Ana səhifə

1. Maliyyə nəzarəti anlayışı


Yüklə 262 Kb.
tarix26.06.2016
ölçüsü262 Kb.
Mövzu 3. Maliyyə nəzarəti anlayışı və maliyyə nəzarətinin funksiyaları

3.1. Maliyyə nəzarəti anlayışı

3.2. Nəzarət idarəetmə funksiyası kimi.

3.3. Maliyyə nəzarətinin funksiyaları.



1. Maliyyə nəzarəti anlayışı

E.Y. Qraçova maliyyə nəzarətini hüquq normalarıyla tənzimlənmiş dövlət, bələdiyyə, ictimai orqanların, təşkilatların və digər təsərrüfatçılıq edən subyektlərin, vaxtlı vaxtında həyata keçirilməsini və maliyyə planlaşdırmasının yoxlanılmasının, gəlirlərin əsaslanmaış və dolğun formada pul fondlarına daxil olması və onların istifadəsinin səmərəliliyinin yoxlanılması üzrə fəaliyyət kimi müəyyən edir.

Ali Nəzarət Orqanları Beynəlxalq Təşkilatının (INTOSAI) IX konqresində qəbul edilmiş «Nəzarətin rəhbər prinsiplərinin Lima bəyannaməsi»ndə deyildiyi kimi, nəzarət özlüyündə məqsəd deyildir, tənzimləmə sisteminin ayrılmaz hissəsidir və onun məqsədi qəbul olunmuş standartlardan kənarlaşmaları və qanunilik, səmərəlilik və material ehtiyatlarının sərf olunmasında qənaətcillik prinsiplərinin pozulmasını mümkün qədər daha erkən mərhələlərdə aşkara çıxarmaqdır ki, vəziyyəti düzəltmək üçün tədbirlər görmək, ayrı-ayrı hallarda təqsirkarları məsuliyyətə cəlb etmək, vurulmuş ziyanın əvəzini ödətdirmək, yaxud gələcəkdə belə pozuntuların qarşısını almaq və ya sayını azaltmaq üzrə tədbirlər görmək mümkün olsun.

İdarəetmə sistemində maliyyə nəzarətinin əsas məqsədi idarəedən subyektin maliyyə maraqlarının qorunmasının qiymətləndirilməsidir.

Maliyyə marağı başqa sferalardakı maraqlarla, o cümlədən iqtisadi, siyasi və s. qırılmaz surətdə əlaqədardır. Əksər hallarda hər hansı bir sahəyə maraq maliyyə ölçüləri ilə ifadə olunur.

Məsələn, hər hansı bir layihə, ideyanın reallaşmasına sərf edilən xərclər və s.

Buna görə maliyyə marağı ilkin ola bilər (məsələn, sahibkar tərəfindən mənfəətin alınması) və ya ikinci, törəmə (məsələn, əhalinin səhiyyə proqramlarının reallaşdırılması). Həm də müxtəlif situasiyada maliyyə marağı digər maraqlarla müqayisədə müxtəlif ola bilər. Məsələn, uzunmüddətli perspektiv üçün gəlir əldə etmək məgsədi ilə işverən qiymətləri aşağı salmağa və zərərə getməyə razıdır (rəqabətliləri bazardan sıxışdırmaq məqsədi ilə).

İdarə edən subyektin marağı formalaşdırılmalıdır, yəni açıq şəkildə yaxud da bu və ya digər momentlə bağlı olaraq bildirilməlidir. (elan edilməlidir). Məsələn, işçi əmək haqqının artımı haqqında tələbi açıq bildirməyə bilər, amma o təcrübəyə əsaslanaraq, ehtimal ki, məvacibə əlavəyə şad olacaq.

Təşkilat açıq bildirməyə bilər ki, şəxsi məqsədlərində əməkdaşlara ofis təchizatından istifadə etməyi qadağan edir, amma yaranmış təcrübədən güman edilir ki, belə hərəkətlər rəhbərliyin razılıqlarını almayacaq.

Dövlət zərərli tullantıların atmosferə atılmasını qadağan edən qanun qəbul etməyə bilər, lakin nəzərdə tutulur ki, bu cür hərkətlər əhalinin marağına ziddir.

Maliyyə maraqlarının formallaşdırması formaları

Dövlətin səviyyəsində maliyyə maraqları, bir qayda olaraq, qanunlar şəklində formallaşdırılmışlar . məsələn, Büdcə və Vergi məcəllələri, inzibati Xətalar məcəlləsi, və maliyyə fəaliyyətini tənzimləyən başqa sənədlər

Lakin konkret bir maraq normativ aktda həmişə əks olunmaya bilər. Praktika göstərir ki, belə maraq mövcuddur. Belə halları tez-tez “qanunda olan boşluq”, “qanundakı nöqsanlar”, “qanundakı baca” adlandırırlar. Belə ki, hərəkət formal olaraq qadağan edilməmişdir, amma dövlətə zərər vurur. Buna görə də çox hallarda maliyyə nəzarəti aparıldıqda yoxlama zamanı normativ aktlara deyil ümumi maraq nəzərə alınaraq, yerinə yetirilmək təklif olunur.

Yuxarıda göstərilənə əsaslanaraq, dem’k olar ki, maliyyə nəzarəti – idarə edən subyektlərin idarə olunan subyektlərin birincinin maliyyə maraqlarına uyğun əməliyyatlar həyata keçirməsinin qiymətləndirilməsi üzrə fəaliyyətidir, idarəetmənin funksiyasıdır.



3.2. Nəzarət idarəetmə funksiyası kimi

İdarəetmə mahiyyətcə qərarların qəbul edilməsi və həyata keçirilməsi üsuludursa, onda nəzarəti həmin üsullara informasiya dəstəyi vermək, onları müəyyən parametrlərdən müxtəlif cür kənarlaşmalar barədə informasiya ilə təmin etmək məqsədilə inteqrasiya olunmuş sistem kimi təsəvvür etmək olar

İdarəetmənin funksiyaları – idarəetmə fəaliyyətinin konkret növüdür, hansı ki, xüsusi vasitə və üsullarla həyata keçirilir, həmçinin işlərin uyğun təşkil olunması İdarə etmənin funksiyaları – idarəetmə fəaliyyətinin bir hissəsidir. Onlar idarə sisteminin strukturunun formalaşmasını müəyyən edirlər.

V.J. Rıkunovun fikrincə qəbul edilmişdir ki, idarəetmənin funksiyası planlaşdırma, təşkilatçılıq, koordinasiya, nizamlama və nəzarətdən ibarətdir. Bununla belə o göstərir ki, bunlara iki şeyi əlavə etmək lazımdır: informasiya işləri və rəhbərlik. Ona görə, nizamlama sistemin müvazinətini təmin etməyə yönəlmişdir. “Nizamlama normal fəaliyyəti təmin etmək üçündür” deyə yazır.

Nəzarət" anlayışına o "müşahidələr və yoxlamalar" mənasını verir. Bundan başqa V.J. Rıkunov qeyd edir ki, keçdiyi böyük tarixi dövrə baxmayaraq, idarəetmə nəzəriyyəsi idarəetmə üçün vahid fikir formalaşdırmamışdır, eləcə də idarəetmənin prinsip, metod və funksiyalarına dair vahid fikir formalaşdırmamışdır!

İnzibati idarə etmənin nəzəriyyəsinin banisi Anri Fayol (1841-1925) XX əsrin əvvəllərində inzibati proseslərin beş əsas element və ya funksiyasını ayırd etmişdir:



Hal-hazırda istifadə edilən idarəetmə funksiyalarının növləri:



  • planlaşdırma

  • təşkil

  • həvəsləndirmək (motivasiya)

  • nəzarət

Planlaşdırma funksiyasının yardımı ilə təşkilatın fəaliyyətinin məqsədi və bu məqsədə nail olmaq üçün daha effektli metod və vasitələr müəyyənləşdirilir. Bu funksiyanın önəmli elementi ondan ibarətdir ki, bunun vasitəsi ilə inkişafın mümkün proqnozları və strateji planları verilir. Bu mərhələdə şirkət gərək müəyyənləşdirsin ki, hansı real nəticələr əldə etmək olar.

Təşkilatçılıq - İdarənin (idarə etmənin) bu funksiyası təşkilat strukturunu formalaşdırır və onu bütün lazım olan şeylərlə təmin edir (personal, istehsal vasitələri, pul vasitələri, materiallar və s.). Yəni bu mərhələdə təşkilatın hədəflərinin nailiyyəti üçün şərait yaradılır. İşçi (personal) qrupunun işinin yaxşı təşkili daha effektiv nəticələr əldə etməyə səbəb olur.

Motivasiya – təşkilatın hədəflərinin nailiyyəti üçün fəaliyyətə başqa insanların meyl etməsi (vadar etməsi) prosesidir. Bu funksiyanı yerinə yetirərkən rəhbər işçilərin maddi və mənəvi stimulunu həyata keçirmiş olur və onların peşəkarlığının artmasına lazımi şərait yaradır. İşçiləri inandırdıqda təşkilatlar öhdəlikləri yerinə yetirir və təşkilatın məqsəd və planına uyğun şəkildə işləyir.

İnandırma prosesi nəzərdə tutur ki, işçilər öz öhdəliklərini lazımi şəkildə yerinə yetirdiyi halda onların tələbatları ödənilmiş olsun. Rəhbər personalını daha effektiv işləməyə təşviq etməzdən əvvəl öz işçilərinin real tələbatlarını müəyyənləşdirməlidir

Nəzarət: Bu idarəetmə funksiyası təşkilatın işinin nəticələrinin effektiv olduğunun analiz edilməsini nəzərdə tutur. Nəzarətin köməyi ilə təşkilatın öz məqsədinə çatma dərəcəsinə qiymət verilir və qeyd olunmuş fəaliyyətə zəruri korrektirovka edilir. Nəzarət idarənin bütün funksiyasını özündə birləşdirir, imkan verir ki, təşkilat lazımi istiqamətdə öz fəaliyyətini davam etdirsin və həmçinin imkan verir ki, düzgün olmayan hərəkətlərə vaxtında düzəliş versin.

Nəzarıt (nəzarət fransız sözü olub: controle-yoxlama deməkdir)- sistemin qarşıya qoyulmuş məqsədə çatması üçün nailiyyəti təmin edən bir prosesdir və aşağıdakı üç elementdən ibarətdir:

- Yoxlamaya tabe sistemin fəaliyyət standartlarını müəyyənləşdirmək

- Nəzərdə tutulan nəticələrə görə əldə edilmiş nəticələri müqayisə etmək.

- Əgər əldə edilmiş nəticələr müəyyənləşdirilmiş standartlardan ciddi şəkildə fərqlənirsə idari proseslərə düzəliş etmə.

Polşanın elmi idarəetmə institutunun banisi 1925-ci ildə əsası qoyulmuş Beynəlxalq Elmi İdarəetmə Komitəsinin vitse-prezidenti Polşa professoru Karol Adametskinin (1866-1933) xüsusi rolunun olduğunu qeyd etmək lazımdır. O nəzarəti nəinki idarəetmənin ən vacib prinsiplərindən biri kimi qeyd etmiş, həmçinin təşkilatlarla bağlı ciddi nəzarətin nəzəriyyəsini hazırlamışdır. Adamatskiyə görə nəzərdə tutulmuş tədbirin gedişini yoxlama “bütün yol boyu” zəruridir. Buna görə də yadda saxlamaq lazımdır ki, nəzarət vasitədir, məqsəd deyildir. Plan nə qədər detallı şəkildə və dəqiqliklə hazırlanarsa o dərəcə də detallı və dəqiq nəzarət olmalıdır.

Adametski qeyd edir ki, həddindən artıq dəqiqliklə nəzarət (əgər buna əhəmiyyəti yoxdursa) və yaxud fasiləsiz nəzarət sistemi həyata keçirmək (əgər işə zərər vurmadan periodik olaraq nəzarət etmək mümkünsə), ağılsızlıq olardı. Prinsip etibarilə nəzarət həddindən artıq mürəkkəb olmamalı və baha qiymətə başa gəlməməlidir.

Nəzarətin predmeti təşkilati proseslərin getməsinin bütün əsas mərhələləri olmalıdır: planlaşdırma, informasiyanın və qərarın qəbul olunmasının analizi, qəbul edilmiş qərarın (həllin) icrası və əldə edilən nəticələrin xarakteri.

Başqa sözlə demək olar ki, Adametski idarəetmə proseslərində nəzarətin birbaşa rolunu israr edirdi.

3. Maliyyə nəzarətinin funksiyaları


  • DMN-in əsas funksiyaları

    • məlumatlandırma

    • operativlik

    • müdafiə

    • qabaqlama

RF hesablama Palatasının mütəxəssisləri S.P. Openışev və V.A.Jukov ümumdövlət maliyyə nəzarətinin aşağıdakı funksiyalarını müəyyən etmişlər:

  • Kənarlaşmaları aşkar etmək

  • bu halları təhlil etmək

  • belə halları aradan qaldırmaq üçün qabaqlayıcı tədbirlər görmək

  • hüquq mühafizə

Kənarlaşmaları aşkar etmək geniş fəaliyyət dairəsini əhatə edir bu:

  • dövlət büdcəsi vasitələrindən istifadə ilə əlaqədar qanundan kənara çıxma hallarını müəyyən etmək

  • gəlir hissəsinin formalaşdırılmasından kənara çıxma halları

  • büdcə xərcləri ilə bağlı kənara çıxmalar

  • nazirlik, idarə, müəssisə və təşkilatların maliyyə sferasındakı kənara çıxma hallarını müəyyən etməkdir

Kənara çıxma hallarının təhlili - Bu funksiya bu və ya digər kənaraçıxma hallarının işçi tərkibinin kənara çıxmalarda məsuliyyət daşıyanların müəyyənləşdirilməsi faktlarının araşdırılmasını nəzərdə tutur.

Kənarlaşmaları aşkar etmək aradan qaldırmaq üçün qabaqlayıcı tədbirlər görmək funksiyası - İnkişafın vacib şərtlərindən biri və nəzarət fəaliyyətinin səmərəliliyinin möhkəmləndirilməsinin əsasını qanun pozuntuluğunun qarşısını almaq üçün aparılan profilaktik işlərdir. Profilaktik işlərdə məqsəd qanun pozuntuluğunun səbəb və şəraitini aşkar etmək və onları aradan qaldırmaqdır ki, yeni qanun pozuntuları baş verməsin və cəmiyyətdə belə hallar azaldılmış olsun.

Subyektlərin nəzarət fəaliyyətinin çox cəhətliyi ilə yanaşı onlar hamısı müəyyən dərəcədə profilaktik tədbirlər həyata keçirirlər.



Önləyici tədbirlər o zaman məqsədinə çatır:

  1. nəzarət fəaliyyətini həyata keçirmə zamanı qanun pozuntuları və günahkarlar aşkar etdikdə;

  2. nəzarət nəticəsində qəbul edilmiş hüquqi aktların həyata keçirilməsi zamanı

Profilaktik tədbirlər sistemində başlıca yeri nəzarət orqanlarının hüquqi aktları tutur. Əsaslandırılmış və qanuni qərarlar qəbul etmək faktının özü preventiv əhəmiyyətə malikdir. Həm də nəinki günahkar hesab edilən insanlar üçün həm də nəzarətə cəlb edilmiş bütün insanlar üçün. . Bir sıra xüsusi profilaktik xarakterli xüsusi hüquqi aktlar mövcuddur. Nəzarət orqanlarının fəaliyyətində konkret profilaktik iş birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Yoxlamanın nəticələrini ümumiləşdirmək bu və ya digər çatışmazlığın və qanun pozuntusunun xarakterli preventiv tədbirlər hazırlayıb onu həyata keçirmək, idari orqanlara lazımi tədbirlər görmək üçün təkliflər və zəruri göstərişlər vermən nəzarət organlarının bir nömrəli vəzifələrindəndir

Hüquq mühafizə funksiyası.

Dövlət orqanlarının nəzarət fəaliyyəti müəyyən qədər hüquq mühafizəsidir, hərçənd və yalnız ona düşürülmür. Qanunçuluğu təmin etmə vasitəsi kimi bu funksiya vəzifəli şəxslərin, vətəndaşların, qanun pozuntularının qarşısını almağa yönəlmişdir və qanun pozuntuları edənləri hüquqi məsuliyyətə cəlb etməkdən ibarətdir. Fəaliyyətdə olan qanunvericiliyə görə, hər nəzarət orqanı sərbəst məsuliyyətə cəlb etmək səlahiyyətinə sahib deyildir, eləcə də onların hamısı qanun pozucuların məsuliyyətə cəlb edilməsi üçün yuxarı təşkilatlar qarşısında həmçinin məhkəmə orqanları qarşısında məsələ qaldırmaq hüququna malik deyildir.


Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©atelim.com 2016
rəhbərliyinə müraciət