Mövzu İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu.( 2 saat)

Məzənnələrin dəyişməsi ilə əlaqədar olan valyuta risklərinin sı­ğortalanması hər hansı bir valyuta ilə nə xalis aktivlərin, nə də xalis passivlərin olmasına yol verilməmə-sinə yönəldilən fəaliyyət deməkdir. Ma­liy­yə dairələrində bunu "xarici valyutanın açıq vəziyyətinin ləğv edil­­məsi" kimi də səciyyələndirirlər.

Açıq vəziyyətin isə iki növü vardır: 1) Uzun müddətli dövrdə və­ziy­yət (xarici valyutada netto – aktivlər); 2) Qısa müddətli dövrdə və­ziy­yət (netto – passivlər). Birinci halda tələb təəhhüddən, ikinci halda isə ək­sinə, təəhhüd tələbdən çox olur.

Sığortalama normal əməliyyatdır. Çünki xarici tica-rət müqa­viləsinin qüvvədə olduğu müddətdə əmtəə ixracı və idxalı sahəsində val­yuta itkisinə məruz qalmaqdansa, hər hansı bir məzənnəyə əsaslanmaq, onu bilmək daha vacibdir. Bunu yaxşı başa düşmək üçün aşağıdakı mi­sa­lı nəzərdən keçirək. Tutaq ki, Ingiltərədən əmtəəni idxal edən ame­rikalı sahibkar müqavilənin şərtinə görə 3 aydan sonra 1650000 ABŞ dolları ödəməlidir. Ingiltərə funtunun ABŞ dollarına olan cari məzən­nəsi 1 GBP=1.6500 dollardırsa deməli, bu məbləğ 1.000.000 funt ster­linqə bərabərdir. Lakin tədiyə müd­dətində ABŞ dollarının Ingiltərə fun­tuna olan məzənnəsi 1.5000 bərabər olarsa, onda amerikalı sa­hib­kar 1.100.000 funt sterlinq, başqa sözlə, müqavilə bağlanan vaxt nəzər­də tutulduğundan 10% çox ödəməli olacaqdır. Odur ki, bu riskə məruz qalmamaq üçün amerikalı sahibkar ya müqavilə bağlanan zaman nəqd sövdələşmə üzrə valyuta bazarında mövcud məzənnə ilə həmin məb­ləğ­də ABŞ dolları satın alıb onu Amerika bankında de­pozitə qoy­ma­lı, yaxud da müddətli sövdə­ləş­mələr bazarında üç ay müddətinə 1.650.000 məbləğində ABŞ dolları satın alıb, onu Ingiltərə bankında depozitdə saxlamalıdır. Beləliklə, amerikalı sahib-kar yaxşı bilir ki, hər iki variantda üç aydan sonra onun əlində ABŞ dolları ilə müəyyən məb­ləğdə pul olacaqdır.

Valyuta bazarlarında möhtəkirlik etmək sözün geniş məna­sında "uzun" və ya "qısa" dövrlərdə xarici valyutanın vəziyyətinin aşka­ra çıxarılması deməkdir. Bu zaman valyuta bazarında iştirakçıların fəa­liyyəti məzənnənin gələcək dinamikası əsas götürülməklə, şüurlu surətdə müəyyən edilir və qarşıya qoyulan məqsəd əlavə mənfəət əldə etməkdən ibarət olur.

Xarici valyuta ilə möhtəkirlik məqsədilə aparılan əməliy­yat­ların səmərəliliyi bir tərəfdən milli valyuta, digər tərəfdən isə xarici valyuta ilə depozitlər üzrə faiz dərəcələri arasındakı ən yüksək fərqin azaldılmasından asılıdır. Aydın olsun deyə, belə bir misalı nəzərdən ke­çirək. Tutaq ki, üç aylıq depozit üzrə (il üzrə hesablamaya çevrilməklə) faiz dərəcəsi Ingiltərədə 4%-ə, ABŞ-da isə 6%-ə bərabərdir. Ingiltərəli möhtəkir 1.000.000 funt sterlinq məbləğində pulu Ingiltərədə depozitə qoymaqla üç aydan sonra 1.010.000 funt sterlinq, yaxud da bir funt sterlinqin 1.6500 ABŞ dollarına bərabər olduğu məzənnə ilə həmin pula ABŞ dolları satın alıb onu ABŞ-da depozitə qoymaqla üç aydan sonra 1.674.750 dolların sahibi olur. Əgər üç ay ərzində funt sterlinqlə dollar arasındakı məzənnə dəyişməz qalarsa onda sahibkar üçün ikinci vari­ant daha sərfəli və məqsədəuyğundur. Çünki bu variant, birinci vari­anta nisbətən 5000 funt sterlinq (1.674.750 $ : 1.6500 $ / GBP = 1015000GBP) çox mənfəət əldə etməyə imkan verir.

Əgər üç ay ərzində funt sterlinqin məzənnəsi 1.5000 dollara qədər aşağı düşərsə, onda ABŞ dollarının satın alın-ması ilə əlaqədar əməliyyat daha çox – 106500 GBP mənfəət əldə etməyə (1.674.750 $ : 1.5000 $/GBP = 1010000GBP) imkan verir. Əksinə olduqda isə bu əməliyyat ciddi itkilərə gətirib çıxara bilər.

Buradan aydın olur ki, müddətli sövdələşmələrin iştirakçıları nəqd sövdələşmələr üzrə məzənnə ilə müddətli sövdələşmələr üzrə mə­zən­nə arasındakı fərq qədər ya mənfəət əldə edir, ya da ziyana düşür.

Müəyyən zaman kəsiyində hər hansı bir valyutanın başqa bir valyutaya olan məzənnəsi onların hər ikisinin di-namikası haqqında mü­hakimə yürütməyə imkan verir. Məsələn, funt-sterlinqin dollara olan məzən­nəsi müəyyən zaman kəsiyində 1 GBP = 1.6500 $-dən 1GBP=1.5000$-ə enmişdirsə, onda ABŞ dollarının Ingiltərə funtuna olan mə-zən­nəsinin 1.6000$-dən 1.5000$-ə yüksəldiyini desək, səhv et­mə­­rik. Əks qiymət təyinetmədə isə ABŞ dollarının məzən-nəsinin 0,6061-dən 0,6667%-ə yüksəldiyini demək olar.

Hazırda, valyuta məzənnələri, demək olar ki, bütün beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində "əsəb gərginliyi" yaradan nöqtədir. Çün­ki valyuta məzənnələri xeyli dərəcədə ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiy­yatlarının inkişafını müəyyən edən daxili və xarici amillərdən asılıdır. Odur ki, valyuta məzənnələri dinamikasının qanunauyğunluqlarını də­rindən başa düşmək üçün bəzi əsas anlayışları nəzərdən keçirək.

Müasir dövrdə milli pul bazarlarını hərtərəfli öyrən-mədən val­yuta məzənnələrini təhlil etmək mümkün deyildir. Çünki, ayrı-ayrı dövlətlərin daxili bazarlarında olan pul kütləsi valyuta məzənnələrinə təsir göstərir.

Pulun tədavül və tədiyə vasitəsi vəzifələrini yerinə yetirdiyi pul bazarında ümumi tələb aparılan sövdələşmələ-rin miqdarından asılıdır. Sövdələşmələrin miqdarı isə bu və ya digər ölkənin ÜMM-nin dinami­kası ilə əlaqədardır. Bundan başqa, ÜMM-nin dinamikası ilə pula olan tələb arasındakı əlaqə miqdar pul nəzəriyyəsində başlıca rol oynayır. Buradan da belə bir nəticə hasil olur ki, iqtisadi artım sü­rə­tinin və müxtəlif növ aktivlərə olan tələbin yüksək olduğu ölkələrdə valyuta məzənnəsi də yüksək olmalıdır.

Belə bir fərziyyə də vardır ki, iki valyutanın müəyyən nisbətdə mü­badiləsinin əsasını alıcılıq qabiliyyətlərindəki bərabərlik təşkil edir. Bu fərziyyə əsasında işlənib hazır-lanmış alıcılıq qabiliyyətlərindəki bəra­bərlik nəzəriyyəsi valyuta məzənnələrinin dinamikasının həmin ölkədə qiymətlərin dəyişməsi ilə sıx bağlı olduğunu göstərir.

Yəni:

Bu nəzəriyyə belə bir fərziyyə əsasında hazırlanmış-dır ki, bey­nəlxalq ticarətdə əsas məhsulların qiymətlərindəki fərq yox olub getdiyinə görə bütün ölkələrdə belə əmtəələrin eyni bir valyuta ilə hesablanan qiy­mətləri təqribən bir-birinə bərabər olmalıdır. Məsələn, tutaq ki, 1GBP=1.5000 $– məzənnəsi ilə eyni "nəsildən" olan kompü­te­rin bir ədə­di­nin qiyməti Ingiltərədə 1000 funt-sterlinqə, ABŞ-da isə 2000 dollara bərabərdir. Belə olduqda Ingiltərə şirkətləri ABŞ-a kom­pü­ter ixracını artırırlar. Bu, ABŞ-da həm idxalın, həm də təklifin artmasına və qiymətlərin Ingiltərədəki qiymət-lərin səviyyəsinə, yəni 15000 $-ə düşməsinə gətirib çıxarır. Ingiltərədən ixrac, ABŞ-da isə idxal edən­lərin fəaliyyəti funt sterlinqə olan tələbi artırır. Bu isə öz növbə­sində funt sterlinqin məzənnəsinin yüksəlməsinə (məsələn, deyək ki, 1GBP=1.6500$) səbəb olur. Bütün bunların nəticə­sində ABŞ-da kom­püterin qiyməti tarazlıq qiymətindən bir qədər yük­sək olur.

Lakin bütün əmtəələr, xüsusilə də xidmətlər üzrə bu cür ta­raz­laşma mexanizmi fəaliyyət göstərə bilməz. Bu sözlər daha çox da­şınmaz əmlaka aiddir. Belə ki, ayrı-ayrı ölkələrdə daşınmaz əmlakın qiy­məti həmin ölkələrdəki valyuta məzənnələri nəzərə alınmaqla he­sablandıqda bir-birindən fərqlənə bilər. Başqa bir misal. Vəsaitə qənaət et-mək məq­sə­dilə, heç vaxt baş qırxdırmaq, yaxud da restoran-da nahar etmək üçün bir ölkədən başqa ölkəyə getməzlər. Bunun üçün sadəcə olaraq, yaşayış yerini dəyişdirmək daha məqsədəuyğundur. Gətirilən bu misallar bütün əmtəə və xidmətlər üçün eyni tarazlaşma mexa­niz­minin olmadığını gös­tərir. Valyuta məzənnələrinə təsir edən amillərdən biri də onun özünün dinamikası ilə ölkənin ticarət balansı arasındakı qarşılıqlı əlaqədir¹.

Valyuta məzənnəsi ilə ticarət balansı arasında əks əlaqə vardır. Ti­carət balansının pisləşməsi, yəni idxalın ixracdan çox olmasının art­ması ölkənin xarici bazarlarda daha çox pul «xərclədiyini» göstərir. Bu da milli valyuta üzrə təklifin, xarici valyuta üzrə isə tələbin artmasına gə­tirib çıxarır. Bunun nəticəsində milli valyutanın məzənnəsi aşağı dü­şür. Ixrac idxaldan çox, yəni ticarət balansının qalığı müsbət işarəli ol­duqda isə əksinə, milli valyutanın məzən-nəsinin yüksəlməsi meyli özünü göstərir.

Məlum olduğu kimi, milli valyutanın məzənnəsinin aşağı düş­məsi ixracın artması, idxalın isə azalması üçün sti-mul yaradır. Məsələn, üç ay ərzində ABŞ dollarının Ingiltə-rə funt-sterlinqinə olan məzənnəsi 1.5000$-dən 1.6500$-ə düşdükdə, əmtəə ixrac edənlər 3 ay bundan əv­vəl­kinə nisbə-tən 10% çox mənfəət əldə edir, Ingiltərədən əmtəə idxal edənlər isə 10% artıq ödəyirlər. Valyuta məzənnəsinin bu cür dəyişməsi ixracın artmasına və idxalın azalmasına şərait yaradır. Başqa sözlə, bu, ticarət balansındakı mənfi qalığın azalmasına və nəticədə tamamilə yox olmasına, müsbət qalı-ğın isə əmələ gəlməsi və artmasına səbəb olur. Milli valyu-tanın məzənnəsi yüksəldikdə hər şey tərsinə cərəyan edir.

Valyuta məzənnəsinə təsir edən amillərdən biri də fa-iz dərə­cələrinin dəyişdirilməsidir. Burada asılılıq göz qaba-ğındadır. Belə ki, Ingiltərəyə nisbətən ABŞ-da faiz dərəcəsi-nin yüksək olması, digər şərtlər sabit qalmaqla investorlar üçün dolları daha cazibədar edir, onlar öz aktivlərini "dollar depozitində" yerləşdirməyə çalışırlar. Bunun nəticə­sində valyuta bazarında dollara olan tələb artdığına görə onun məzən­nəsi yüksəlir. Əksinə, ABŞ-da faiz dərəcəsi aşağı düşdükdə, dolların məzənnəsinin aşağı düşməsi meyli özünü göstərir. Lakin faiz dərəcəsinin valyutanın məzənnəsinə təsi-rini aydınlaşdırarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bu qanu-nauyğunluq nominal faiz dərəcəsi üçün yox, real faiz dərə­cə­si üçün (yəni ölkədə inflyasiyanın sürəti nəzərə alınmadan) doğ­rudur.

Pul-kredit siyasəti sərtləşdirildikdə tədavüldə olan pul kütləsi aza­lır və deməli valyuta bazarında milli valyuta üzrə təklif nisbi mə­na­da aşağı düşür ki, bu da onun məzən-nəsinin yüksəlməsinə gətirib çı­xa­rır. Pul-kredit siyasətinin "yumşaldılması" isə milli valyutanın məzən­nəsinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Vergi siyasətinin sərtləşdirilməsi də milli valyutanın məzənnəsinin aşağı düşməsi səbəblərindən biridir. Val­yuta siyasətinin ən mühüm vasitələrindən biri də rəsmi orqanların, bi­rinci növbədə mərkəzi bankın, valyuta məzənnələrinin tənzim­lən­məsinə müdaxilə etməsidir.

Nəzərdən keçirilənləri ümumiləşdirərək müxtəlif amillərin təsiri ilə valyuta məzənnələrinin dəyişməsinin ümumi qaynunauyğunluğunu aşağıdakı düsturla ifadə etmək olar:

r = (M₁ : M₂) ∙ (N₁ : N₂) ∙ (I₁-I₂) ∙ (P₁-P₂) ∙ T

Dünya valyuta sisteminin qeyri-sabitliyi valyuta tən-zim­ləmə­lə­ri­nin regional səviyyədə razılaşdırılmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 1979-cu ildə valyuta məzənnələrini sabitləşdirmək məqsədilə Avropa Iqtisadi Birliyinə daxil olan ölkələrdə Avropa Valyuta Sistemi (AVS) və Avropa Valyuta Vahidi olan EKYÜ yaradılmışdır. EKYÜ-dən "Ümu­mi bazara" daxil olan ölkələrin firmaları arasında aparılan əməliyyat­larda istifadə edilir. AVS-ə daxil olan ölkələrin valyutaları bir-biri ilə sıx surətdə bağlıdır və mə-zənnələrə görə fərqlənirlər. Milli valyutaların məzənnələri EKYÜ ətrafında 2,25% həddində tərəddüd edə bilər.

Beynəlxalq hesablaşma vahidlərinin (SDR, EKYÜ) meydana gəlməsi dünya birliyinə daxil olan milli təsərrü-fatların bir-biri ilə qay­nayıb – qarışdıqlarını göstərir.

Ən nüfuzlu beynəlxalq iqtisadi təşkilatlardan biri də BYIB-dir. Bank BMT-nin ixtisaslaşdırılmış müəssisəsidir. Bretton-Vudse kon­fran­sının qərarı ilə BVF ilə eyni vaxtda - 1944-cü ildə yaradılmış, lakin 1946-cı ildə fəaliyyətə başla-mışdır. BYIB iki filialdan–Beynəlxalq Ma­liyyə Korporasi-yası (BMK) və Beynəlxalq Inkişaf Assosiasiyası (BIA) iba-rətdir. Bunların üçü bir yerdə Dünya Bankını əmələ gətirir.

Bundan başqa, dövlətin hakimiyyət orqanları kredi-tin və ona uyğun faiz məbləğinin ödənilməsini öz öhdəsinə götürdükdə BYIB ayrı-ayrı xüsusi, yaxud da dövlət müəssi-sələrinə kredit verir. Lakin bu za­man kredit almaq istəyən müəssisələr ən əlverişli şərtlərlə vəsait əldə etməyin digər mənbələrinin olmadığını sübuta yetirməlidirlər.

BYIB hər hansı bir ölkəyə kredit verilməsi məsələsini həll edər­kən, onun iqtisadi və maliyyə imkanlarının tükən-məsinə dair mə­lumat tələb edir, bunun doğruluğunu yəqin etmək və tövsiyələr hazır­lamaq məqsədilə oraya ekspert-lərdən ibarət nümayəndə heyəti gön­dərilir. Bu tövsiyələrdə bir qayda olaraq kredit verilən ölkələrdə iqti­sadiyyatın xü­susi mülkiyyətlə əlaqədar bölməsinin inkişaf etdirilməsi və onun iqtisa­diyyatına xarici kapitalın gəlməsi üçün əlverişli şəraitin ya­ra­dılmasına üs­tünlük verilir. Bu şərtlər kreditə ehtiyacı olan ölkə tərə­findən qəbul edil­mədikdə borc veril-məyə bilər. Bəzi hallarda kredit verilməsindən siyasi təsəv-vürlərə görə də imtina edilir. Məsələn, keçən əsrin 70-ci illə­ri­nin əvvəllərində Çilidə hakimiyyətə Xalq Cəbhəsinin nü-mayəndələri gəldikdə belə olmuşdur.

XX əsrin 80-ci illərində bankın fəaliyyətində özünü göstərən başlıca cəhət ondan ibarət olmuşdur ki, o, obyekt-ləri və layihələri ma­liyyələşdirməkdə davam etməklə borc alan ölkənin yerləşdiyi iqtisadi siyasət dairəsinə daha çox nüfuz etməyə başlamışdır. Belə ki, bank hə­min ölkənin iqti-sadi siyasətinin işlənib hazırlanmasında bir növ ekspert və-zifəsini yerinə yetirir, sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları üçün qiy­mət islahatının, gömrük siyasətinin hazırlanmasın-da, xarici ticarətin isti­qamətlərinin müəyyən olunmasında iştirak edir. Bank "struktur tən­zimləmələri", yəni iqtisadiy-yatın tamamilə yenidən qurulması proq­ram­larının həyata keçirilməsi üçün daha çox kredit verir.

Beynəlxalq miqyasda fəaliyyət göstərən ən nüfuzlu banklardan biri də Beynəlxalq Hesablaşmalar Ban-kıdır (BHB).

Bu bank birinci dünya müharibəsi nəticəsində mey-dana çıxan borcların Almaniya tərəfindən ödənilməsini və onun tənzimlənməsini nə­zərdə tutan "Yunqa planını" həya-ta keçirmək üçün qabaqcıl ka­pi­ta­list ölkələri arasında 1930-cu ilin yanvar ayında bağlanmış HAAQA müqaviləsinə uyğun olaraq həmin ilin may ayında Bazeldə (Isveçrə) təsis edilmişdir. Lakin bank fəaliyyətə başladığı ilk gündən daha geniş beynəlxalq iqtisadi və siyasi vəzifələrin həll olunma-sına xüsusi diqqət yetirmişdir. Bu, birinci növbədə beynəl-xalq ticarətin sürətlə artmasına, onun nizama salınmasına, ölkələr arasında valyuta münasibətlərinin sa­bitləşdirilmə-sinə aiddir.

BHB heç bir subsidiyadan istifadə etmir, mənfəəti bank fəa­liyyətindən əldə edir və onu öz səhmdarları ara-sında dividend şəklində bölüşdürür. Bankın səhmdar təsisçi-ləri Belçika, Böyük Britaniya, Alma­niya, Italiya, Fransa və Yaponiyanın mərkəzi bankları, habelə ABŞ-ın üç ən iri xüsusi bankından ibarət konsorsium olmuşdur. BVF-də müşa­hidəçi statusuna malik olan bu bank dünya valyuta sisteminin təkamül prosesi ilə əlaqədar problemlərin həll olunmasında onunla fəal əmək­daşlıq edir.

Hazırda BHB demək olar ki, bütün Avropa dövlət-lərinin, Ka­na­da, Avstraliya, Yaponiyanın mərkəzi və ABŞ-ın bir qrup kom­mer­siya banklarını birləşdirir. 70-dən çox mərkəzi bank özlərinin eh­tiyat valyuta vəsaitlərini bu bankda saxlayırlar.

Yuxarıda adları çəkilən beynəlxalq iqtisadi təşkilat-lar Şərqi Avropa ölkələri və keçmiş SSRI məkanında mey-dana gəlmiş müstəqil dövlətlərdə valyuta-maliyyə sahəsin-dəki problemlərin həll olunmasında bu və ya digər dərəcədə iştirak edirlər. Bunu əlaqələndirmək üçün 1990-cı ildə Avro-pa Yenidənqurma və Inkişaf Bankı (AYIB) yaradılmışdır. Bankın fəaliyyəti müxtəlif proqram və layihələrin maliyyə-ləşdirilməsinə yönəldilmişdir.

Göründüyü kimi, dünyada bütün ölkələrin mənafelə-rilə az və ya çox dərəcədə əlaqəsi olan maliyyə-kredit sistemi mövcuddur və o, bir sıra kəskin problemlərin həll olunma-sında yaxından iştirak edir.