüksekliği, bu üründen temin edilen enerji ve protein bakımından diğer ürünlerle mukayese edildiğinde patatesin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Patates birim alana en yüksek verim veren kültür bitkilerinden biridir. Örneğin; buğdaydan 200 kg/da, mısırdan 500 kg/da, soyadan 220 kg/da ortalama verim alınırken, patatesten 3800-4200 kg/da ortalama verim alınır. Patates yumrusu, buğday, çeltik, mısır, soya, kuru fasulye gibi önemli besin maddeleri arasında enerji kaynağı olarak çeltikten sonra ikinci, protein kaynağı olarak da soyadan sonra ikinci sırada yer alır.

Patatesin tüketimini artırmak ve izah etmeye gayret ettiğimiz yüksek beslenme değerinden daha fazla faydalanmak için patates ununun ekmeklik una belli bir miktar karıştırılması değişik zamanlarda önerilmiş ve fakat bir türlü pratiğe geniş ölçüde aktarılamamıştır. Bu konuda yapılan bir araştırmada ekmek ununa %20 patates unu karıştırılmış ve hamurun özellikleri incelenmiştir. Patates unu buğday ununun su kaldırmasını artırmış diğer bazı fiziksel özelliklerini de etkilemiştir. Bazı çevreler patates ununun buğdaya belli oranda katılması halinde Türkiye’nin ekmeklik buğday bakımından açık vermeyeceği hem de patates tüketiminin artabileceğini ileri sürmektedirler. Fakat buğday ununa katılacak patates unu nispetinin %5-6’dan fazla olmamasını, aksi halde ekmekte aromanın farklılaştığını ifade edilmektedir. Patates unu karıştırılan ekmeklerin renkleri değişmekte ve bayatlama müddeti biraz uzamaktadır. Patates ununun sadece ekmeklik una değil pasta, kek, kuru çorba, çocuk gıdaları, soslara da katılması uygun olabilir. Yapılan araştırmalar pazarda satılabilecek kalitede 5 kg patatesten 1 kg patates unu elde edilebildiğini, eğer ekmeklik buğday unlarına %3-4 oranında patates unu katılırsa patates tüketiminin bir kalemde 200-250 bin ton artabileceğini göstermektedir.

Yine bu konuda çalışan bir heyetin hazırladığı raporda patates ununun ekmeklik buğday ununa katılabileceği ifade edilerek bu sanayinin geliştirilmesi tavsiye edilmiştir.

Hayvanlara patates yedirilirken, özellikle buzağı ve dana gibi genç hayvanlar ile tek mideli diğer hayvanlara çok dikkat edilmelidir. Bu konuda hem solanin açısından ve hem de yumru iriliği bakımından dikkatli olunmalıdır. Özellikle renk olarak yeşermiş patates yumruları ile, depoda yumrulardan oluşmuş sürgünlerin hayvanlara yedirilmemesi gerekir. Bu tip oluşumlarda solanin maddesi oldukça fazla olduğu için, beslenmede kullanıldığı zaman zehirlenmelere sebep olduğu bilinmektedir. Domuzun yenildiği ülke ve toplumlarda domuz beslenmesinde patatesten çok faydalanılmaktadır. Patates ve artıkları iş hayvanlarının yemlenmesinde ve endüstri yemleri üretim sanayiin de de çok kullanılmaktadır.

Patates sığır, koyun, at, domuz ve başta tavuklar olmak üzere hemen hemen bütün kümes hayvanları ve kanatlılar için ölçülü verilmek kaydıyla, dane yemlerle proteince fakir olan yemleri zenginleştirmek için geniş bir şekilde değerlendirmektedir.
3.3- Endüstri Hammaddesi Olarak
Patates önemli bir endüstri hammaddesidir. Endüstride çok çeşitli yönde faydalanılır. Nişasta, pudra, çocuk maması, tutkal, glikoz , dekstrin, lens ve özellikle ispirto elde edilmektedir. Besin sanayiinde, cips, gevrek, çubuk kızartma, lapa, un, makarna şeklinde, daha bir çok yönde değerlendirilmektedir. Konserve ve kurutma halinde tüketimi her yıl artmaktadır.

Fabrika artığı küspe (posa) hayvan beslenmesinde değerlendirilir. Ayrıca, patates işleyen fabrikaların yıkama suları ile birlikte, özellikle çayırlar sulanarak, faydalanılmakta ve iyi sonuçlar alınmaktadır.

Patates nişastası, tutkal-yapıştırıcı-ispirto-pudra yapımında çok fazla tüketilmektedir. Pek çok ülkede çeşitli firma adı ile ispirto, yapıştırıcı maddeleri, kozmetikte pudra yapımları halinde tüketime sürülmektedir.

Birçok firma da dekstrin yapmaktadır. Çocuk mamalarının yapımında en fazla patates nişastasından faydalanılmaktadır. Tekstil sanayiinde, ipliklerin pamuklaşmasını önleyerek dokumayı kolaylaştırmaktadır. Nişasta bol su içinde haşlanıp bulama (haşıl) yapılarak, iplikler bu haşıla batırılıp kurutularak dokunmaktadır.

Sanayinin bir çok kollarında patates nişastası, sanayii hammaddesi olarak da kullanılmaktadır.

4- PATATES TARIMI
4.1- İKLİM İSTEĞİ

4.1.1- SICAKLIK: Patates ılıman ve serin iklim bitkisidir. Patates yetişme mevsimi boyunca ortalama 15-20 ^o C bir sıcaklık ister. Ancak bu ortalama sıcaklık üzerine gün uzunluğu ve ışık yoğunluğu etkilidir. Özellikle bitki gelişmesinin ilk devrelerinde -2 ^o C 'lik sıcaklık kısa bir sürede bitkiyi dondurabilir. En çok ilkbahar donlarından korkulur. Keza 21 ^oC ' nin üstündeki sıcaklıklar da verimi olumsuz etkileyebilir. Gece sıcaklıkları da kritik olup optimum düzeyi 10-14 ^o C 'dir. Dikilmesi için toprakta + 8 ^oC 'lik sıcaklık ister,toprak sıcaklığı + 8 ^oC 'nin altında ise dikimi geciktirmek yararlı olur. Toprak sıcaklığının 20 ^oC 'nin üzerinde olması da yumru gelişimini olumsuz etkilenir,29 ^oC üzerinde ise tamamen zayıflar. Gelişme süresi içerisinde, kısa gelişme süreli çeşitlerin 1600 ^oC ,uzun gelişme süreli çeşitlerin ise 3000 ^oC ısı toplamına ihtiyaçları vardır.
4.1.2- YAĞIŞ VE NEM: Patates bitkisi kuraklığa pek çok bitkiden daha az dayanıklıdır. Bitkinin aldığı suyun çok azı doğrudan özümlemede kullanılırken çoğu özellikle sıcak devrelerde evapotranspirasyon yoluyla bitkiyi serinletmede ve organik bileşiklerle mineral maddelerin bitki içinde taşınmasında kullanılır. Yetişme mevsimine dağılmış 300-450 mm 'lik yağış veya buna eşdeğer sulama gereklidir. Patates bitkisi hava rutubetini de sever, hava neminin yaklaşık % 70 veya daha fazla olduğu bölgelerde iyi gelişir,verimli olur. Patates ,kuru ve devamlı esen rüzgarlardan hoşlanmaz. Kuru ve devamlı esen rüzgarlar nem kaybına yol açtığından böyle durumlarda sulamaya önem verilmelidir.
4.1.3- GÜN UZUNLUĞU: Patatesin yumru bağlamaya başlaması veya bunun karşıtı olarak yumru bağlamanın gecikip yeşil aksamın teşviki üzerine ,gün uzunluğunun etkisi büyüktür. Patates için ,günde 12 saat veya üzeri uzun gün ,10 saat veya aşağısı kısa gün ve bunun arası nötr gün olarak kabul edilir.

Kısa gün ve nisbi olarak düşük sıcaklık koşulları yumru bağlamayı teşvik eder. Bu etki geç olumlu çeşitlerde daha fazla olduğundan,böyle çeşitler bu gibi koşullarda daha erkenci gibi davranırlar.

Patates; yetiştirildiği bölgelerde şekerpancarı, ayçiçeği, tahıllar ve baklagiller ile çok ideal bir ekim nöbeti oluşturabilmektedir. Yapılan araştırmalar göstermiştir ki, baklagillerden sonra patates dikildiğinde verim yüksek olmaktadır.

Hollanda şartlarında yapılan bir araştırmada dekardan 3 ton patates yumrusu hasat edildiğinde, bitkiler tarafından 1 dekarlık alandan (saf olarak) 15 kg. N , 6 kg. P₂O₅ , 35 kg. K₂O , 9 kg. CaO ve 3 kg. MgO kaldırıldığı hesaplanmıştır. (Beukema ve Van Der Zaag 1979). Aynı şekilde İngiltere 'de yapılan bir başka araştırmada ise dekardan 3750 kg patates yumrusu hasat edildiğinde bitkiler tarafından bir dekarlık alandan 22.4 kg N, 6.8 kg P₂O₅ ve 33.8 kg K₂0 kaldırılmıştır. Bu değerlerin incelenmesinden görüleceği gibi, genel olarak bir dekarlık alandan bir ton yumru verimi elde edebilmek için 5 kg N, 2 kg P₂O₅ ve 10 kg K₂0 'nın topraktan kaldırılması gerekmektedir.

Patates tarımında gübreleme tavsiyelerinde bulunurken; ürünün yetiştirilme gayesi, yetişme süresi, toprak yapısı, sulama sayısı ve hedeflenen verim değerleri dikkate alınmalıdır.

Patates tarımında yeterli ve ekonomik anlamda bir ürün kaldırabilmek için, toprak analizlerine göre gübreme yapılması gerekmektedir. Bu nedenle, azotlu gübre uygulamaları için patates dikimi yapılacak tarlalarda 60 cm derinden toprak numunesi alınmalı ve her yıl analizi yapılmalıdır. P ve K için ise 15 cm. derinlik kafi gelmektedir ve 3-5 yıl ara ile yapılan toprak analizi P ve K' lı gübre uygulamaları için yeterli olmaktadır.

Diğer taraftan; patatese verilecek gübrelerin miktarları arasında belirli bir oran olması gerekmektedir. Aksi taktirde, verilen gübreden yeterli miktarda fayda sağlanamaz. Bu nedenle; N,P,K, bakımından normal olan topraklarda bu oranın 1:0,5:2 olması gerekmektedir. Bunun dışında, organik maddesi fazla topraklarda azot miktarı düşük tutulmalı, toprağın fosfor ve potasyum tutma miktarı yüksek ise, bu elementlerin miktarı artırılmalıdır.
4.4.1- Çiftlik Gübresi

Çiftlik gübresine en iyi cevap veren tarla bitkilerinin başında patates gelmektedir. Çiftlik gübresi toprağın yapısını iyileştirmesi yanında, toprağın verimliliğini de artırmaktadır. Patates tarımında yanmış çiftlik gübresi kullanılmalıdır. Çiftlik gübresi sonbaharda toprağa verilmeli ve karıştırılmalıdır.

Turfanda patates tarımında yanmış çiftlik gübresi, en geç dikimden bir ay gibi bir süre önce verilmelidir. Yanmış olduğu için bitki bu gübreden yeterli miktarda yararlanabilecektir. İyi yanmış 1.5-2.0 ton/da çiftlik gübresi yeterli olmaktadır. Ancak, hiçbir zaman normal bir verim için çiftlik gübresi tek başına yeterli olmamakta, çiftlik gübresi ile birlikte NPK' lı gübrelerden ilave olarak kullanılmalıdır.

Hayvan tipine ve beslenme şekline bağlı olarak 10 ton çiftlik gübresi 15 kg. N, 6 kg P₂O₅, 40 kg K₂0, 50 kg Ca0, 17kg Mg0, 300 gr Mn, 40 gr bakır ve 50 gr Bor içermektedir.

Patates bitkisinin, azotlu gübreye olan ihtiyacı oldukça fazladır. Patates, kumsal topraklarda yetiştirildiği ve fazla miktarda sulama gerektirdiği için, önemli miktarda azot yıkanması olmaktadır. Patateste yetiştirme gayesine bağlı olarak azotlu gübre dozunu çok iyi ayarlamak gerekmektedir. Verilen fazla miktardaki azotlu gübre, bitkinin vejetatif gelişmesini teşvik eder, ancak yumru oluşumunu geciktirir. Fazla miktarda verilen azotlu gübrenin ortaya çıkardığı bazı olumsuz durumları şu şekilde sıralanabilmektedir.

- Yumruda kuru madde birikimini engeller.

- Yumruda indirgen şeker miktarını yükseltir.

- Yumruda 2. büyümeyi teşvik eder.

- Erken hasatlarda yumruların depolanmaya dayanıklılığını azaltır.

- Bitkide yumru oluşumunu geciktirir.

Bu nedenle, cips ve bonfırits endüstrisinde kullanılacak yumruların yetiştirildiği tarlalarda fazla azotlu gübre kullanılması tavsiye edilmez. Ayrıca; tohumluk patates üretiminde, yumruların fazla irileşmesini önlemek için yüksek dozda azotlu gübre kullanımı önerilmez.

Yumru oluşumunu düzenlemek ve azot yıkanmasını önlemek için,azotlu gübrelerin patatese en az iki defa verilmesi önerilmektedir. Verilecek gübrenin 1/2' si dikimle birlikte, arta kalan 1/2' si ise boğaz doldurma sırasında (Bitkiler toprak yüzeyine çıkıştan 3-4 hafta sonra) verilmelidir. çok kumsal topraklarda azotlu gübre yağmurlama suyuna karıştırılarak çok defada verilmelidir.

Patates tarımında kullanılacak azotlu gübre miktarı., hedeflenen verime ve toprak yapısına göre hesaplanmaktadır. Çünkü; patates bitkisi belirli bir yumru verimini oluşturabilmesi için topraktan belirli miktarda azotu kaldırılması gerekmektedir. Patatesten belirli verim alınması planlanırken, çeşidin özellikleri ve çevre faktörlerinin uygunluğu göz önünde bulundurulmalıdır.

Patatese uygulanacak azotlu gübrelerin hesaplanmasında ortalama 200 kg. yumru verimi için, 1 kg/da saf azotun bitkiler tarafından kaldırılacağı düşünülmektedir. Bu miktara, toprağın yapısına göre Azotun yıkanma payı ilave edilmelidir. Genelde azotlu gübre uygulamalarında topraktaki miktar sıfır olarak kabul edilir. Toprak analizlerine göre toprakta Azot var ise, bu miktar hesaplamada dikkate alınmalıdır.

Dikimle beraber kullanılacak Azotlu gübre, kompoze gübre olarak P ve K ile birlikte (15.15.15 şeklinde) veya Amonyum Sülfat olarak tek başına verilmelidir. Üst gübre olarak ise Azot, Amonyum Nitrat veya üre şeklinde uygulanmalıdır. Sulamanın çok sayıda yapıldığı kumsal topraklarda ise, üst gübre olarak Amonyum sülfat gübresi önerilmelidir.

Patates bitkisi, belirli bir yumru verimini oluşturabilmesi için topraktan yeterli miktarda fosfor kaldırması gerekmektedir. Bu miktar azot ve potasyum ile karşılaştırıldığında çok az kalmaktadır. Azot gübrelemesinde olduğu gibi, hedeflenen verim seviyesine göre P₂ 0₅ miktarı saptanmaktadır.

Patatese uygulanacak fosforlu gübrenin hesaplanmasında ortalama 500 kg yumru verimi için, 1 kg saf P₂ 0₅' in bitkiler tarafından kaldırılmasının gerektiği göz önüne alınmalıdır. Fosforlu gübre uygulamalarında, toprak yapısına bağlı olarak, toprakta tutunma payları da hesaplamaya dahil edilmelidirler.

Patates bitkisinde verilen fosforlu gübre, bitki büyümesini teşvik etmesi yanında, verilen diğer gübrelerden bitkilerin en iyi şekilde yararlanmasına olanak sağlamaktadır. Fosforlu gübrelerin etkileri şu şekilde sıralanabilmektedir;

- Bitkilerde erken devrede gelişmeyi teşvik eder,

- Erken devrede yumru oluşumunu teşvik eder.

- Bitki başına yumru sayısını artırır.

- Hastalıklara dayanmayı artırır.

Hesaplanan fosforlu gübrenin tamamı, dikimden önce veya dikim sırasında uygulanmalıdır. Fosforlu gübre de Kompoze gübre olarak (20-20-0, 15-15-15 veya 18-46-0) veya süper fosfat şeklinde uygulanmaktadır.

4.4.4- Potasyum Gübrelemesi

Patatese uygulanacak potasyumlu gübrelerin hesaplanmasında ortalama 100 kg yumru verimi için, 1 kg K₂O' nun bitkiler tarafından kaldırılmasının gerektiği esas alınmalıdır.

Patates bitkisi, topraktan fazla miktarda potasyum kaldırmaktadır. Türkiye topraklarının potasyum bakımından zengin olduğu bildirilmekte ve patates tarımında K₂O uygulaması önerilmemektedir. Diğer besin maddelerinde olduğu gibi belirli bir ürünün meydana gelebilmesi için bitki topraktan yeterli miktarda potasyum kaldırılması gerekmektedir. Patates bitkisine uygulanan potasyumlu gübreler, büyüme ve gelişme yanında, bitkiye şu faydaları sağlamaktadır.

- Yumruda kuru madde birikimini artırır,

- Yumruların depolanmaya dayanıklılığını artırır,

- Yumruda kabuk oluşumunu teşvik eder,

- Yumruda istenmeyen enzimlerin oluşumunu engeller,

- Yumru et dokusunun sıkı yapılı olmasını sağlar.

Fosforlu gübrelemede olduğu gibi, potasyum içinde toprak analizi yapılmalı ve hedeflenen verime göre bitkiler tarafından kaldırılması gerekli K₂O miktarları hesaplanmalıdır. Bu hesaplamada topraktaki K₂O miktarı ile toprak yapısına bağlı olarak, toprağın K₂O tutma payı dikkate alınmalıdır.

Potasyumlu gübrelerin tamamı dikimden önce veya dikim sırasında verilmelidir. Potasyumlu gübre olarak, genellikle 15-15-15 şeklinde kompoze gübre veya Potasyum sülfat gübresi kullanılmaktadır.

Tohum yatağının dikimden hemen önce ve toprak tam tavında iken hazırlanması gerekir. Toprağın yaş iken işlenmesi kesekli olmasına yol açar. Eğer toprak çok yaş ise beklemeli,çok kuru ise tohum yatağı hazırlamadan önce sulama yapılmalıdır. Toprağın her işlenişinde nem kaybı söz konusudur. Bu nedenle özellikle kurak koşullarda tohum yatağı toprak işlemesi ile hazırlanmalıdır. Aşırı toprak işlemesi sonucunda , hafif topraklar kaymak bağlama , erozyon ve kuraklık sorunlarıyla karşı karşıya kalabilirler. Dikimden sonra patates yumruları nemli toprak koşulları ister. Toprak çok kuru ise ,yumru ağırlık kaybeder ve çıkış gecikir. Ayrıca çıkabilen sap sayısı azdır. Normal düzeyde toprak nemi olduğunda çıkış çabuk olur. Dikimden hemen sonra filizlerden kökler gelişir ve topraktan su alımı başlar. Böylece yumru ağırlığı da artar. Suyla doygun topraklarda ise yumrular oksijen yetersizliği nedeniyle çürürler. Bu nedenle patates yumruları nemli bir toprağa dikilmeli ve dikimden hemen sonra da ağır sulama yapılmamalıdır.

Toprak hazırlığı , toprağın yapısına ve üretim mevsimine bağımlılık gösterir. İlkbaharda toprak tava geldiğinde derin sürülüp , diskaro ve sürgü çekilerek gevşek bir tohum yatağı hazırlanmalıdır. Tarla hazırlığı sırasında ayrık ve kanyaş gibi yabancı otlar tarladan uzaklaştırılmalıdır. Dikimden önce yapılacak gübreleme ve yabancı ot mücadelesi , tohum yatağı hazırlanırken tamamlanmalıdır.