ÖNSÖZ İÇİndekiler

Uçucu Yağlarda Bulunan Bileşiklere Örnekler

I. Hidrokarbonlar

1. 
   Alifatik : Mirsen, osimen.
   
2. 
   Aromatik : Agropiren, naftalen, p-simen, stiren.
   
3. 
   Siklik : Felandren, fenken, kamfen, karen, limonen, pinen, sabinen, terpinen, terpinolen, tüyen.
   
4. 
   Seskiterpen : Aromadendren, bizabolen, humulen, kadinen, karyofilen, kopaen, kurkumen, longifolen, selinen, zingiberen.
   
5. 
   Diterpen : Kamforen.
   
6. 
   Azulen : Kamazulen.
   

II. Alkoller

1. 
   Alifatik : Jeraniol, linalol, nerol, sitronellol.
   
2. 
   Siklik : Borneol, karveol, mentol, mirtenol, pulegol, terpi-nen- 4-ol, terpineol, tuyol.
   
3. 
   Seskiterpen : Elemol, farnesol, guayol, kübebol, nerolidol, paçulol, zingiberol.
   
4. 
   Aromatik : Feniletil alkol, küminalkol, sinamil alkol.
   

III. Aldehitler

1. 
   Alifatik : Desilaldehit, sitral, sitronellal.
   
2. 
   Siklik : Mirtenal, perilaldehit, safranal.
   
3. 
   Aromatik : Anisaldehit, benzaldehit, küminaldehit, sinam-aldehit, vanilin.
   
4. 
   Heterosiklik : Furfural.
   

IV. Ketonlar

1. 
   Alifatik : Artemisia keton, diasetil, metil heptenon, metilno-nil keton, tageton.
   
2. 
   Siklik : Fenkon, kâfur, karvon, menton, piperiton, piperite-non, pulegon, tuyon, verbenon.
   
3. 
   Seskiterpen : Atlanton, turmeron.
   
1. 
   Aromatik : Asetofenon.
   
2. 
   İronlar.
   
1. 
   İyononlar.
   
2. 
   Diğer : Jasmon, muskon, santalon, siveton.
   

V. Fenoller ve Fenol Eterler :

VI. Kinonlar :

VII. Asitler

1. 
   Alifatik : Ambretolik, anjelik, bütirik, jeranik, miristik, ole­ik, tiglik.
   
2. 
   Aromatik : Anisik, benzoik, sinamik.
   
3. 
   Diğer : Kamforik, nepetalik, sedanolik, sedanonik.
   

VIII. Esterler

1. 
   Alifatik : Etil asetat.
   
2. 
   Terpenik : Bornil izovalerat, jeranil asetat, linalil asetat, sitronellil bütirat, sitronellil format, terpinil asetat.
   
3. 
   Aromatik : Benzil asetat, etil asetat, metil benzoat, sinamil sinamat.
   
4. 
   Azotlu : Damasenin, metil antranilat.
   

Ambretolit, bergamotin, bergapten, bergaptol, ftalit, imperatonin, kumarin, limetin, sedanolit, umbeliferon.

Aroma veren bileşik sınıflarının yapısal bazı özellikleri aşağıdaki tablodadır.

Tablo 9. Aroma Maddelerinin Yapısal Özellikleri

Uçucu Yağların Bitkilerde Bulunma Şekli

Genelde %l-3 arasında, ancak örneğin gül çiçeğinde %0.03 gibi düşük, karanfilde %20 gibi yüksek oranlarda bulunabilir. Uçucu yağlar kloroform, benzol, etanol ve eter gibi çözücülerde çözünürler. Açıkta, oda sıcaklığında buharlaşırlar ve buharlaştıktan sonra da leke bırakmazlar. Uçucu yağlar çoğunlukla renksiz veya açık sarı renktedirler. Uçucu yağlar kozmetik, parfümeri ve ilaç sanayiinde, yaygın olarak da baharat sanayiinde kullanılırlar. Genelde uzun süre hava ve güneş ile temas edildiklerinde oksitlenmeye ve zamanla reçineleşmeye başlarlar. Bu nedenle koyu renkli kaplarda, serin ve karanlık ortamda saklanırlar.

Uçucu yağca zengin olan bitkilere aromatik bitkiler adı verilir. Bu bitkilerde koku özelliği kazandıran uçucu yağın kendisidir. Uçucu yağlar bitkilerin tamamında bulunabileceği gibi, belirli bir organında da lokalize olabilirler. Örneğin lavantanın çiçek tomurcuklarında, gülün çiçek petallerinde, nanenin yapraklarında, anasonun meyvelerinde, çörekotunun tohumlarında daha fazla uçucu yağ bulunur.

Uçucu yağlar bitkilerin;

• Yağ cepleri

• Yağ bezeleri

• Yağ kanalları

• Salgı tüyleri (durize tüyleri)

gibi bazı özel metabolik bölgelerinde sentezlenirler ve depolanırlar. Kekik, adaçayı, lavanta, biberiye, oğulotu, nane gibi pek çok değerli türü barındıran Labiatae üyelerinde genellikle uçucu yağlar salgı tüylerinde, anason, kimyon, rezene ve kişniş gibi pek çok değerli türü barındıran Umbelliferae üyelerinde salgı kanallarında, okaliptüs ve turunçgil gibi bitkilerde salgı ceplerinde, çam grubu bitkilerde reçine kanallarında depolanıp salgılanırlar.

Uçucu yağlar bitkilerin en çok toprak üstü kısımlarında özellikle de yaprak, çiçek salkımı, tomurcuk, meyve ve tohumlarında sentezlenirler. Her bir organın da özel bir bölümünde, örneğin yapraklarda yaprağın dış epidermis hücreleri arasında oluşan salgı ceplerinde veya epidermis hücrelerinin dışarı uzaması sonucu oluşan salgı tüylerinde bol miktarlarda bulunurlar.

Uçucu yağlar tek bir maddeden oluşmaz, genelde onlarca hatta yüzlerce farklı bileşenden meydana gelirler. Koku özelliğini de bu bileşenlerden en fazla bulunanı belirler. Örneğin kekik (Oreganuıri), sater (Satureja) ve karabaşotu (Thymbra) yağlarında karvakrol, mercanköşk (Thymus) yağında timol, gül (Rosa) yağında sitronellol, nane (Mentha) yağında mentol, lavanta (Lavandula) yağında linalilasetat ve linalol, adaçayı (Salvia) yağında tuyon ve sineol, biberiye (Rosmarinus) yağında kafur, fesleğen (Ocimum) ve defne (Laurus) yağlarında sineot, rezene (Foeniculum) yağında anethol ve oğulotu (Melissa) yağında neral en fazla bulunan uçucu yağ bileşenleridir.

Bitkiler neden uçucu yağ üretirler? Bu konuda değişik teoriler öne sürülmüştür.

a) Kötü kokulu uçucu yağların itici (repellent) özelliği nedeniyle bitkileri hastalıklara, zararlılara ve ot-obur hayvanlara karşı koruduğu, güzel ve hoş kokulu uçucu yağların ise çekici (atraktif) özelliği nedeniyle başta bal arılan olmak üzere pek çok böceği çekerek tozlaşmayı sağladığı bilinmektedir. Örneğin anduz otu (Inula viscosa) bitkisi bal arıları için çoğunlukla repellent, dağ ladeni (Daphne sericea) bitkisi ise atraktif etkilidir.

b) Uçucu yağlar bazı sıcak ve kurak iklim bölgelerinde yetişen bitkilerde onları aşırı sıcaktan korurlar ve su dengesini ayarlarlar. Uçucu olma özelliklerinden dolayı uçma anında bitkiden ısı çekerek, hafif bir serinlik yaratırlar. Belkide bu nedenle sıcak iklim bölgelerinde yetişen çok sayıda bitki daha fazla uçucu yağ içerir.

c) Uçucu yağlarının hemen hemen tamamı küf mantarlarına karşı koruma sağlarlar, bir kısmı da bakterilere karşı etkilidir. Güçlü antimikrobiyal etkisi nedeniyle, örneğin kekik, hardal, karanfil ve tarçın uçucu yağlan, mikroorganizmaların çoğalmasını önler veya geciktirirler. Bu nedenle antiseptik olarak yaygın şekilde kullanılırlar.

d) Bazı uçucu yağlar yabancı ot tohumlarının çimlenmesi ve sürmesini engelleyerek (allopatik etki), bitkilerin rahat gelişebileceği bir izole alanı oluştururlar. Örneğin okaliptüs ve çam gibi bazı ağaç türlerinin altında genellikle ot yetişmez.