T. C. DİYanet iŞleri başkanliği eğİTİm hiZMETleri genel müDÜRLÜĞÜ Program Geliştirme Daire Başkanlığı

Öncelikle ifade edelim ki;Kur’an’ın yedi harf üzere indirildiği veya vahyedildiği, dolayısıyla yedi harf üzere okunduğu hakkında kesin ve sahih rivayetler mevcuttur.Bu gerçeği reddetmek mümkün değildir.Zira konu ile ilgili olmak üzere Buhari ve Müslim başta olmak üzere önemli kaynaklar başta olmak üzere, 25 kadar sahabi’den nakil mevcuttur. Öyle ki Ebu Ubeyd el-kasım b. Sellam gibi bazı alimler, yedi harf konusundaki nakil zenginliğinin, konuyu tevatür derecesine çıkardığını nakletmişlerdir. Nitekim Ebu Ubeyd, “Bu rivayetlerin hepsi, yedi harfe dair tevatürü ifade eder” demiştir.( Kay:Ebu Ubeyd,Fedail’ül-Kur’an,s.339 – Maşalı,s.340)

Yedi harf ile ilgili rivayeler iki katgoride ele alınmıştır:

1.si:Her ikisi de okuyuşunu peygamberimizden aldığını belirten iki sahabinin, okuyuşları arasında farklılık görmeleri üzerine, birbirlerini yanlış okumakla suçlamadıklarından, durumun Hz. Pegamberimize arzedilmesi üzerine,Peygamberimizin, her iki okuyuşun da doğruluğunu, farklılığın nedeninin Kur’an’ın yedi harf üzere indirilmesi olduğunu belirtmesidir.Bunu açık örneği,Hz.Ömer ile Hişam arasında yaşanan kıraat ihtilafının Pygamberimiz tarafından çözüme kavuşturulmasıdır.(Kay:Maşalı,340)

2.Kategoride ise, yedi harf ruhsatının keyfiyetinden bahsedilmektedir.Bu konudaki rivayetlerin tamamında ana tema “Kur’an yedi harf üzere inmiştir,kolayınıza geleni okuyun” şeklindedir.Semere b. Cündeb, üç harften bahseden bir nakilde bulunsa da, Ebu Ubeyd meşhur olan rivayet ve bilginin yedi harf olduğunu belirtir.( Kay: Ebu Ubeyd, a.g.e., s.339- Maşalı,,s.341)
b) Yedi harfin ihtiva ettiği Mana:

Öncelikle belirtelim ki, bu konuda ortaya atılan pek çok görüş ve nakil olmakla birlikte İslam uleması, bir noktada buluşabilmiş değillerdir.Genel olarak okuyuşlarını Hz.eygamberden almalarına rağmen ;

-sahabeden bazı kimseler arasında okuyuş farklılıklarının söz konusu olduğu,

-durumun Hz.peygambere arzedildiği,

-Onun da Kur’an’ın yedi harf üzere indiğini,her birinin okuyuşunun doğru olduğunu ve bu okuyuşlarına devam etmeleri gerektiğini söylediği ,

-okuyuş farklılıklarının çeşidi ile ilgili hiçbir açıklamada bulunmadığı, nakledilir.

Ancak,rivayetlerden ;

-söz konusu farklılığın anlamsal değil, okuyuşa bağlı bir farklılık olduğu anlaşılır.

Hadislerde geçen “yedi” rakamının neye delalet ettiği de farklı yorumlara sebep olmuştur.Bu konuda iki ayrı görüş belirmiştir.

-Bazı alimler, bu rakamınj sayısal mana ifade etmediğini, onun, Kur’anın okunması konusunda bir ümmete tanınan bir kolaylık ve genişlik ifade ettiği, dolayısıyla “mecazi” olduğunu ifade etmişlerdir. Buradaki yedi rakamı sayısal değil, çokluk ifade etmek için kullanıldığı, nitekim konu ile ilgili olsun-olmasın nice Kur’an ayetlerinde ve hadislerde hep çokluk anlamı ifade ettikleri belirtilir.Ayrıca Arap dilinin özelliklerinden birisinin, benzeri konularda çokluk ifade edilmek istendiğinde özellikle yedi rakamının kullanılşdığı bilinmektedir.Ör: Bire yedi, bire yetmiş,bire yediyüz ifade eden hadis veya diğer haberler gibi.

-Bazı alimler de,bu lafzı 7 sayısını ifade ettiğini,dolayısıyla Kur’anın okunması hususunda tanınan ruhsatın, yedi noktaya has olacağını nakletmişlerdir.Ancak bu anlamı savunanlardan bazıları edi rakamının anlam ile ilgili olduğunu savunurlarken, bazıları lafız ile ilgili olduğu görüşünü savunurlar.

Yedi harf ile, yedi arap kabilesi veya yedi lehçe ve bu lehçelere ait farklılıklar kastedildiğine ait genel bilgi ve kanaatleri de hatırlatalım.

Sonuç olarak;yedi harfi hakikat olarak yani rakamsal anlam ifade ettiğini öne sürenlerin, bunu ifade için yedi hususu sıralamaya çalışmaları tercih edilecek görüş gibi görülmemektedir.Bu rakamın, mecazi anlam taşıdığı,hakikat değil çokluk anlamı taşıdığı ve kıraat farklılıkları olarak günümüze intikal ettiği, şeklindeki görüş, tercihe daha yakındır.

c) İstinsah Edilen Mushafların Yedi Harf Açısından Değerlendirilmesi:

Hz.Osman tarafından istinsah edilen Mushafların yedi harfin ne kadarını ihtiva ettiği hususunda bir fikir birliği söz konusu değildir.Bu konuda üç temel yaklaşım söz konusudur:

1.İstinsah edilen Mushafların, “yedi” harfin tamamını ihtiva ettiğini beyan edenler.Bu görüşü savunanların başında zahiri hukukçusu İbn Hazm gelir.

2.Osman Mushaflarının “yedi harf” ten yalnız birini ihtiva ettiğini

savunanlar.Bunların başında Taberi gelir.

3.Mushafların yalnızca imlalarına uygun düşen harfleri içerdiği, diğerlerini içermediği, görüşünü savunanlar.İbn cezer, “Selef ve halefe mensub cumhur ulema, Osman’ın Mushaflarının, yedin harften, yalnızca resimlerinin elverdiklerini içerdiği” kanaatindedir” demiştir.( Kay:İbn Cezeri, en-neşr,I,s.31 – Maşalı,s.354)

1:Bir şeyi güzel yapmak,süslemek demektir.

2/1:Tecvid:Harflerin haklarını vermek,mertebelerini trtib etmek,harfi mahreç ve aslına reddetmektir. ( İbni Cezeri.Öl.833/1429 )

2/9:Tecvid:Kur’an-ı Kerim’in tilavetini;Harflerin mahreçleriyle sıfatları yönünden güzelleştirmekten ve her harfe ait vasl,vakf,med,kasr ..vb. hususlardan hakkını vermek suretiyle Nazm-ı Mübin’in tertilinden bahseden bir ilimdir.(Kâtip Çelebi.Öl.1081/1670)

2/13:Tecvid:Kur’an-ı Kerim’i,usul ve adabına uygun ve güzelce okumayı öğreten bir ilimdir.Onunla harflerin sıfatlarını,mahreçleriniöğrenir ve tilavet kaidelerini uygulama imkanını buluruz.

2/15:Tecvid:Harflerin mahreçlerine dikkatle,her harfin hakkını vererek vasl,vakf,med,kasr gibi tilavet kaidelerine riayet ederek Kur’an’ı güzel okumayı öğreten bir ilimdir.

3:Kur`an’ı Tecvid ile okumanın dini açıdan hükmü nedir ?

3:Bu konuda farklı görüşler olmakla birlikte genel görüşe göre farzdır. En azından vacibtir.

4:Tecvidin konusu; Kur`nın harfleridir , kelimeleridir, ayetleridir, kısaca bir bütün olarak KUR`AN`dır, diyebiliriz.

5:Kur`an okurken dilin hatadan korunması, okuyucunun da

dünya ve ahiret saadetine erişmesini temin etmektir.


A . MAHARİC-İ HURUF:
Mahreç mahalleri;
1-Boğaz ile Ağız boşluğu; Boğazın göğüse bitişik olan yerinden, dudaklara kadar, boğaz ile ağız içinde olan boşluğa denir. Buradanا ى و çıkar.

2-Boğaz; Boğazın göğse bitişik olan yerinden, dil dibine kadar olan yere denir. Üç mahreçtir:

1-Boğaz aşağısı :ه ء

2-Boğaz ortası : ح ع

3-Boğaz üstü :خ غ

ث ذ ظ ص س ز ت د ط ر ن ل ض ى ش ج ك ق

Boğazın göğüse bitiştiği yerden çıkar.İnce seslidir.

NOT:Buradaki elif,hemze anlamındadır.Halk arasında yaygın olan isim elif’tir ama , herkes bu ismi, “hemze” anlamında kullanmaktadır.

Hemze ile elif arasındaki farklılıklar :

1. 
   Hemze asli bir harftir, elif ise fer’î harflerdendir.
   
2. 
   Hemze’in mahreci hakikidir, elifin mahreci ise fer’idir.
   
3. 
   Hemze daime hareke kabul eder, elif kabul etmez.
   
4. 
   Hemze tek başına okunur,elif okunmaz.
   
5. 
   Hemze ince seslidir,elif ise ne ince sesli, ne de kalın seslidir.Bu konuda makablindeki harfin incelik veya kalınlığına tâbidir.
   

Dudakların birbirine kuvvetlice temas edip sonra bırakılmasıyla çıkarılır.İnce seslidir.

Dil ucunu üst ön dişlerin iç kısmına kuvvetlice vurarak çıkarılır.İnce seslidir.

Dil ucunun ; alt ve üst ön dişlerin arasına serbest bir şekilde sokulup nefes verilmesiyle çıkar.İnce sesli ve peltekliği fazla olan (seste, keskinlik ve netlik olmayan ) bir harftir.

Dil ortasının üst damağa vurulmasıyla çıkar.İnce seslidir.Bu harf özellikle Türklerrd dil ucundan çıkarılarak okunur.Yanlış olsa da manayı etkilemez.

Boğaz ortası hafif sıkılarak çıkar.İnce seslidir.Bu harf yine özellikle Türkler tarafından çoğu kez kalın okunur.Manayı etkilemediği için üzerinde durulmaz.

Boğazın başlangıcından ve hafif hırıldama sesi verilerek çıkarılır.Kalın seslidir.

Dil ucunun, üst ön dişlerin ortasına vurulması ile çıkar.İnce seslidir.

Dil ucunun, alt ve üst ön dişlerin arasına biraz girmesiyle çıkan bir harftir.İnce sesli ve normal pelteklik vardır.Bu harfin teleffuzunda nefes akışı ölü vaziyettedir,

Dilin ortasından itibaren uç kısmını ,üst damağa doğru kıvrılmasıyla çıkar.Bulunduğu konuma göre bazan ince,bazan kalın okunur.Esasen ince harftir.

Dil ucunun, alt ve üst ön dişlerin iç kısımlarına yaklaştırılması ve kuvvetlice nefes verilerek çıkar.İnce seslidir.

Yine dil ucunu, alt ve üst ön dişlerin biraz daha iç kısmında hafif sıkılarak çıkarılır.İnce seslidir.

Dilin ortasını, ,st damağa doğru yükseltmek suretiyle çıkar.İnce seslidir.

Dil ucunu alt ön dişlerin iç kısmı arasında hafif sıkıp, nefes cereyanı yaptırmak suretiyle çıkar.Kalın seslidir.

Dilin yan tarafını sağ veya sol üst dişlere dokundurmak suretiyle çıkar.Kalın seslidir.

Dil ucunu üst ön dişlerin dibine vurmak suretiyle çıkar.Kalın seslidir.

Dil ucunu, alt ve üst ön dişlerin arasına hafifçe sokulmasıyla çıkar.Peltekliği az olan bir harftir.

Boğazın ortası hafif sıkılarak çıkarılır.Esasen ince seslidir fakat bu harf te Ha ( ) harfi gibi çoğu kez kalın okunur.

Bu harf te HI ( ) harfi gibi boğazın başlangıcından çıkar.Yumuşak ve kalın sesli bir harftir.

Üst ön dişlerin uçları ile alt alt dudak arasından çıkar.İnce seslidir.

Dilin dibinde üst damağa sert vurgu yapılarak çıkar.Kalın seslidir.

Kaf harfinin biraz daha ağız içine yakın kısmından ve hafif vurgu ile çıkar.İnce seslidir.

Dilin ortasından itibaren ucu ile birlikte üst damağa vurulmasıyla çıkar.İnce seslidir.

Dudak içlerinin biribirine hafifçe dokunmasıyla çıkar.İnce seslidir.

Dil ucunun üst dişlerin dibindeki damağa dokunmasıyla çıkar.İnce seslidir.

Dudakların biribirine dokunmadan öne toplanmasıyla çıkar.İnce seslidir.

Boğaz ile göğüsün bitiştiği yerden çıkar.İnce seslidir.

Dil ortasının üst damağa yükseltilmesiyle çıkar.İnce seslidir.

a) Lügatta nişan ve alamet anlamı taşır.

b) Tecvid ıstılahında ise bir harfi teleffuz ederken o harfin sesinde meydana gelen nasıllık ve niceliklere denir.(Sağman,s.31-Karaçam,s.207,A.Çetin,s.69)

Sıfatlar; mahreçleri aynı olan harfleri, harfler arasındaki zayıflık-kuvvetlilik farklılıklarını ve her harfin teleffuzu esnasında alması gereken ses keyfiyetini ortaya çıkarmaya ve böylece harflerin doğru teleffuz edilmesine yardım ederler.

Bir harfi teleffuz edeceğimiz zaman diğer harflerle olan farkını önce mahreci itibarıyle ayırd etmeye çalışırız.Örneğin, Lam ( ) harfi bir mahreçten çıkan tek harftir.

Bu harfte başka sıfatlar olsa da Beyniyye sıfatının hakkını vermek , doğru teleffuz için yeterlidir.

Bazı harfler ise ortak mahreçlere sahiptirler.(Örneğin ; Hemze – He , Ba – Mim ,Ta-dal,Te vs. gibi). İşte bu harfleri doğru teleffuz edebilmek ve benzeri diğer harflerdn ayırd etmek için sıfatları bilmeye ihtiyaç vardır.

Harflere ait sıfatların sayıları ve çeşitleri hakkında Tecvid kitaplarında farklı bilgiler mevcuttur. Bunların 14 olduğunu söyliyenler olduğu gibi 44’ekadar çıkaranlar olmuştur.( Debreli,

Mizanül-Huruf,s.12– Sağman,s.32- Karaçam,s.208- Çetin,s.69)

Sıfatlar kuvvetlilik yönüyle tasnife tabi tutuldukları gibi, zıddiyet itibarıyla da tasnife tabi tutulmuşlardır. (Kastallani,Letaifül-İşarat,s.43 – Çetin,69)

Fazla teferruata girmeden biz sıfatları taşıdıkları önem ve lüzuma göre ele alıp kısaca inceliyeceğiz.Buna göre sıfatlar:

a) Sıfat-ı Lazime:

b) Sıfat-ı Arıza, olmak üzere iki gruba ayrılırlar.
A ) SIFAT-I LAZİME:

Harfin zatına mahsus olan, dolayısıyla harften ayrılmayan, ayırt edildiğinde harfin benliğinin bozulmasına sebep olan sıfatlardır.Bu sıfatlara; Sıfat- Zatiye veya Sıfat-ı Vacibe de denir.

Sıfat-ı Laz,melerin terkinden veya değiştirerek okunmasından dolayı meydana gelen hatalara Lahn-i Celi ( açık veya büyük hata ) denir ki böyle okuyuşlaın kıraatte hükmü haramdır. (Çetin,s.70 )

Şimdi sıfat-ı Lazimeleri kısaca inceliyelim:

Lügatte açıklamak,ortaya çıkarmak,sesi yükseltmek, sözü açıkça söylemek demektir.

Tecvid ıstılahında ise ;ilgili harfi harekeli olarak okurken mahrece teması kuvvetli olduğundan , nefesin tamamının veya çoğunun hapsedilerek , sesin açık olması demelktir. Bu sıfatın zıddı Hems sıfatıdır.

Bu sıfata sahip olan harfler 18 tanedir. Hems harflerinin zıddı olan harflerdir.

Lügatta,sesi gizlemek veya gizli ses demektir.Tecvid ıstılahında ise harfi harekeli olarak okurken, mahreçle temas zayıf olduğu için nefesin , sesle birlikte akmasına denir.Zıddı Cehr’dir.Bu sıfata ait harf sayısı 10 tanedir ve aşağıdaki sözcüklerde toplanmışlardır. ( فحثه شخص سكت )

Sözlükte kuvvet,kudret,katılık hali demektir.Istılahta ise ; ilgili harfleri sakin olarak okurken, mahrece dayanmanın kuvvetli olması sebebiyle, sesin ve nefesin hapsolup akmamasına denir.Zıddı rihvettir.Şiddet sıfatlı harfler 8 tane olup şu sözcüklerde toplanmıştır: ( اجد قط بكت )

Lügatta yumuşak olmak manası taşır.Tecvid ıstılahında ise harfi sakin olarak okurken mahrece teması zayıflığı sebebiyle , sesin ve nefesin beraberce akmasına denir.Harfleri 13 tanedir. Şiddet ve Beyniyye sıfatlarının zıtlarıdır.

Lügatta ortada olmak demektir.Istılahta ise Beyniyye sıfatlı harfleri teleffuz ederken sesin, ne tamamen akması, ne de tamamen hapsolmasına denir.Bu sıfat, Şiddet ve rihvet sıfatlarının ortasında bir sıfat olduğu için , harfleri bu ismi almıştır.

Harfleri beş tane olup ( لن عمر ) sözcüklerini oluşturan harflerdir.

Bazı kaynaklarda bu beş harfe Vav ( ) ve Ya ( ) harfleri de ilave edilerek Beyniyye sıfatlı harfler yediye çıkarılmaktadır. ( Karaçam,216 – Çetin,72 ).

Ancak buradaki Vav ve Ya harfi med harfleriyle karıştırılmamalıdır.Zira med harfleri asli mahrece sahip olmadıkları gibi, sıfat itibarıyla da bir tasnife tabi olamazlar.
6 - İSTİ’LA

Lügatta yükselmek demektir.Tecvid ıstlahında ise, harfin teleffuzu esnasında dilin, üst damağa yükselmesi demektir.Bu özellikte 7 harf vardır ve ( خص ضغط قظ )

harfleridir.Bu sıfatın zıddı , İstifale sıfatıdır.
7- İSTİFALE

Sözlükte aşağı olmak, alçalmak demektir.Tecvid dilinde ise,ilgili harfleri teleffuz ederken dilin, aşağıya meyletme haline, yani üst damağa yükselmemesi demektir.İsti’la sıfatının zıddı olan bu sıfata ait harfler, yine İsti’la sıfatlı harflerin dışında kalanlardır.

Lügatta yapışmak,uyuşmak,ulaşmak,kapamak manalarına gelir. Tecvidte ise ; dilin üst damağa yapışmasına ve dil kökünün üst damağa kalkmasına denir.Bu sıfat, İsti’la sıfatının daha mübalağalı halidir.Zıddı İnfitah sıfatıdır.Harfleri dört tane olup ( ص ض ط ظ ) harfleridir.Bu harflere Huruf-u Mutbaka denir.

Sözlükte açıklamak ve ayrılmak manaları taşır.Istılahta,ilgili harfleri okurken dilin damaktan ayrılmasına denir.Zıddı İtbak’tır

Lügatte sür’atli ve kolay olmak veya bir bir şeyin ucu manası taşır.Istılalahta ise,kendisinde bu sıfat bulunan harfler teleffuz ederken, dilin çabuk olmasına denir.Harfleri ( فر من لب) harfleridir.

Lügatte men etmek manası taşır.Tecvid ıstılahında, ilgili harfleri teleffuz ederken zorluk sebebiyle, dört,beş ve altı harfli kelimelerde bu harflerin yan yana gelmesine mani olunmuştur.

Izlak harflerinin dışında kalanlar,ısmat sıfatlı harflerdir.Ismat, aynı zamanda İzlakın zıddıdır.