Mövzu İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu.( 2 saat)

Son hədd xərcləri ilə son məhsuldarlığın kəmiyyəti arasında qar­şılıqlı əlaqə vardır. Belə ki, əməyin hər sonrakı vahidinin eyni qiy­mətə satın alındığı fərz edilməklə, hər əlavə işçinin son məhsuldarlığı artdığı zaman istehsal olunan məhsulun hər əlavə vahidinə düşən son hədd xərcləri aşağı düşür. Bu, onunla əlaqədardır ki, son hədd xərcləri sadəcə olaraq qiymətlərin dəyişmədiyini göstərir, yaxud da muzdla tutulmuş əlavə işçilərə verilən əmək haqqının onların məhsuldarlığına bölünməsi yolu ilə əldə edilən kəmiyyəti ifadə edir.

Firmaların ümumi və orta xərclərinin kəmiyyətinə iki əsas amil təsir göstərir: 1) istifadə olunan texnologiya; 2) iq-tisadi ehtiyatların qiymətləri. Yeni, mütərəqqi texnologiya-dan istifadə edilməsi xərclərin azaldılmasına imkan verir. Məsələn, digər şərtlər sabit qalmaqla, istifadə olunan texno-logiya və ona uyğun gələn texnikadan istifadə olunduqda və ondan əvvəl əmək haqqının ödənilməsi ilə əlaqədar olan xərcləri müqayisə edək. Tutaq ki, ənənəvi texnikadan istifa-də olunduqda işçi bir saat ərzində 10 məmulat hazırlayır və bunun müqabilində 1manat əmək haqqı alır. Deməli, mə-mulat vahidinin hazırlanmasına çəkilən xərc 10 qəpiyə bəra-bərdir. Daha mütərəqqi texnologiya tətbiq olunduqda isə işçi bir saatda 20 məmulat istehsal edir və onun əmək haqqı 1,6 manat, məhsul vahidinə çəkilən əmək haqqı xərci isə 8 qəpik təşkil edir. Deməli, nəzərdən keçirilən misalda əmək haqqının artmasına baxmayaraq məmulatın hər vahidinə düşən xərc 10 qəpikdən 8 qəpiyə düşmüşdür.

Istehlak olunan iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin yüksəlməsi bütün xərc növlərinin artmasına, əksinə aşağı düşməsi onun azalmasına səbəb olur. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, real həyatda iqtisadi ehtiyatlardan bəzilərinin qiyməti yüksəlir, bəzilərininki isə aşağı düşür. Bu,təbii olaraq onların bir-birini əvəz etməsinə gətirib çıxarır.

.

2. Firmaların qısa və uzun müddətli dövrlərdə fəaliyyətləri və xərcləri.
Istehsal prosesində istifadə olunan ehtiyatların həc-minin də­yişməsinə müxtəlif miqdarda vaxt sərf olunur. Bununla əlaqədar ola­raq qısa və uzun müddətli dövrləri bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.

Qısa müddətli dövr dedikdə, müəssisənin malik ol-duğu möv­cud güclərdən istifadənin intensivlik dərəcəsini dəyişdirmək üçün ki­fa­yət edən və özünün istehsal güclərini dəyişdirmək üçün lazım olan dövr nə­zərdə tutulur. Bu dövrdə firmaların istehsal gücləri dəyişməz qalsa da, çox və ya az miqdarda canlı əmək, xammal və başqa ehtiyatları tətbiq et­mək yolu ilə istehsalın həcmini dəyişdirmək olar. Və bu dövrdə möv­cud istehsal güclərindən az və ya çox intensiv istifadə edilir.

Uzun müddətli dövr dedikdə, istehsal gücləri də daxil olmaqla bütün iqtisadi ehtiyatların miqdarının dəyiş-dirilməsi üçün kifayət edən uzun bir dövr nəzərdə tutulur. Uzun müddətli dövrə həmçinin ayrı-ayrı sahələrin məna-feləri baxımından, bu və ya digər sahədə fəaliyyət gös­tərən firmaların ləğv edilməsi və onların bu sahələri tərk etmə-ləri, yeni firmaların meydana gəlməsi və həmin sahələrdə qərarlaşmaları üçün zəruri olan vaxt da daxildir. Beləliklə, qısa müddətli dövr istehsal güclə­rinin dəyişmədiyi, uzun müddətli dövr isə onların dəyişdiyi dövrü səciy­yələndirir.

Qısa və uzun müddətli dövrlər bir-birindən yalnız müddətə gö­rə deyil, həm də ümumi təsəvvürlərə görə fərq­lə-nir. Belə ki, yüngül səna­ye müəssisələrində istehsal güclə­rini az qala bir gecədə dəyişdirmək müm­­kündür. Lakin ağır sənayedə vəziyyət tamamilə başqadır. Məsə­lən, yeni bir neftayırma zavodu tikdirmək üçün bir neçə il lazım gəlir.

Firmaların qısa müddətli dövrdə fəaliyyətlərini nəzərdən keçir­dikdə müəyyən miqdarda məhsul buraxılışı-nı təşkil etmək məqsədilə yalnız bir istehsal amilinin dəyişdiyi fərz edilir. Uzunmüddətli dövrdə isə firma müəyyən miqdarda məhsul buraxmaq məsələsini tətbiq olu­nan bütün istehsal amillərini dəyişməklə həll edə bilər. Lakin bu cür qərarların qəbul edilməsi sahibkarın üzərinə böyük məsuliyyət qoyur. Ona görə ki, yol verilən hər hansı bir səhv məhsuldarlığı aşağı olan ava­danlıqların istehsalının təşkili, onların reallaşdırılmasında çətinlik­lərin meydana çıxmasına, bu isə öz növbəsində onun müflis-ləşməsinə sə­bəb ola bilər. Bundan başqa, uzunmüddətli dövr üzrə qərarlar qəbul olu­narkən gələcəkdə istehsal ehtiyatlarının qiymətlərinin dəyişib-də­yişmə­məsi, bazarın mümkün olan konyukturası, bütövlükdə sahənin vəziy­yə­ti nəzərə alınmalıdır.

Məlum olduğu kimi, əmək və kapitalın həcmi və on-lar ara­sın­dakı nisbət müəyyən miqdarda məhsul buraxıl-masına imkan verir. Baş­lıca vəzifə bu istehsal amillərinin birinin digəri ilə əvəz edilməsi nəti­cəsində məhsul vahidinə düşən xərclərin azaldılmasına imkan yarat­maqdır. Firma əməyi kapitalla, yaxud da əksinə, kapitalı əməklə o vax­ta qədər əvəz edəcəkdir ki, əmək amilinin bir manatına düşən son məhsul, kapitalın bir manatına düşən son məhsula bərabər olsun. Bunu aşağıdakı misalla izah edək. Tutaq ki, ay əzində əmək vahidinin dəyəri 250 manat, kapital vahidinin dəyəri isə 100 manat təşkil edir. Indi de­yək ki, hər əlavə kapital vahidinin müqabilində məhsul buraxılışı 10 vahid artır, yəni kapitalın son məhsulu 10-dur, əməyin son məhsulu isə 5 vahidə bərabərdir. Deməli, əlavə əmək amili, əlavə kapital amili ilə əvəz olunmalıdır. Çünki əlavə kapital amili daha çox səmərə verir. Bu 10/100>5/250 formulu ilə əlaqədardır.

Əməyin ixtisaslaşdırılması səviyyəsinin yüksəldil­mə­si isteh­salın miqyası genişləndikdə mümkündür. Əlavə muzdlu işçilərin işə qəbul edilməsi o deməkdir ki, tapşırıq-lar onlar arasında daha konkret bölünə bilər. Başqa sözlə, əməyin ixtisaslaşdırılması dərinləşdikdə hər bir işçi istehsal prosesinin gedişində bir neçə əməliyyatı yerinə yetirmək əvəzi­nə, konkret olaraq bir əməliyyat üzrə tapşırıq alır. O, bütün iş gü­nü ərzində özünün ixtisasına uyğun gələn əməliyyatı yerinə yetirməklə məş­ğul olur. Kiçik müəssisə-lərdə isə ixtisaslı işçilər bəzi hallarda iş gününün yarıya qədərini heç bir ixtisas tələb etməyən işlərin yerinə yetiril-məsinə sərf edir ki, bu da istehsal xərclərinin artmasına səbəb olur.

Lakin istehsalın miqyasının həddindən artıq genişlən-dirilməsi mənfi iqtisadi nəticələrə və deməli, məhsul vahidi-nə düşən istehsal xərc­lə­rinin artmasına gətirib çıxara bilər. Miqyasın genişləndirilməsinin mən­fi cəhətləri idarəetmədə baş verən çətinliklərlə əlaqədardır.

Beləliklə, nəzərdən keçirilənlərə əsasən belə bir ümu-mi nəticə çıxarmaq olar ki, miqyasın səmərəsinin aydınlaş-dırılmasına müsbət və mənfi cəhətdən yanaşmaq lazımdır. Istehsalın genişləndirilməsinin müs­bət cəhətləri aşağıda-kılarla əlaqədardır:

– Müəssisələrin həcmi böyüdükcə istehsalda və idarə-etmədə ix­tisaslaşdırmanın üstünlüklərindən istifadə olun-ması imkanları da artır;

–Daha iri müəssisələrdə yüksək məhsuldarlıqlı və çox qiymətli avadanlıqlardan istifadə edilməsi mümkün olur;

– Əsas istehsalatların tullantıları əsasında məhsul buraxılışını təşkil etmək üçün fəaliyyətin diversifikasiya-laşdırıılması, köməkçi isteh­salatların yaradılması imkanı daha böyük olur;

Miqyasın mənfi cəhətləri həddən çox böyük firm-alarda ida­rəet­mənin pozulması ilə əlaqədardır. Çünki:

– Müəssisələrin ayrı-ayrı bölmələri arasındakı qarşı-lıqlı əla­qə­lərin faydalılığı azalır, firma çevikliyini itirir;

– Firmaların rəhbərliyi tərəfindən qəbul olunan qə-rarların hə­ya­­ta keçirilməsinə nəzarət çətinləşir;

– Firmaların ayrı-ayrı bölmələrində «yerli» maraq-larla ümumi maraq arasında ziddiyyət əmələ gəlir;

– Firmaların həcmi böyüdükcə qərarların qəbulu üçün lazım olan informasiyaların verilməsi və «işlənməsi» ilə əlaqədar olan xərclər artır;

Miqyasın səmərəliliyi müxtəlif sahələrdə eyni deyildir. Elə sa­hə­lər var ki, bazarın tələbini ödəmək üçün kifayət edən çox böyük həcmdə məhsul buraxıldıqda da xərclər minimuma enir. Bunlara təbii inhi­sar­ların mövcud olduğu sahələri misal göstərmək olar. Xərclərə qənaət et­mək məq-sədilə belə sahələrdə bir iri firmanın fəaliyyət göstərməsi məq­sədəuyğundur. Təbii inhisarlara iri şəhərlərin elektrik, qaz, su təc­hizatı müəssisələri misal ola bilər. Təbii inhisarların fəaliyyəti dövlət tərəfin­dən tənzimlənir.

Xərclərin və zərərin azaldılması, mənfəətin isə artırı-lması son nəticədə bazar iqtisadiyyatında firmanın vəziy-yətinin sabit və möhkəm olmasını təmin etmək, mənfəət götürmək üçün bir vasitədir.
4. Mənfəətin məzmunu, onun növləri, vəzifələri, artırılması yolları. Normal və xalis mənfəət.
Firmanın ümumi gəliri dedikdə, istehsal olunmuş məh-sul və xidmətlərin satışından əldə edilən pul vəsaiti nəzərdə tutulur. Gəlirin kəmiyyətinə aşağıdakı iki amil təsir göstərir; 1) istehsal edilmiş məhsulun həcmi; 2)qiymətlərin səviyyəsi.

Firma, azad rəqabət bazarında əmələ gələn qiymətlərlə bazarın imkan verdiyi qədər məhsul reallaşdıra bildiyinə görə ümumi gəlir (TR) istehsal edilmiş məhsulun dəyərinə (QP) bərabər olur.

Yəni:

TR=QP
Firmanın orta gəliri isə məhsul vahidinə görə belə mü-əyyən edilir:

TR = P (Q)Q

Məhsulun reallaşdırıldığı orta qiyməti inhisarçının şəxsən özü müəyyən edir. Başqa sözlə, inhisarçı satışın həcmini artırmaqla qiymətləri dəyişdirir (aşağı salır). Deməli qiymət sabit kəmiyyət deyildir.

Firmaların fəaliyyətinə qiymət verərkən istifadə olu-nan göstəricilərdən biri də mənfəətdir.

Mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisidir. Mənfəətin aşağıdakı növləri vardır: 1) iqtisadi və ya xalis mənfəət; 2) normal mənfəət.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən mühüm anlayışlardan biri iqtisadi və ya xalis mənfəətdir. Iqtisadi mənfəət dedikdə firmanın ümumi gəliri ilə ümumi xərcləri (daxili və kənar) arasındakı fərq nəzərdə tutulur.

Iqtisadi mənfəətin müəyyən edilməsi nə qədər sadə görünsə də, onu normal mənfəətdən və ya sahibkar gəlirin-dən fərqləndirmək lazımdır. Artıq əvvəllərdə göstərildiyi ki-mi, daxili və ya kənar ödəmə olub olmamasından asılı olma-yaraq kapitala görə ödənilən faiz məbləği və iqtisadi renta kimi sahibkarın mənimsədiyi normal mənfəət də istehsal xərclərinə daxildir. Bazar nəzəriyyəsinə uyğun olaraq bütün istehsal amilləri (əmək, kapital, torpaq və sahibkarlıq qabi-liyyəti) yeni dəyər yaradır, onun konkret formaları (əmək haqqı, faiz məbləği, renta və sahibkar gəliri) isə həmin mül-kiyyət sahiblərinin gəlirlərini təşkil edir. Beləliklə, hər hansı bir sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və onu qoruyub saxlamaq üçün lazım olan mənfəət məbləğinə normal mənfəət deyilir. Normal mənfəət daxili xərclərin tərkib ünsürlərindən biridir. Normal mənfəət təmin olunmadıqda hətta bəzi hallarda muzdla işləməyə üstünlük verir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi mənfəəti marksist siyasi iqtisaddakı üstəlik izafi dəyər anlayışı ilə mü-qayisə etmək olar. Lakin müasir bazar iqtisadiyyatı nəzəriy-yəsindəki üstəlik mənfəətin əmələ gəlməsi başqa cür aydın-laşdırılır. K.Marksın irəli sürdüyü üstəlik mənfəət məhsul vahidinin istehsalına sərf olunan xərclərin azaldılmasına imkan verən ən yeni texnika və mütərəqqi texnologiyaları tətbiq edən kapitalistin əldə etdiyi izafi dəyərdir. Əmtəələri az xərclə istehsal edən və bazar qiymətləri ilə reallaşdıran firmalar digər istehsalçılara nisbətən üstəlik mənfəət əldə edirlər ki, onun da mənbəyi muzdlu işçilərin əməyidir.

Inhisar mənfəəti ehtiyatlardan istifadə olunması və ya təbii ehtiyatların məhdudluğu şəraitində məhsullara yüksək inhisar qiymətinin müəyyən edilməsi nəticəsində əldə edilə bilər. Ehtiyatlardan istifadə olunması ilə əlaqədar məhdu-diyyətlərə patent və lisenziyaları misal göstərmək olar. Bu, imkanlı şirkətlərin yeni texnika və texnologiyalardan başqa-larının istifadə etməmələri üçün təzyiq göstərmələri for-masında həyata keçirilir. Təbii ehtiyatların məhdudluğuna gəldikdə, çox nadir ehtiyatları çox az olan nadir resurslar öz sahibinə yüksək mənfəət, renta, faiz və əmək haqqı əldə etmək imkanı verə bilər.

Beləliklə, mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisi olduğuna görə hər bir hüquqi və ya fiziki şəxs onun artı­rıl­ma­sına xüsusi diqqət yetirir və bu məqsədlə müxtəlif vasitə və yollardan istifadə edir. Görün-düyü kimi, mənfəət uğrunda mübarizə aparmaq və onu artırmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmək istehsalı təşkil edən hər bir sahibkarın başlıca məqsədidir. Və buna əsasən demək olar ki, mənfəət iqtisadi mexanizmdə çox mühüm rol oynayır. Bu isə onun yerinə yetirdiyi vəzifələrdən irəli gəlir.

Mənfəətin başlıca vəzifələrindən biri, onun istehsal-da əmək məsrəflərinə qənaət edilməsinin ölçüsü olmasıdır. Bu, mənfəətin digər və­zifələrinin yerinə yetirilməsi üçün əsasdır. Çünki mənfəət əməyə qə­naət olunduqda–əmək məhsuldarlığı yüksəldikdə, buraxılmış məh­sul­la­rın hər va-hidinə çəkilən xərc aşağı salındıqda, kapitalverimi artırıl-dıqda–müm­kün­dür. Mənfəətin kütləsinə təkcə əməyə qəna-ət edilməsi deyil, istehsal olunan və satılan məhsulların həcmi də təsir göstərir. Buna isə həm iş­çi­lə­rin sayının artı-rılması (ekstensiv amil), həm də əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi (intensiv amil) yolu ilə nail olmaq mümkündür.

Mənfəətin artırılmasının ikinci amilindən istifadə edilməsi iqti­sadi cəhətdən daha sərfəlidir. Çünki işçilərin sayının artırılması müəy­yən həddə qədər mümkündür, digər tərəfdən isə əmək məhsuldarlığının yük­səldilməsi, həm də istehsal olunan məhsulların miqdarının artı­rıl-masına və onların istehsalına çəkilən xərclərin aşağı salın-masına im­kan verir.

Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin formalaşması ilə əlaqədar mən­fəətin bölgü funksiyasında müəyyən dəyişik-liklər baş vermişdir. Bu, öz ifadəsini hər şeydən əvvəl müəs-sisələrin əldə etdikləri mənfəətdən dövlətə verdikləri vergi-də tapmışdır.

Mənfəət, müəssisə qiyməti daha yüksək olan məh-sulların isteh­salına «meyl» göstərdiyi hallarda da yanlış tə-səvvür yaradır

Mənfəətin artırılmasına istehsal amilləri (əmək məhsuldarlığı, istehsal sahələrində çalışan işçilərin sayı, iş gününün uzunluğu, inves­tisiya ehtiyatlarından istifadə dərəcəsi, istehsalın üzvi quruluşu və i. a.), bölgü (məsələn, əmək haqqının artım sürəti) və mübadilə şəraiti də (qiy­mətlərin səviyyəsi, təklifin tələbə nə dərəcədə uyğun gəlməsi və i.a.) təsir göstərir. Lakin bunların içərisində istehsal amilləri həlledici rol oynayır. Digər amillərə gəldikdə, onlar mənfəətin kəmiyyətinə yalnız pul ifa­dəsində təsir göstərə bilər. Çünki bölgü və mübadilə mərhələsində nə d­ə­yər, nə də istehlak dəyəri yaranmır.

Müasir elmi-texniki inqilab şəraitində mənfəətin artırılmasında baş­lıca rolu əmək məhsuldarlığının yüksəl-dilməsi oynayır.


Mövzu 11: Qiymət və onun əmələgəlmə mexanizmi( 2 saat).

Plan

1.Qiymətin vəzifələri və metodları.

2.Qiymətlərin müəyyən edilməsi prinsipləri və dəyişməsinə təsir edən amillər.

3.Qiymət sistemi. Qiymətin növləri.

4.Qiymətin dövlət tətəfindən tənzimlənməsi.

1. 
   Qiymətin vəzifələri və metodları.
   

Firmalar qiymətqoyma probleminə müxtəlif cəhətlərdən yanaşırlar. Belə ki, kiçik firmalarda qiymətlər çox vaxt ali rəhbərlik tərəfindən müəyyən edildiyi halda, iri şirkətlərdə bu işlə adətən şöbə müdirləri, habelə əmtəə çeşitləri üzrə müdirlər müdirlər məşğul olurlar. Lakin iri şirkətlərdə də qiymətqoyma siyasətinin ümumi istiqamətləri ali rəhbərlik tərəfindən müəyyən oluna bilər və olunur.

Firmaların istehsal etdikləri əmtəələrə ilkin qiymətlərin müəyyən edilməsi prosesi aşağıdakı mərhələlərdən keçir:

1. 
   Qiymətin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar məsələnin qoyuluşu.
   
2. 
   Tələbatın müəyyənləşdirilməsi.
   
3. 
   Xərclərin qiymətləndirilməsi.
   
4. 
   Rəqiblər haqqında məlumatın toplanması, qiymətləndirilməsi və təhlili.
   
5. 
   Qiymətqoyma metodlarının seçilməsi.
   
6. 
   Son qiymətin müəyyən edilməsi.
   

1. 
   Təhlükəsizliyin təmin edilməsi və fəaliyyətin davam etdirilməsi.
   
2. 
   Mənfəətin ən yüksək səviyyəyə çatdırılması.
   
3. 
   Əmtəələrin keyfiyyəti göstəricilərinə görə öncüllük qazanılması( bazar payı).
   

Firmaların əldə etməyə cəhd göstərdikləri iqtisadi mənfəət ümumi gəlirlə ümumi xərc arasındakı fərq kimi müəyən edilir. Bazar qiymətlərinini dəyişdiyi şəraitdə rəqabət aparan istehsalçıların qarşılarında bir- biri ilə əlaqəda olan 3 vəzifə durur.

1. 
   Məhsulun istehsalına başlamağa dəyərmi.
   
2. 
   Əgər dəyərsə nə qədər istehsal etməli.
   
3. 
   Nə qədər mənfəət əldə oluna, yaxud zərər ola bilər.
   

1. 
   Ya iqtisadi mənfəət əldə etdikdə
   
2. 
   Ya da özünün sabit xərclərindən az zərər çəkdikdə məhsul istehsalını həyata keçirə bilər. Firma qısamüddətli dövrdə maksimum mənfəət əldə edilməsini, yaxud da zərərin minimuma endirilməsini təmin edə biləcək qədər məhsul istehsal etməlidir.
   

Firmalar uzunmüddətli dövrdə istehsal güclərində qısa­müd­dətli dövrdə edilməsi mümkün olmayan dəyişik-likləri etmək imkanı əldə edirlər. Məlum olduğu kimi, qısa müddətli dövrdə sahədə eyni say­da firma fəaliyyət göstərir və onlardan heç birinin avadanlıqlarında də­yişiklik olmur. Deməli, firmalar qısa müddətli dövrdə bir dənə məhsul istehsal etdikdə, yaxud da öz aktivlərini ləğv etmələri, biznesdən uzaq­laşmaları üçün kifayət qədər vaxtları olmadıqda bağlana bilər. Firma­lar uzunmüddətli dövrdə ya özlərinin istehsal güclərinin geniş­ləndi­ril­məsi, ya da azaldılması üçün kifayət qədər vaxta malik olur

Göründüyü kimi, hər bir firma daha çox mənfəət əl-də etməyə çalışdığına görə tələbatı və xərcləri nəzərə almaq, onları müxtəlif qiymət səviyyələri ilə müqayisə etməklə, əmtəələrə elə qiymət qoyurlar ki, o, xərclərin ödənilməsi və mənfəət əldə olunmasını təmin etmiş olsun. Di­gər tərəfdən, hər bir firma pay göstəricilərinə görə bazarda öncül olmaq istəyir. Çünki bazar payı artdıqca firmanın xərcləri azalır, uzun­müd­dətli dövr üzrə nəzərdə tutulan mənfəət isə yüksək olur. Firmalar bazar payına görə öncüllük uğrunda apardıqları mübarizədə müxtəlif üsullar­dan, hər şeydən əvvəl, qiymətlərin mümkün qədər aşağı salınması üsu­lundan istifadə edirlər. Ona görə ki, qiymətlərin başqa­la-rına nisbətən aşağı müəyyən edilməsi müştərilərin həmin firmanın məhsullarına mü­ra­ciət etmələri və onlara üstünlük vermələri üçün şərait yaradır.

Bazarda iqtisadi subyektlər arasında gedən rəqabət müba­rizə­sində istifadə olunan göstəricilərdən biri də isteh-sal olunan məhsulların keyfiyyətidir. Məhsulların keyfiy-yəti dedikdə, onların müəyyən tələbatı ödəməyə yararlılıq dərəcəsi ilə şərtlənən xassələrinin toplusu nəzərdə tutulur. Yüksək keyfiyyətli məhsullar aşağı keyfiyyətli məh-sullarla mü­qayisədə cəmiyyət üçün daha çox səmərə verir. . Yüksək keyfiyyətli, tullantısız istehsal prosesi üçün beynəlxalq standartlara uyğun gələn, mütərəqqi texnolo­giyaya əsaslanan uzunömürlü, etibarlı, estetik tələb-lərə cavab verən, iqtisadi cəhətdən sərfəli məhsulları isteh-sal edən və müxtəlif bazarlarda onların satışını təşkil et-məklə digər firmalarla rəqabət aparan firma müəyyən üstünlüklərə malik olurMəhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması firmanın xarici iq­tisadi əlaqələrinin genişləndirilməsinə, beynəlxalq bazarda onun möv­qeyinin möhkəmlənməsinə və daha çox məhsul ixrac etməsinə, tex­noloji və texniki yenilikləri tətbiq etmək üçün şərait yaradılmasına və nəticə etibarilə böyük məbləğdə iqtisadi səmərə əldə etməsinə imkan verir.

Firmalar istehsalı təşkil edərkən həm də bu və ya di-gər məh­sula olan tələbatı müəyyənləşdirməlidir. Məhsulla-ra olan tələbata təsir edən amillərdən biri qiymətdir. Qiymətlə tələbat arasındakı asılılığa əsa­­sən firma məhsul istehsalı üzrə konkret vəzifələri müəyyən edir, han­sı məhsuldan nə qədər istehsal olunacağını planlaşdırır..

Deməli firmalar tələbatın dəyiş-məsini müəy­yənləşdirməyə, daha dəqiq desək ölçməyə çalı-şırlar Iqtisadçılar məhsulların qiymətlərinin dəyişməsində istehlakçı­ların reaksiyasını, onların həssaslıq dərəcəsini qiymətlərin elastikliyi kon­sep­siyasının köməyilə ölçürlər. Qiymətlərin çox cüzi dəyişməsi satın alınan məhsulların miqdarının xeyli dəyişməsinə səbəb olduğuna görə məh-sullara olan tələbat nisbi elastiklik və ya sadəcə olaraq elastiklik adlanır.

Əmtəələrə olan tələbata təsir göstərən amillər içəri-sində onların qiyməti xüsusi yer tutur. Və qiymətlə tələbat arasında qarşılıqlı əlaqə vardır. Belə ki, qiymət nə qədər yüksək olarsa, tələbat bir o qədər aşağı olur və əksinə, qiymət nə qədər aşağı olarsa, tələbat da bir o qədər yük­sək olur.

Qiymətlər üzrə elastiklik aşağıdakılarla müəyyən edilir: 1) Əm­təə­yə ya əvəz yoxdur, ya yox dərəcəsindədir, yaxud da bu sahədə hələ rəqiblər meydana çıxmamışdır; 2) Alıcılar qiymətlərin qalxdığını dərhal hiss etməmişlər; 3) Müştərilər özlərinin alıcı adətlərini ləng dəyişir və nisbətən ucuz mal axtarmağa tələsmir; 4) Alıcılar belə hesab edirlər ki, qiymətlərin bahalanması məhsulların keyfiyyətinin yüksəlməsi, inflya­si­ya və s. əlaqədardır. Deməli, tələbat elastikdirsə, satıcılar dərhal qiy­mət­lərin aşağı salınması haqqında düşünməlidir. Ucuzlaşdırılmış qiy­mət daha çox ümumi gəlir əldə etməyə imkan verir.