Mövzu İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu.( 2 saat)

Qiymət müəyyən edilərkən istifadə olunan metod­lar­dan biri «orta xərclər, üstəgəl mənfəət» metodudur. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əmtəənin başa gəldiyi istehsal xərcinin üzərinə müəyyən əlavələr edilir.

Firmalar bəzi hallarda qiymətləri rəqiblərin qiymət-lərinə isti­nad etməklə müəyyən edirlər ki, buna da «qiymə-tin, cari qiymətlərin sə­viyyəsi əsasında müəyyən edilməsi» metodu deyilir. Bu metoddan isti­fadə olunduqda, firma özünün xərclərinə və tələbat göstəricilərinə az əhə­miyyət verir. O, özünün əmtəələrinə rəqiblərin eyni əmtəələrinin qiy­mətlərindən aşağı və ya yuxarı qiymət qoya bilər. Bu metod başqa me­todlara nisbətən daha geniş yayılmışdır.

Bütün bu metodlardan istifadə etməkdə məqsəd əmtəələrin son qiymətinin müəyyən edilməsidir Lakin satıcılar aşağıdakı fəndlərdən istifadə etməkdən çəkinməlidirlər: 1) Qiymət-lərin rəqiblərlə məsləhətləşməklə müəyyən edil­məsi; 2) Pərakəndə satış qiymətlərinin sabit saxlanılması; 3) Qiymət ayrı-seçkiliyi; 4) Yol verilən ən aşağı qiymətlərlə satış; 5) Qiymətlərin heç bir əsas olmadan qaldırılması; 6) Qiymət-lərin düşünülmüş surətdə, alıcıların imkanlarına uyğun gəlməyən tərzdə qaldırılması.

Qiymətlərin məsləhətləşməklə müəyyən edilməsi o deməkdir ki, satıcılar qiymətləri müəyyən edərkən qabaq-cadan həmin məhsulların digər satıcıları ilə dilbir olmama-lıdırlar. Istehsalçının öz əmtəəsini hər hansı bir qiymətə satmağı diler­dən tələb etməyə ixtiyarı yoxdur. Satıcı diler-lərə yalnız istehsal­çı­nın məs­lə­hət gördüyü qiyməti təklif edə bilər. Başqa Qeyd etmək la­zım­dır ki, istehsalçının dilerə əmtəə satmaqdan imtina et­mək, yaxud da onun mənafeyinə qəsd etmək hüququ yoxdur.

Satıcıların öz rəqiblərini sıxışdırmaq üçün əmtəə-lərin istehsal xərclərindən aşağı qiymətə satmağa səlahiy-yətləri çatmır.

Firmalar ilkin qiymətləri müəyyən etdik-dən sonra di­gər amilləri də nəzərə almaqla onu dəyişdirir və bu zaman qiymət­lərin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar müxtəlif nöqteiy-nəzərlər meydana çıxır ki, bunlardan da geniş yayılmışları aşağıdakılardır: 1) Yeni isteh­sal olu­nan əmtəələrə qiymət qoyulması; 2) Qiymətlərin əmtəə nomen­kla­tu­ru çərçivəsində müəyyən edilməsi; 3) Əmtəələrə coğrafi prinsip əsasında qiymət qoyulması; 4) Əmtəələrə güzəştli qiymətlərin müəyyən edilməsi; 5) Əmtəələrə satışın stimullaşdırılması üçün qiymət qoyul­ma­sı; 6) Əm­tə­ələrə ayrı-seçkilik qaydasında qiymət qoyulması.

Yenilikçilik istehsalçıdan çox böyük məsuliyyət və risk tələb edir. Çünki yeni əmtəələr istehlakçıların xoşuna gəlmədikdə reallaş­dı­rıl­mamış qalır və firma böyük məbləğ-də zərər çəkir. Aparılmış tədqi­qat­lar göstərir ki, yeni əmtəələrin istehlak malları bazarında 40%-i, səna­ye təyinatlı əmtəələr bazarında 20%-i, xidmətlər bazarında isə təqri­bən 18%-i uğursuzluqla nəticələnir. Geniş istehlak mallarının uğur­suzluğu daha acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxarır. Ona görə yeni əmtəələrin istehsalına başlamazdan əvvəl istehsalçı, necə deyərlər, düşünüb-daşın­malı, yüz ölçüb bir biçməlidir ki, sonra peşimanlıq çək­məsin. Yeni əmtə­ələrin uğursuzluğa düçar olmasının isə bir neçə səbəbi vardır. Bunlar ondan ibarətdir ki, bəzən ideyanın özlüyün-də yaxşı olma­sına baxmaya­raq bazarın tutumu düzgün qiy-mətləndirilmir, əmtəənin mövqeyi ba­zarda düzgün müəy-yən edilmir, pis reklam­laşdırılır, yeni əmtəələrin işlənib ha-zırlanmasına nəzərdə tutul­duğundan qat-qat çox xərc çəki-lir, rəqiblərin cavab zərbəsi göz­lənildiyindən güclü olur və s.

Firmaların qiymətqoyma probleminə yanaşmaları əmtəələrin həyat dövrünün mərhələlərə bölünməsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Əmtəə­lərin bazara çıxarılması mərhələsi daha məsuliyyətli hesab olunur və qarşıya ciddi tələblər qoyulur. Ona görə də həqiqətən yeni olan əmtəə­lərə qiymət qoyulmasını bir-birindən fərqləndirmək lazım­dır. Yeni əm­təə­ləri bazara çıxaran firmalar iki strategiya ilə üzləşir və bunlardan birini seçməlidirlər. Bunlardan biri obrazlı ifadə ilə desək «qaymağın yığılması», digəri isə «bazara əsaslı surətdə daxil olmaq və öz mövqe­yini qoruyub saxlamaq» strategiyasıdır.

Birinci strategiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yeni əmtəə istehsal edən firmalar ilk vaxtlar həmin əmtəəyə yüksək qiymət qoyur və bununla da daha çox mənfəət əldə etməyə cəhd göstərirlər. Burada məqsəd ondan ibarətdir ki, yeni malları bazarın bütün seqmentləri deyil, yalnız bəzi seqmentləri qəbul edə bilsin. Firmalar bir müddətdən sonra qiymətləri aşağı salmaqla özlərinə daha çox müştəri cəlb edirlər. Çünki qiymətlərin aşağı salınması firmaların guya öz mənfəətlərinin bir hissəsindən imtina etməklə adamlarda onların qayğısına qalmaq psixo­logiyası aşılayır. Belə hərə-kət edən firmalar bununla da bazarın ən yük­sək maliyyə «qaymağı»nı götürürlər.

Məhsul, əmtəə nomenklaturunun tərkib hissəsi ol-duqda qiy­mətin müəyyən edilməsinə yanaşma metodu dəyişir. Bu zaman firmalar yüksək mənfəət əldə edilməsinə imkan verən qiymət sistemi işləyib ha­zırlamağa çalışırlar. Müxtəlif əmtəələr tələbat və xərc nöqteyi-nə­zərin­dən bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqlarına və rəqabətlə qar­şılaşdıq­la­rına görə qiymətlərin müəyyən edilməsi olduqca çətindir. Bununla əla­qədar olaraq aşağıdakı halları nəzərdən keçirək.

Məlum olduğu kimi, hər bir firma bütöv əmtəə çe-şidi yaradır. Eyni bir əmtəə çeşidi hazırlandıqdan və satışa buraxıldıqdan sonra bunun təkmilləşdirilməsi prosesi baş-lanır və hər sonrakı modelin qiy­mə­ti əvvəlkindən kəskin surətdə fərqlənir. Məhz bunlara əsasən isteh­lakçılarda əmtəənin sonrakı modelinin yüksək keyfiyyətə malik olması barədə təsəvvür yaranır.

Firmaların əksəriyyəti əsas məhsullarla yanaşı, əlavə və ya yar­dımçı məhsullar da istehsal edirlər. Ona görə də firmalar həm də əlavə məhsulların qiymətlərini müəyyən etməlidirlər. Bu isə çox mürək­kəb məsələdir. Çünki belə məhsulların qiymətləri bir qayda olaraq yüksək olur və alıcıların tədiyə qabiliyyətinə uyğun gəlmir.

Sənayenin bəzi sahələrində elə ləvazimatlar da buraxılır ki, bunlar olmadan əsas məhsullardan istifadə etmək mümkün deyildir. Belə məcburi ləvazimatlara üzqır-xan üçün ülgüclər misal ola bilər. Çox vaxt əsas məhsulların istehsalçıları onlara aşağı qiymət, məcburi ləva­zi­matlara isə yüksək qiymət qoyurlar. Aydın məsələdir ki, məcburi ləva­zimatlar olmadan əsas məhsuldan istifadə edilməsi qeyri-müm­kündür. Eyni sözləri «Kodak» firmasının fotoapa-ratları haqqın­da da demək olar. Belə ki, firma fotoapa-ratlar üçün aşağı, plyonka üçün yuxarı qiy­mət qoyur və bu yolla daha çox mənfəət əldə edir.

Qiymətlər coğrafi prinsip üzrə də müəyyən olunur. Bu, o de­məkdir ki, firma ölkənin müxtəlif regionlarından olan istehlakçılar üçün müxtəlif qiymətlər müəyyən edil-məsinə dair qərarlar qəbul edir. Çünki əmtəələrin uzaqda yerləşən istehlakçıya çatdırılması ilə əlaqədar olan tədavül xərcləri yaxın məsafələrə çatdırılması ilə əlaqədar olan tə-davül xərclərindən çox olur. Ona görə də əmtəənin istehsal xərcləri eyni olduğu şəraitdə tədavül xərcləri müxtəlif oluduğu üçün uzaq əra­zi­lərdə yerləşən istehlakçılara satılan əmtəələrə qanunauyğun surət­də yüksək qiymət qoyulur və bu, müştərilərin itirilməsinə gətirib çıxar­mır.

Əmtəələrə bölgə qiymətləri də müəyyən edilir.Bu vaxt, fir­ma iki, yaxud da bir neçə bölgəyə mal göndərməyi və oradakı ba­zar­da «məskunlaşmağı» qarşısı-na məqsəd qoyur. Hər hansı eyni bir bölgə­nin hüdudların-da yaşayan istehlakçılar və sifarişçilər əmtəələri eyni qiy-mət­lə satın alırlar. göstərir.

Qiymətqoymada istifadə olunan metodlardan biri də qiymətin bazis məntəqəsi nəzərə alınmaqla müəyyən edilməsidir. Bunun mahiy­yəti ondan ibarətdir ki, hər hansı bir şəhər bazis kimi qəbul edilir və gön­dəriş yerindən asılı olmayaraq bütün sifarişçilər üçün nəqliyyat xərc­ləri eyni məbləğdə – bazis məntəqəsi üzrə olan məbləğ qədər olur.

Alıcı və ya satıcı daşınma xərclərini öz üzərlərinə götürməklə qiymətqoyma metodundan da istifadə edirlər. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, satıcı və ya alıcı daha çox sifariş daxil olmasını təmin et­mək üçün əmtəələrin daşınması ilə əlaqədar olan xərclərin bir hissəsini və ya onu tamamilə öz öhdəsinə götürür. Firmalar bu metoddan başlıca olaraq yeni bazarlara girmək, habelə rəqabətin kəskinləşdiyi bazar­larda özlərinin mövqelərini qoruyub saxlamaq üçün istifadə edirlər.

.

Alıcı daha çox əmtəə satın aldığı hallarda da ona mü-əyyən güzəşt­lər edilir. Buna iqtisadi ədəbiyyatda miq­dara görə güzəşt deyilir.

Firmalar konkret şəraitdən asılı olaraq öz əmtəələri­nin qiymət­lərini onun istehsalına çəkilən xərcdən aşağı da müəyyənləşdi­rirlər. Bu zaman qarşıya satışın stimullaşdırıl-ması vəzifəsi qoyulur və bu müxtəlif formalarda olur. Bun-lardan bəzilərini nəzərdən keçirək. Univermaqlar və uni-ver­samlar alıcıları özlərinə cəlb etmək məqsədilə, məsələn, hər il yanvar ayında qış satışı, may ayında yaz satışı, sen-tyabr ayında payız satışı təşkil edir, istehsalçılar dilerlərdən mal alan istehlakçılara nəqd güzəşt­lər edirlər.

Firmalar xüsusi qiymət sistemi və qiymətqoyma strategiyası işləyib hazırlamalarına baxmayaraq, həm də qiymətləri vaxtaşırı aşağı salır və ya qaldırırlar.

Firmaların qiymətləri aşağı salmaq qərarına gəlmə-ləri bir sıra səbəblərlə əlaqədardır. Bunlar istehsal gücləri-nin tam yüklənməməsi, şid­dətli qiymət rəqabətinin təsiri ilə bazar payının azalması, ucuz qiy­mətlər hesabına bazarda hakim mövqe tutmaq uğrunda gedən rəqabət və s. ibarət-dir. Bunlara uyğun olaraq firmalar öz dövriyyələrini artır-mağa, istehsal etdikləri məhsulların qiymətlərini aşağı sal-mağa, isteh­sa­lın həcminin genişləndirilməsi hesabına xərc-lərin azaldılmasını tə­min edə bilən bazar payına sahib ol-maq niyyəti ilə qiymətləri hamı­dan tez aşağı salmağa çalışırlar.

Qiymətlərin qaldırılmasına təsir göstərən səbəblər-dən biri də həmin məhsula olan tələbin artmasıdır. Qiymət-ləri, həmçinin güzəştləri ləğv etmək, çeşidi əmtəənin bahalı variantları ilə əvəz etməklə ya gizli, yaxud da açıq-aşkar da yüksəltmək olar.

Qiymətlərin dəyişməsinə istehlakçılar və rəqiblər də biganə qalmır, onlar da öz münasibətlərini bildirirlər. Buna onlar bir qayda ola­raq satıcıların sayı azaldıqda və onların əmtəələri bir-birinə oxşadıq­da, alıcılar isə bundan yetərincə xəbərdar olduqda reaksiya verirlər bu əmtəənin nə kimi əhəmiyyət kəsb etməsi ilə əlaqədar prob­lemləri öyrənməli, rə­qi­bin niyyətini, lazım gəldikdə isə işə sala biləcəyi ehtiyat mənbələrini aş­kara çıxarmalıdır. Bütün bunlar firmaya bazarda öz mövqeyini nəinki qoru-yub saxlamağa, həm də onu daha da möh­kəm­ləndirməyə imkan verir.

3. 
   Qiymət sistemi. Qiymətin növləri.
   

Verilən sistemi əsas bloklarının birində qiymətin dəyişməsi tez bir surətdə digər bloklara da ötürülür.

Bütün qiymət sistemində sənayenin baza sahələrinin məhsullarının qiymətləri əsas rol oynayır. Onlara yanacaq energetika( kömür, neft, qaz, elektrik enerjisi) , metallurgiya sahələri aiddir.

Qiymət sistemini təşkil edən qiymət növləri aşağıdakı əlamətlərinə görə təsrifləndirilirlər:

a) xidmət etdiyi iqtisadi dövriyyənin xarakterinə görə;

b) franko növlərinə görə;

v) fəaliyyət müddətinə görə;

q) ərazi əlamətlərinə görə;

ğ) təsbit olunması qaydalarına görə.

Xidmət etdiyi iqtisadi dövriyyənin xarakterinə görə qiymətlər aşağıdakı növlərə bölünür:

Sənaye məhsullarına görə topdansatış qiymətləri;

Tikinti məhsullarının qiymətləri;

Yük və sərnişin nəqliyyatı tarifləri;

Pərakəndəsatış qiymətləri;

Kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiymətləri;

əhaliyə pullu xidmətə olan tariflər.

Sənaye məhsullarının topdansatış qiymətləri öz növbəsində iki yarımnövə6 müəssisənin topdansatış qiymətinə və sənayenin topdansatış qiymətlərinə bölünür.

Müəssisənin topdansatış qiymətlərinin tərkibi aşağıdakı növlərə bölünür:

1. 
   xərclər( maya dəyəri)
   
2. 
   mənfəət
   
3. 
   qiymətə əlavələr( güzəştlər)
   
4. 
   əlavə dəyər vergisi.
   

Sənayenin topdansatış ( buraxılış) qiymətləri istehlakçı müəssisələrin və yaxud satış ( topdansatış) təşkilatlarının məhsullarına görə ödədikləri qiymətlərdir.

Sənaye topdansatış ( buraxılış) qiymətinin tərkibi aşağıdakı kimidir:

1. Müəssisənin topdansatış qiyməti

2. Təchizat- satış əlavələri( güzəştləri)

a) təchizat- satış və yaxud topdansatış müəssisələrinin xərcləri;

b) təchizat- satış və yaxud topdansatış müəssisələrinin mənfəəti;

3. Aksiz

Pərakəndəsatış qiymətləri qiymətlərin əmələ gəlməsi prosesinin son mərhələsinin nəticələri və xalq istehlakı məhsullarının faktiki satış qiymətləridir. Bu qiymətlərlə satılan məhsullar birbaşa istehlak sferasına daxil olur. Pərakəndəsatış qiyməti kəmiyyətcə sənaye topdansatış ( buraxılış) qiyməti ilə ticarət əlavələrinin ( güzəştlərinin) cəmindən ibarətdir.

Qiymətlərin frankolaşdırılması dedikdə, məhsulun istehsalçılardan istehlakçılara çatdırılması xərclərinin qiymətlərdə uçotu qaydaları başa düşülür. Franko növlərinə aşağıdakı qiymət növləri fərqləndirilir:

1. Franko- anbar- istehsalçı( malgöndərən) və ya istehsal yerində FOB qiyməti. Bu qiymət növünün tətbiqi zamanı məhsulun göndərilməsi xərcləri qiymətlərə daxil edilməyərək istehlakçı tərəfindən ödənilir.

2. Franko- vaqon göndərmə stansiyası. Onun tətbiqi zamanı məhsulun göndərmə stansiyasına çatdırılması xərcləri qiymətlərə daxil edilir, qalan xərclər istehlakçı tərəfindən ödənilir.

3. Franko- vaqon təyinat stansiyası.

4. Franko- anbar – istehlakçı. Bu qiymət növünün tətbiqi zamanı bütün tədavül xərcləri qiymət elementinə çevrilirlər.

Fəaliyyət müddətlərinə görə qiymətlərin aşağıdakı növləri fərqləndirilir:

Sabit qiymətlər- müəyyən müqavilə üzrə məhsul göndərişi müddətində dəyişmirlər.

Cari qiymətlər- müəyyən vaxt dövründə məhsul göndərişinin həyata keçirildiyi qiymətlərdir.

Onlar bir müqavilənin yerinə yetirilməsi müddətində bazar konyukturasından asılı olaraq dəyişə bilərlər.

Sürüşkən qiymətlər- uzunmüddətli istehsal dövrünə malik olan məhsullarla ticarət sövdələşmələrində müəyyən edilir.

Mövsümi qiymətlər- müəyyən vaxt dövründə fəaliyyət göstərirlər.

Mərhələli qiymətlər- əvvəlcədən müəyyən edilmiş şkala üzrə məhsulların ardıcıl aşağı salınan qiymətləridir.

Müəyyən edilməsi qaydalarına görə aşağıdakı qiymət növləri təsnifləşdirilir:

1. Təsbit edilən qiymətlər- dövlət tərəfindən təyin olunurlar.

2. Müqavilə qiymətləri- tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilirlər.

3. Tənzimlənən qiymətlər- dövlət tərəfindən müəyyən təsir göstərilməklə tələb və təklif nisbətləri əsasında formalaşırlar.

4. Sərbəst qiymətlər- bazarda tələb və təklifin təsiri altında formalaşırlar. Dövlət bu qiymətlərin dəyişilməsinə yalnız bazar konyukturasına təsir etməklə nail ola bilər.

Qiymət sistemini mühüm tərkib elementlərindən biri də dünya bazar qiymətləridir. Dünya bazarında xarici ticarət fəaliyyətini həyata keçirərkən aşağıdakı əsas qiymət növlərini fərqləndirrlər:

1. FAS və ya FOB ixrac qiymətləri. Bu qiymətlər üzrə ixracatcı firma idxalçıya əmtəəni gəmiyə qədər nəqliyyat xərclərini daxil etməklə FAS qiymətinə, ya da gəmiyə yükləmə xərclərini daxil etməklə FOB qiymətinə satır.

2. SİF idxal qiymətləri özündə FOB qiymətindən əlavə yüklərin idxalçı və ya ixracatçı ölkələrin sərhədlərinə qədər daşınması və sığorta xərclərini birləşdirir.

3. Kontrakt qiymətləri tərəflərin razılığına görə bir qayda olaraq dövlətlərarası və ya hökumətlərarası ticarət müqavilələri əsasında müəyyən edilir.

4. Birjada təyin edilən qiymətlər.

5. İri firmaların təklif qiymətləri və faktiki sövdələşmə qiymətləri.

6. Beynəlxalq sövdələşmələrdə iştirak edən ölkələrin daxili topdansatış qiymətləri.

Qiymətlərin əmələ gəlməsi prosesində yaranma sferası və təsir mexanizmi nöqteyi- nəzərdən qiymətlərin tənzimlənçəsinin aşağıdakı bir neçə formasını ayırmaq olar:

- əmtəələrin istehsalı və tədavülü sferasında dövlətin birbaşa iştirakı ilə qiymətlərin tənzimlənməsi;

- antiinhisar qanunvericiliyi ilə tənzimləmə;

- gəlirin tənzimlənməsi siyasəit ilə;

- pul tədavülü sferası vasitəsilə təsərrüfat konyukturasının yənzimlənməsi ilə.

Dövlətin qiymətin əmələ gəlməsi prosesinə təsiri qiymətlərin tənzimlənməsinin birbaşa və dolayı metodların üzvi əlaqəsi ilə reallaşır. Bu metodların ölkələr və ayrı- ayrı dövlətlər üzrə nisbətləri müxtəlifdir.

Qiymətlərin birbaşa tənzimlənməsi başlıca olaraq ictimai istifadə ( istehlak) sahələrində ( elektroenergetika, nəqliyyat, rabitə, su təchizatı və s.) tətbiq olunur. Bu sahələrdə qiymət və tariflər adətən inhisarlarla münasibətdə aşağı və ya yüksək mənfəət normaları əsasında müəyyən olunur.

Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi inhisarların marağına və onların dünya bazarında konkret mövqelərinə, ümumən ölkənin tələbatına cavab verə bilən iqtisadiyyatın yüksək inkişaf sürətinin və struktur irəliləyişlərin stimullaşdırılması üçün tətbiq edilir.

Qiymətlərin tənzimlənməsinin dolayı metodları qiymətlərin özünə deyil, qiymətlərin əmələ gəlməsi ilə bağlı olan amillərə təsir dairəsinədə ortaya çıxır. Buna misal olaraq, pul vəsaitlərinin emissiyası sa daxil olmaqla, vergi, kredit və valyuta siyasətinin köməyi ilə məcmu tələbin tənzimlənməsini göstərmək olar. Belə tədbirlər nəticəsində bir çox sahələrdə istehlak və məşğulluqla bağlı məsələlər stimullaşdırılır ki, bu da öz növbəsində istehlak malları bazarına və əhalinin tədiyə qabiliyyətli tələbinin həcminə təsir göstərir.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı şəraitində olan ölkələrin təcrübəsi qiymətlərin dövlət tənzimlənməsinin iki üsulunun mövcudluğunu göstərir: iqtisadi və inzibati. Tənzimlənmənin iqtisadi üsulu daha üstündür və dövlət orqanlarının vergi, maliyyə- büdcə, kredit, valyuta, gömrük siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir. Qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar mexanizminin fəaliyyətini pozmur, qiymətin iqtisadi əsaslandırılmasını və onların dünya bazar qiymətləri ilə əlaqəsini saxlayır.

Bazar şəraitində qiymətlərin inzibati üsullarla tənzimlənməsi isə fövqəladə hallarda, iqtisadiyyatın böhran keçirdiy, sürətli inflyasiya, təsərrüfat kompleksinin bütün sahələrində tənəzzül baş verdiyi şəraitdə dövlət üçün strateji əhəmiyyət kəsb edən ayrı- ayrı malların, digər məhsulların qiymətlərinin sürətli artımından əhalini sosial- müdagiə etmək məqsədilə də həyata keçirilə bilər.Bu halda hökumət özü inzibati qaydada istehlak səbətinə daxil olan ilkin tələbat mallarının qiymətini müəyyənləşdirir və dəyişdirir.

Qiymətlərin iqtisadi üsullarla tənzimlənməsinə gəldikdə isə qetd edilməlidir ki, bu dövlət büdcəsinin mənafeyinin ayrı- ayrı əmtəə istehsalçılarının, ən vacibi isə son istehlakçıların, vergi ödəyən adi vətəndaşların mənafeyi ilə üst- üstə düşməsinə təmin edən vergi siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir.

Dolayı metodların köməyi ilə dövlət tələb və təklif arasında tarazlığın əldə edilməsinə və saxlanmasına,. Bununla da bütün iqtisadiyyat miqyasında qiymətlərin uyğun və tədricən artımına nail olmağa çalışır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə qiymətin tənzimlənməsinin dolayı metodlarına, dövlət tərəfindən torpaq rentasının , uçot dərəcələrinin, əmək haqqının( əgər qiymətlərin birbaşa tənzimlənməsi ilə əlaqədar deyilsə), eləcə də qiymətlərin əmələ gəlməsinə təsir göstərən digər amillərin tənzimlənməsinə yönəldilmiş fəaliyyətlər də aid edilir.

Son illərdə qiymətlərin dolayı metodlarla tənzimlənməsi təcrübəsi öz mahiyyətini itirməkdədir. Bu, hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır ki, müasir bazar inhisar tənzimlənməsi ilə yüksək dərəcədə bağlıdır və onunla məhdudlaşır. Bu vəziyyət inkişaf etmiş ölkələrə də xasdır.

Mövzu 12. Aqrar münasibətlər(4 saat )

Plan
1.Aqrar münasibətlər və onun xarakterik xüsusiyyətləri.Torpaq istehsalın başlıca amilidir.

2.Aqrar- sənaye kompleksi və inteqrasiyası.

3.Torpaq rentası və onun formaları.

4.İcarə haqqı və torpağın qiyməti.

Torpaq iqtisadiyyatın ən mühüm sahələrindən biri olan kənd tə­sərrüfatında oynadığı rola görə istehsalın başlı-ca təbii-iqtisadi amili ol­maqla, həm də investisiya əmtəə-lərinə aid edilə bilər. Çünki insanlar bir tə­rəfdən, məhsul is-tehsal etmək üçün torpağı əkib – becərməklə öz əmək­­ləri ilə ona təsir göstərir, digər tərəfdən isə istehsal prosesində on­dan vasitə kimi istifadə olunur. Lakin torpağın insanların öz-ləri tərə­fin­dən yaradılan investisiya əmtəələrindən–bina-lardan, maşınlardan, ava­­­dan­lıqlardan və s. – fərqləndirən bir sıra xüsüsiyyətləri vardır.

Kənd yerlərində yol-nəqliyyat sistemi bərbad vəziy-yətdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan iqtisadi vahidlərə böyük ziyan dəyir, təkrar istehsalın normal ahəngi pozulur və bütün bunlar nəticə etibarılə məhsulların istehsalına çəkilən xərclərin və onların kapitaltutumunun artmasına səbəb olur. Yolların pis vəziy­yətdə olması kəndi şəhərdən ayırır, kənd əhalisinin yaxın şəhərlərdəki mə­dəni - məişət poten­sialından istifadə etmək imkanlarını, kənddə ya­şa­mağa marağı azaldır. Kəndin is-tehsal infrastrukturu sistemində aqro­servis xüsusi yer tutur. Zəhmətkeş kəndli özünə məxsus olan inven­tar­la­rı həmişə yaxşı mühafizə olunan yerlərdə saxlamış, onlara əsl tə­sər­rüfatçı qayğısı ilə yanaşmışdır. Belə olduqda inventar və texnikadan etibarlı şəkildə və uzun müddət istifadə etmək mümkündür. ASK-nın intensiv inkişaf etdirilməsində sosial infrastruktura üstünlük verilməsi, onun təkrar istehsalın intensiv tipinə cavab verə bilən tələblərə uyğun­laşdırılması da mühüm rol oynayır. ASK-nı səciyyələndirərkən nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatı həmişə sənaye, ticarət və digər sa­hə­lərlə əlaqədar olmuşdur. Həm də ASK anlayışı elmi anlayışlar sis­temi­nə bu yaxınlarda daxil olmuş və onun meydana gəlməsi kənd təsər­rü­fa­tı ilə əlaqədar olan və hazırda vahid təkrar istehsal prosesində bir­ləşmiş digər sahələr arasındakı əlaqə və qarşılıqlı asılılıqların keyfiy­yətcə yeni səviyyəsi deməkdir. Çünki kənd təsərrüfatı məhsulları isteh­salının artı­rıl­ması, əhalinin ərzaq, sənayenin isə xam-mallara olan tə­lə­batının ödə­nilməsi təkcə kənd təsərrüfatın-dan deyil, həm də ASK-nın bütün hissə­lərinin əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilməsindən asılıdır.

Aqrar-Sənaye Kompleksinin formalaşmasının əsası­nı aqrar sə­naye inteqrasiyası təşkil edir. Aqrar-sənaye inteq-rasiyası (ASI) dedikdə kənd təsərrüfatının ona xidmət edən və onun məhsullarını isteh­lakçı­la­ra çatdıran müxtəlif sahə-lərlə istehsal əlaqələrinin güclənməsi nə­zərdə tutulur. ASI əmək bölgüsü və ixtisaslaşdırmanın dərinləşmə­sinin nəticə­si­dir. Deməli, kənd təsərrüfatının onunla bağlı olan digər sahə­lərlə ge­niş münasibətləri olmalıdır. Bu, hər şeydən əvvəl kənd təsərrüfatı üçün əsas və dövriyyə kapitalı ünsürləri istehsal edən, habelə onun məh­sul­la­rının reallaşdırılmasına xidmət göstərən sahələrlə əlaqələrin güc­lən­mə­si­nə aiddir.

ASI çoxcəhətlidir və müxtəlif formalarda təzahür edir. Bu, hər şey­dən əvvəl prosesin hansı səviyyədə (ölkə miqyasında, rayon, yaxud da müəssisə çərçivəsində) getmə-sindən asılıdır. ASI-nin formaları həm­çinin əlaqədə olan sahələrin texnoloji və təşkilati cəhətdən bir-birilərinə nə dərəcədə yaxın olmalarından asılıdır. Inteqrasiya prosesinin xarak­terinə ayrı-ayrı sahələrin xüsusiyyətləri, əldə edilən məhsulların və on­ların emal olunması texnologiyasının spesifikası da böyük təsir gös­tərir.

Inkişaf etmiş ölkələrdə fermer və qeyri-fermer təsər-rüfatları­nın bir-biri ilə müqayisəsi göstərir ki, son illərdə onların gəlirlərindəki fərq azalmış və ikincilər birincilərə nisbətən daha sabitdirlər. Lakin bunlara baxma­yaraq fer-mer təsərrüfatları ilə əlaqədar olan problemlər mövcud­dur və onların həlli gəlirlərin çoxalmasında və nəticə etibarilə kənd tə­sərrüfatı məhsulları istehsalının artırılmasında müsbət rol oyna­ya bilər.

Inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin qiymətlərə görə elastikliyi aşağıdır. Təqribi hesablamalar göstərir ki, fermer təsərrüfatlarının məhsulları üzrə elastiklik əmsalı 0,20-0,25 arasında tərəddüd edir. Bu o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı məh­sullarının qiy-məti 40-50% aşağı düşməlidir ki, istehsalçılar bu məh­sulların tədarükünü 10% artıra bilsinlər. Aydın məsələdir ki, isteh­lakçı­lar alternativ əmtəələrlə müqayisədə əlavə kənd tə-sərrüfatı məhsul­larına az əhəmiyyət və aşağı qiymət verirlər. Ona görə ki, məlum oldu­ğu kimi, tələbin elastikliyini müəy-yən edən əsas amil əvəzetmədir. Bu o demək­dir ki, hər hansı bir kənd təsərrüfatı məhsulunun qiyməti aşağı düşdük­də, istehlakçı onu qiyməti aşağı düşməmiş başqa bir məhsul ilə əvəz et­məyə meylli olur. Lakin, varlı ölkələrdə kənd təsər-rüfatı məhsullarının qiymətləri aşağı düşdükdə, aydın məsə-lədir ki, insanlar gündə 3 dəfə yeməkdən 4-5 dəfə yeməyə keçmirlər. Insanların qida məhsullarını di­gər məhsullarla əvəz etmələri təbii – bioloji məhdu­diy­yətlərlə əlaqə­dar­dır. Kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin qeyri elastikliyi də aza­lan son faydalılıq anlayışının köməyilə aydınlaşdırıla bilər. Varlı və zən­gin cəmiyyətlərdə əhali, ümumiyyətlə yeməkdən kor­luq çəkmir və yaxşı geyinir, yəni bir növ kənd təsərrüfatı məhsulları ilə yaxşı təmin olun­muşlar. Ona görə də əlavə kənd təsərrürfatı məhsul­la­rının istehsalı son fay-dalılığın tez bir zamanda aşağı düşməsinə səbəb olur. Belə-liklə, is­teh­lakın azacıq artmasını təmin etmək üçün kənd təsərrüfatı məhsul­la­rı­nın qiymətləri çox aşağı düşməlidir.

Inkişaf etmiş ölkələrdə müşahidə olunan meyllərdən biri də kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə təklifin artmasıdır. Bunun başlıca səbə­bi isə texniki tərəqqidir. Burada hər şey-dən əvvəl, fermer təsərrüfat­larının tamamilə elektrikləş­diril-məsi və mexanikləşdirilməsi, torpaq­la­rın becərilmə texnolo-giyasının, irriqasiya işlərinin yaxşılaşdırılması, güb­­rədən is-tifadə olunması, mal-qaranın yetişdirilməsi və onlara qulluq edilməsinin təkmilləşdirilməsi və s. nəzərdə tutulur. Bütün bunların nəticəsində, məsələn, ABŞ-da 1930-1980-ci illərdə bir işçiyə düşən kapital qoyuluşu 15 dəfə artmışdır. Bu isə öz növbəsində bir fermerə düşən becərilən torpaq sahəsinin 5 dəfə artmasına səbəb olmuşdur. Bu ölkədə bir nəfər kənd təsərrüfatı işçisi 1820-ci ildə 4 nəfərin, 1947-ci ildə 14 nəfərin, 1987-ci ildə isə 96 nəfərin təmin olunması üçün lazım olan qədər ərzaq məhsulları və xammallar istehsal etmişdir. Kənd təsər­rüfatında əmək məhsuldarlığı xeyli yüksəlmiş və hazır-da aqrar sahədə təqribən 5,0 mln. nəfər məşğul olur ki, bu da əhalinin ümumi sayının 2%-ni təşkil edir.

Beləliklə, inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar bölmənin in-kişaf etdi­rilməsində çox böyük nailiyyətlər qazanılmış və təcrübə toplanmışdır. Bu, kənd təsərrüfatı sahəsində yeridi-lən düzgün dövlət siyasəti nəticə­sində mümkün olmuşdur.

3. Torpaq rentası və onun formaları.