Ana səhifə

1 Elizabeth Escalona Gutiérrez


Yüklə 354 Kb.
səhifə2/4
tarix18.07.2016
ölçüsü354 Kb.
1   2   3   4

3.4 Taxonomía botánica de forma y función

En el asombro de esta taxinomia, lo que se ve de golpe, lo que, por medio del apólogo, se nos muestra como encanto exótico de otro pensamiento, es el límite del nuestro: la imposibilidad de pensar esto.

Michel Foucault. 28
Esquema general de la taxonomía
A. ma:yák (n) [cls. pulak-/ pl. ma:yákna'] bejuco

1. bejuco cultivado

2. bejuco silvestre

a. bejuco comestible

(1) bejuco con hojas comestibles

(2) bejuco con fruta comestible

b. bejuco ornamental

(1) bejuco con flores

(2) bejuco de adorno ceremonial

c. bejuco con uso material

(1) bejuco de amarre

(2) bejuco con otros usos

d. bejuco medicinal

e. bejucos

B. kí'wi' (n) [cls. pulak- (árbol), he:n (tronco o palo), he: (tercio de leña)] árbol, palo

1. árbol cultivado

a. árbol frutal

b. árbol que da sombra

2. árbol silvestre

a. árbol con flores

(1) flores no comestibles

(2) flores comestibles

b. árbol con fruta

(1) con fruta no comestible

(2) con fruta comestible

c. árbol con uso ceremonial

d. árbol con uso material

(1) árbol para hacer horcones

(2) árbol para construir casas

(3) árbol usado como combustible

(4) árboles con otros usos

e. árbol medicinal

f. árboles
C. mata (no palos) [cls. pulak-]

1. mata cultivada

2. mata silvestre

a. matas de frutos comestibles

b. matas de quelite

c. matas medicinales

d. matas de helecho

e. matas

D. pá'lhma (n) [cls. pe:h/ pl. pa'lhmán] plantas de monte bajo

1. cultivadas

a. comestibles

b. túberculos

c. li:kuchúni' (adj.) usadas como tratamiento médico y mágico

2. silvestres

a. comestibles

b. planta con tubérculo comestible

c. usadas como tratamiento médico y mágico

d. adornos y accesorios ceremoniales

e. espinosas

f. con varios usos

(1) li:ma'hchí:n (n) [cls., pu:lak- (planta), pe'h- (hoja)/ pl. li:ma'hchí:ni'] papatla, hojas para envolver

(2) otros usos

g. jehuite

h. plantas


E. sluluwá'ka' (Ch.) s’olu:wá'ka' (Pt.) (n) [cls. pulak-] injerto

(1) injerto medicinal

(2) injerto usado como accesorio ceremonial

(3) injertos

F. malhát (n) [cls. helh-/ pl. malhátna'] hongo
G. mohó:t (n) [cls. pulak- (planta), a'h- (fruto) / pl. mohó:tnu'] palma

H. se'hét (n) [cls. pulak-, he:- (manojo) / pl. se'hétni'] zacate

(1) forraje de ganado

(2) medicinal


I. chankát (n) [cls. pulak- (planta), hen- (sección)/ pl. chankátna'] caña, carrizo

1. caña cultivada

2. caña silvestre

(1) adornos y accesorios ceremoniales

(2) medicinales
J. xanát (n) [cls. pu:lak- (planta de flores), helh- (flor), / pl. xanátna'] flor


Clasificación por “forma de vida” y usos culturales

A. ma:yák [cls. pulak-/ pl. ma:yákna'] (n) bejuco

1. bejuco cultivado

(a) stapún (n) frijol

(i) a'halo'ho stapún (n) frijol de toro

(ii) laklhmá:n stapún clase de frijol

(iii) xaa'kapá:n stapún frijol de tonemil

(b) á:'ya' (n) chilacayote

(c) a:susá:t (Ch.) a:sasá:t (Pt.) (n) guaje, Lagenoria siceraria Molina

(d) nípxi' (n) calabaza, Cucurbita moschata

(e) santíyaj (n) (Esp.) sandía

(f) aluwé:sa (n) alberjón, chícharo

(g) ku:yé:m (n) jícama

(h) tachá'ni' (n) chayote, Sechium edule

(i) kakáuj (n) cacahuate

(j) mantáj (n) camote

(i) pisí:s (n) camote morado
2. bejuco silvestre

a. bejuco comestible

(1) bejuco con hojas comestibles

(a) hentzalílh (n) quesalí

(b) xachatakalá:n xkú'pni' (Ch.) xachatakalá:n xkúhni' (Pt.) -

(c) xasimarrón kuksa:sán (n) cucsása, piper sp.

(d) xachalta'hala xkú'ni (n) coyul de bejuco

(2) bejuco con fruta comestible

(a) hu:yú:' (Ch.) ho:yú:' (Pt.) (n) callote

(b) matanhe:lh (n) azán, maracuya cimarrón

(c) pá:pas (n) (Esp.) fruta parecida a la papa

(d) lhoholún (n) la fruta se come cocida, parecida al coyul

(e) lh’oholú:n (n) -
b. bejuco ornamental

(1) bejuco con flores

(a) cha:la'hán (n) un bejuco con flor

(b) mohó:x’a' (n) un bejuco trompeta

(c) pu:knút mayák (Ch.) pu:kutu:ma:yák (Pt.) (n) acetilla, Bidens sp.

(d) mistulu' (Ch.) -

mustululu (Pt.) (n) - Solanum sp.

(e) súyu' (n) comida de venado, soyo


(2) bejuco de adorno ceremonial

(a) cha:la'hán (n) usado en cuaresma en la iglesia, altar y cruz


c. bejuco con uso material

(1) bejuco de amarre

(a) ka:na:mayák (n) bejuco para amarres en casas

(b) sluluwampán (n) bejuco para amarres en pesqueras

(c) snunkú (n) bejuco para colgar las cunas de los recién nacidos

(d) tahí'si' (n) bejuco de amarre en general

(e) tzu:ks (n) bejuco usado para amarrar y jalar cargas pesadas

(f) x’ata:ma:yák (n) un bejuco para hacer canastas y sombreros


(2) bejuco con otros usos

(a) ma:nít (n) para hacer jabón con el fruto y matar peces en el río

(b) ta:su:ni:ma:yák (n) aquixle, su savia deja marcas en la piel

(c) xtulunu:ma:yák (n) aquixle


d. bejuco medicinal

(a) isima'há júki (n) lengua de venado

(b) istaján kawa:yúj (n) cola de caballo

(c) ma:halhalhát (n) fideo Cuscuta spp.

(d) ma:nít (n) camote de bejuco para reumatismo (e) xma:haháx wa'káx (n) casco de vaca, pata de cabra

(f) xtántzi lú:wa' (n) banco de víbora


e. bejucos

(a) ixpe'hén xkí'ta' (n) ala de murciélago

(b) ja:pá'h (n) comida de chivo

(c) puksa: ma:yák (n) bejuco apestoso (d) pe'hxlámu (n) bejuco epífito

(e) s’é'ti' (n) hoja de pescado

(f) tahíseh (n) -

(g) tantá'j (n) - Monstera deliciosa

(h) xma'hsín wa:yá' (n) uña de gavilán


B. kí'wi' (n) [cls. pulak- (árbol), he:n (tronco o palo), he: (tercio de leña)] árbol, palo

1. árbol cultivado

a. árbol frutal

(a) aná:'ya (n) anaya dulce

(b) a'halhpáuj (n) (Ch.), a'halhpój (n) (Pt.) árbol de higuera

(c) a'kchikí'wi' (n) anona, chirimoya, Annona reticulata

(d) a:siwí' (n) guayaba, Psidium guajaba.

(e) la:xá:x (n) naranjo, Citrus aurantium

(f) já:ka' (n) zapote colorado, Pouteria mammosa

(i) a'hachixít já:ka (n) zapote cabello

(ii) li:chukut já:ka (n) mamey

(iii) skulu:já:ka (n) zapote cabello

(g) kuku:nú' (n) zapote amarillo

(h) kukú:x (n) zapote de palo chico

(i) suwá:lh (n) zapote negro, Diospyros ebenaster

(j) la:mo:náx (n) ~ lamu:náx (n) (Esp.) limón, Citrus aurantifolia

(k) la:xá:x (n) naranjo, Citrus aurantium

(l) pumarósa (n) (Esp.) pomarosa, Eugenia jambos L.

(m) turásna (n) (Esp.) durazno, Prunus persica

(n) ukúm kí'wi' (n) pimienta
b. árbol que da sombra

(a) ka:lá'mu' (n) chalahuite, Luga supuria

(i) pa'hlhat ka:lá'mu' (n) chalahuite de caja

(ii) tasiwí' ka:lá'mu' (n) chalahuite largo

(b) la'háx kí'wi' (n) huaxillo
2. árbol silvestre

a. árbol con flores

(1) flores no comestibles

(a) a'ksasata'ho (Ch.) xa:ktzatzát cha:lúwa (Pt.) cana de la viejita,

Leucaena pulverolenta (Schl.) Benth

(b) halhwahxanát (n) árbol con flores amarillas

(c) ma'hpu:xunta:lán (n) -

(d) pu:lhu:ni:xkú:la (n) -

(e) pu:chichiní xanát (n) flores amarillas, girasol

(f) pu:x’aa'hati:láh (n) - Eritina sp.

(g) tzi:sa kí'wi' (n) florece de noche

(h) xanát kí'wi'(n) cuacuite

(i) xiwi'h xanát (n) flores rosas

(j) xtililí:n ni:n (n) árbol con flor blanca

(k) xtilili:xanát (n) flor esferoide grande

(l) xtililí:n (n) clavelina, flor de carnaval, Bombax spp.


(2) flores comestibles

(a) á:jna' (n) ortiga Cnidoscolus multilobus

(b) a'hati:láh (n) quemite, pichoco, Eritrina sp.

(c) pilú:tzi' (n) flor de yoloxóchitl, para atole, Talauma mexicana

b. árbol con fruta

(1) con fruta no comestible

(a) a'halumá:n (n) árbol que da fruta pegajosa

(b) a:sá:n (n) bienvenido

(c) stapunkí'wi' (n) frijolillo, Pithecellobium arboreum L.Urban

(d) xi:pa:kí'wi' (n) fruta para pajaritos

(e) xtanchiwíx mú:xní (n) la fruta se parece a la anona

(f) waxá:xa'(n) tepetomate, Pseudolmedia oxyphyllaria (Donn)


(2) con fruta comestible

(a) tálhtzi' ki'wi (n) pipiancillo

(b) wa:tzíya' (n) árbol de nihuas

(c) la:lák (n) guaje

(d) stinkilín (n) guajito comestible
c. árbol con uso ceremonial

(a) kapsnap kí'wi' (n) -

(b) li:ma:sta'hé:n (n) palo de agua

(c) li:né'he' (n) hojeador

(d) pilú:tzi' (n) palo de yoloxóchitl, Talauma mexicana

(i) a'klhkunuku:xanát (n) flor de yoloxóchitl

(e) pu:lhu:ni:xkú:la (n) -

(f) pu:m (n) copal, copalillo, BURSERACEDE bursera sp.

(g) s’é'hti (n) para envolver pollos y enterrarlos

(h) xi:pú:t (n) sauce

(i) xupali kí'wi' (n) ∞ kapnas kí'wi' (n) palo de brujo (j) waxá:xa' (n) tepetomate, Pseudolmedia oxyphyllaria (Donn)

d. árbol con uso material

(1) árbol para hacer horcones

(a) a:sá:n (n) bienvenido

(b) stapun kí'wi' (n) frijolillo, Pithecellobium arboreum

(c) tzi'tzí:ks (n) rabo de mico

(2) árbol para construir casas

(a) ixhe:chukúm kí'wi' (n) costera

(b) ma'hxa:xá:t kí'wi' (n) caoba, Swietenia

(c) pu:m (n) copalillo, bursera sp.

(d) stapun kí'wi' (n) frijolillo, Pithecellobium arboreum (L.) Urban

(e) taxamanilh (n) tejamanil, encino

(f) xu:nu:' kí'wi' (n) jonote

(g) la'háx kí'wi' (n) huaxillo


(3) árbol usado como combustible

(a) alha:tzín (n) duraznillo, palo de noche.

(b) a'halu:má: n (n) -

(c) ka:lámu' (n) chalahuite, Luga supuria

(d) tasiwi' ka:lá'mu' (n) chalahuite largo

(e) la'háx kí'wi' (n) huaxillo

(f) pini: kí'wi' (n) -

(g) pu:m (n) copalillo, Bursera sp.

(h) pumarósa (n) (Esp.) pomarrosa, Eugenia jambos L.

(i) púklhni' (n) sangre de grado, Corton panamensis (Klotsch) Muell

(f) ta:sú:n (n) chaca, Bursera simaruba

(g) tzu'tzú'ni' kí'wi' (n) huaxillo

(h) x’kajak (n) pino

(4) árboles con otros usos

(a) a'halu:má: n (n) hojas envolver carne

(b) kapsnapkí'wi' (n) sus fibras amarran bultos

(c) ma'hpu:xunta:lán (n) hace ruido y sirve como cervatana

(d) tzaká:t (n) árbol de hule, látex para hacer mangas

(e) sná'pu' (Ch.) snapúj (Pt.) (n) el fruto se usa como jabón

(f) ixtanchiwíx mú:xní' (n) matapalo, Ficus glabrata H.B.K.

e. árbol medicinal

(a) a'haxu:nu:kí'wi' (n) jonotillo, jonote del ratón

(b) a'hó:wa (n) hormiguillo, MURACEAE Cecropia obtusifolia Bert.

(c) a'klhkunuku:xanát (n) yoloxóchitl, Talauma mexicana

(d) lí:xkukli' kí'wi' (n) tabaquillo (sus gusanos)

(e) pá:la: (n) -

(f) púklhni' (n) sangre de grado, Corton panamensis (g) pú:xni' (n) cuajilote

(h) púksní' (n) cedro, Cedrela mexicana

(i) slulukí'wi' (Ch.) skulukí'wi' (Pt.) (n) cuachalal

(j) ta:sú:n (n) chaca, Bursera simaruba

(k) tzaká:t (n) árbol de hule

(l) xikuna:ntzín (Ch.) xukuna:ntzín (Pt.) (n) -


f. árboles


(a) a'halhpáuj (Ch.) a'halhpój (Pt.) (n) árbol de higuera

(b) a:hé:xtu' (n) guácima, tepescohuite, Guazuma ulmifolia (c) cha'chá:' kí'wí (n) cha: á:' (n) cuerillo, Trema micrantha

(d) chú:ta (n) -

(e) halhwah kí'wi' (n) -

(f) ilhtin kí'wi' (n) palo de caca

(g) ma'hachujpí:kí'wi' (n) cuerno de venado

(h) kuxi' kí'wi' (n) maicillo

(i)kukát (n) encino, roble, resino, FAGACEAE Quercus sp.

(j) ku:yu:j kí'wi' (n) -

(k) lah'haha:'x kí'wi' (n) quesalillo

(l) malhtankuxán (n) ramoncillo

(m) matanhelhasán (n) árbol con nuez no comestible

(n) matankaj kí'wi' (n) huaxillo, timbre, caramusco Acacia angustissima

(ñ) misini kí'wi' (n) -

(o) parákx (n) árbol con vaina que cuando se quema suena

(p) pini:kí'wi' (n) árbol de chile

(q) spipini: kí'wi' (n) -

(r) su:nu:ya: kí'wi' (n) -

(s) tajtú:j (n) árbol con espinasque dan salpullido

(t) tanchipx kí'wi' (n) manchón

(u) tza:'wa' kí'wi' (Pt.) (n) árbol de quelite

(v) tzí'tzí:ks (n) rabo de mico

(w) tzi:tzili' kí'wi'(n) cuacuite

(x) tzujpí:n (n) cornisuelo, Acacia cornigera

(y) u:nu: kí'wi' (n) -

(z) xi:pú:t (n) sauce

(i) a:staká:t kí'wi' (n) sauce, Salix bonplandiana.

(ii) a'hspa:matá:n (n) -

(iii) xi:pu:ta:stakát (Ch.) xi:pu:a:stakát (Pt) (n) sauce

(A) xtanchiwíx místu (n) -

(B) xka:nix kí'wi' (n) álamo, chicalahuite
C. mata (no palos) [cls. pulak-]

1. mata cultivada

(a) stapún (n) frijol

(b) pi'n (n) chile

(i) sti:lan pi'n (n) chiltepín

(c) pá'hlhcha' (n) jitomate, Lycopersicon esculentum

(i) tumátlh (n) (Ntl.) tomate de hoja

(ii) tzintzi:pá'hlhcha' (n) cuatomate, tomate chino

(d) kúxi (n) maíz, Zea mays

(i) lahatzíti kúxí' (n) maíz negro

(ii) tu:tumpuxama:kúxi' (n) -

(iii) tzalalá:n kúxi (n) maíz arribeño

(iv) xachalá:n kúxi (n) maíz con un mezcla de granos blancos y negros

(v) xakuyó:li kúxi (n) coyole, maíz morado

(vi) xalakalhálhni' kúxi (n) maíz amarillo

(vii) xaslamáma kúxi (n) maíz arroz

(viii) xax’atán kúxi (n) maíz color guinda

(e) kapéj (n) (Esp.) café

(i) pe'htín kapéj (n) café pergamino

(ii) kana:' kapéj (n) café bueno

(iii) xala'alha kapéj (n) café amáragos

(iv) xalakstín kapéj (n) café carnicas


(f) sé'hna' (Ch.) sé'hnu' (n) (Pt.) plátano

(i) ho:x’a: sé'hna' (Ch.) ho:x’a: sé'hnu' (Pt.) plátano pera

(ii) ka:ná: sé'hna' (Ch.) ka:ná: sé'hnu' (Pt.) (n) plátano blanco

(iii) kaniya:sé'hna' (Ch.) kaniya:sé'hnu' (Pt.) (n) plátano canilla

(iv) ka:wí:n sé'hna (Ch.) ka:wí:n sé'hnu' (Pt.) (n) plátano macho

(v) lhpu:po'ho:sé'hna' (Ch.) lhpu:po'ho:séhnu' (Pt.) (n) plátano pera

(vi) ma:ni:láj sé'hna' (Ch.) sé'hnu' (Pt.) plátano manila

(vii) mansa:na:sé'hna' (Ch.) mansa:na:sé'hnu' (Pt.) (Esp.) (n) manzana

(viii) oroj sé'hna' (Ch.) oroj sé'hnu' (Pt.) (n) plátano dominico

(ix) pa:pá: se'hna' (Ch.) pa:pá: sé'hnu' (Pt.) (Esp.) (n) plátano tabasco

(x) piñaj se'hna' (Ch.) piñaj sé'hnu' (Pt.) (Esp.) (n) plátano piña

(xi) tapá:sko sé'hna (Ch.) tapa:slo sé'hnu' (Pt.) (n) plátano tabasqueño

(xii) taxití se'hna' (Ch.) taxití sé'hnu' (Pt.) (n) plátano vainilla, chaparro (xiii) tzutzoho se'hna (Ch.) tzutzoho sé'hnu' (Pt.) (n) plátano rojo

(xiv) xala'há'lha' sé'hna' (Ch.) xala'há'lha' sé'hnu' (Pt.) (n) p. macho

(g) xkaj (n) piña

(h) papaya (Esp.) (n) papaya

2. mata silvestre

a. matas de frutos comestibles

(a) a'hta:la:wá' (Ch.) a'hta:lawát (Pt.) (n) agrazones

(b) cha:táy (n) nihua

(c) helhsmantáj (n) Porathesis serrulata

(d) ixtampín xtá:n (n) hemorroides del tlacuache

(e) pu:yá:m (Ch.) hu:yá:m (Pt.) puán, capulines

(f) snunkú' (n) mora

(g) tanho'lú (n) mora

(h) watsiyá (n) nihua

(i) watsiyá xalakstín (n) watuwás

(ii) xwatsí:ya' ni:n (n) nihua de muerto

(i) watzápu (n) mora

(j) watuwa:s (n) nihua

(k) xla'hastapún xkí:ti (Ch.) xla'hastapún skí:ti (Pt.) ojo de pescado (l) tampu:stí'li' (n) nihuas
b. matas de quelite

(a) champulú'lu' (n) quelite de mora, hierbamora, Portulaca olearacea L.

(b) kúklhka (n) quelite de calzón

(c) mu:stulú' (n) hierbamora, chichiquelite, Solanum nigrum L.

(d) mu:xíwa (n) quelite de puerco

(e) xatzutzó'ho tzáwa (n) quelite mora, quelite rojo, Amaranthus sp.

c. matas medicinales

(a) a'halu:wi:xanát (n) floripondio, Datura candida Pasq.

(b) mu:stulú' (n) hierbamora, chichiquelite, Solanum spp.
d. helechos

(a) pu:ma:pa:jón (Ch.) pu:ma:pa:jún (Pt.) (n) helecho para nido de gallinas

(b) tankapá:s (n) pesma, para hacer plantel en cafetal
e. matas [cls. pulak-]

(a) a'ktzisimpuská:t (n) llorona

(b) alhtaká:t (n) escoba, Sida rhombifolia. L.

(c) alhtatá:t (n) ojón de gato, Miconia laevigata

(d) asiyéti' (Ch.) x’tilanhá (Pt.) (n) aceite, higerilla, Ricinus communis

(e) pu:lhu:ni: xkú:la (n) -

(f) sta:m (n) -

(g) tanchúchu (Ch.) tanchuchú' (Pt.) -

(h) tonhchichí' (n) -

(i) xalanh ka:kiwín li:ma'hchí:n (n) -

(j) xla'haxpín chachahát (n) arbusto

D. pá'lhma (n) [cls. pe:h/ pl. pa'lhmán] plantas de monte bajo

1. cultivadas

a. comestibles

(a) akunku:lín (Esp.) (n) ajonjolí

(b) sa'wa' (n) quelite

(c) puksnankakán (n) pápalo quelite

(d) kulá:ntú' ~ kulántru (n) (Esp.) cilantro

(e) sapu:láx (Esp.) (n) cebolla, Allium cepa

(f) xkejét (n) epazote, Chenopodium ambrosioides


b. túberculos

(a) a:xúx (n) (Esp.) ajo

(a) ho:x’éwi' (n) yuca, cassava

(b) mantáj (n) camote

(b) pini:kúchu' (n) jengibre, Zingiber officinale
c. li:kuchúni' (adj.) usadas como tratamiento médico y mágico

(a) astatyát (n) estafiate, Artemisia mexicana

(b) a:rabáka (n) (Esp.) albahaca, Ocimum basilicum

(c) a:tu:chi:yétl (Ch.) a:tu:chi:yéklh (Pt.) (n) hierbabuena, Mentha citrata

(d) ixmákwa tasí:tzí' (n) hierba del golpe, Oenothera rose Ait.

(e) ji:náni (n) acoyo, Piper peltatum

(f) jikwá pá'lhma (n) hierba del espanto

(g) mu:wáuj (Ch.) mu:wáj (Pt) muicle, Ruellia sp.

(h) sankwan pá'lhma (Pt.) santa maría, Senecio borda-johannis DC

(i) taxwakní (n) acoyo, Piper auritum

(j) yú:da (n) (Esp.) ruda, Ruta chalepensis

2. silvestres

a. comestibles

(a) ló:he (n) malvarón, xanthosoma robustum Schott

(b) ja:pá'h (n) comida de puerco

(c) xa:simarón kulá:ntu' (n) (Esp.) cilantro cimarrón, Adantium spp.

(d) x’kuli' (n) -

(e) xkú:tni' (Ch.) xkú'ni' (Pt.) (n) coyul


b. tubérculos

(a) ixa'hxa:'mu:lá:tu (n) papa del monte

(b) pi:sí:s (n camote comestible

(c) só'hsma' (n) camote comestible y dulce


c. li:kuchúni' (adj.) usadas como tratamiento médico y mágico

(a) chejkúka (n) - Cirsium ehrenbergii Sch. & Bip.

(b) ho:ntápa (Ch) ho:ntzápa (Pt.) -

(c) istaján stáwi' (n) - Campyloneuron angustifolium

(d) ji:náni (n) acoyo, Piper auritum

(e) li:ma'hapo:nhswá: (n) li:ma'hapu: nhswá: (n) -

(f) ma'hachu'chú'lh (n) siempre vive, flores

(g) ma'hachulh'chu'lh (n) tronador, oreja de burro, Sedum sp.

(h) ma:tántzi (n) - Drymaria gracilis

(i) piní:lh ta:nát (n) jehuite medicinal

(j) pu:ho'tnu'x’atá:n (n) -

(k) pu:la'htzinkán chichiní' (n) -

(l) pu:skuyún (n) - Verbesina virgata cav.

(m) stzikí:'skauj (n) leche de conejo

(n) stawiyák (n) -

(ñ) sapú:la pá'lhma (n) -

(o) tanchu:lúkx (n) tochomatillo

(p) taspilili' a'ha:lhmát (n) palo de maleza, jehuite

(q) tapis’á:na' pá'lhma (n) -

(r) taxwakní (n) acoyo

(s) tzáwa:lh túku' (Ch.) lhtuku' tzáwa' (Pt.) (n) quelite de espina

(t) ma:xaná' pá'lhma (n) -

(u) tza'tzá: xanát, pu:sama: xanát (n) Aselepias curassavica

(v) tzo'hó (n) - Piper berlandieri C. DC.

(w) u:xín (n) -

(x) xastalánha a'hasmá:lh (n) - Ancilema pulchella

d. adornos y accesorios ceremoniales

(a) á:jna' (n) ortiga, chichicastle, Cnidoscolus multilobus

(b) a'kxápu (Ch.) kukxápu (Pt.) (n) hojite

(c) ixmaxtahán misín (n) mano de león, tigre, Celosia cirstota

(d) helhpuxám (n) cempasuchíl, Tagetes erecta.

(e) líxku'li (n) tabáco

(f) mohót (n) coyul, estrellas de posadas

(g) sta:m (n) tubérculo

(h) xpa:yát (n) mala mujer, chichicastle, tajtút, Urera baccifera

(i) xasimarón spa:yá' ~ xasimarón xpa:yát (n) (Esp.) mala mujer c.

(ii) tajtút (n) mala mujer, Jatropha urens

(iii) chilíx (n) myriocarpa spp., Laportea mexicana

(k) a:lhtakát (Ch.) a:stakát (Pt.) (n) escoba, Sida rhombifolia. L.

(l) xasmatáha a'hasmá:lh (n) planta morada

(m) xaspililí a'hasmá:lh (n) hierba tierna, hierba de pollo, Comelina sp.

e. espinosas

(a) cha:sta'h lhtúku' (n) espina de alambrillo

(b) lhtukuniyá xtimanhá: (Ch) talhtuku:la' xtimanhá: (Pt.) (n) cadillo

(c) ma:xana:lhtúku (n)

(d) tza:tzana: lhtúku (n) dormilón, Mimosa albida. Humb et Boupl.

(e) tzáwa:lh túku' (Ch.) lhtuku' tzáwa' (Pt.) (n) quelite de espina

(f) xtimanhá: (n) cadillos, pega ropa

f. con varios usos

(1) li:ma'hchí:n (n) [cls., pu:lak- (planta), pe'h- (hoja)/ pl. li:ma'hchí:ni']

hojas para envolver, papatlas

(a) takatsé'hna' (Ch.) takatsé'hu' (Pt.) (n) - Heliconia bihai

(b) tu:li:ma'hchi:nkán he:misín (n) hoja de pinto ∞ xkejek pá'lhma

(c) lima'hchi:kán kiní:t (exp.) hoja para envolver carne

(d) skukú:jnu' (n) hoja usada para envolver la carne a la venta
(2) otros usos

(a) ló:he (n) malvarón, hojas como paraguas

(b) pu:skuyún (n) para hacer vino

(c) pu:xu:ntalá:n (n) frentera, hondas


g. plantas del monte bajo

(a) a'hasmá:lh (n) -

(i) xasmatájwa a'hasmá:lh (n) -

(b) a'htzis pá'lhma (n) -

(c) helhpixíx (n) -

(d) hontzápa' (n) -

(e) hota:nu' pá'lhma (exp.) florece en la tarde

(f) ixli:a'hcha'chachú:ni' (n) jabón de zopilote

(g) ixkejet ní:n (n) epazote de los muertos

(h) li:tampilhí:n (n) mezquino

(i) ma'hatá:ma (n)

(j) maxkní pá'lhma (n) mimosa, si la tocas se cierra

(k) patxlá'mu (n) -

(l) s’o'htáma' (n)

(m) tziwistzátza (n) chilillo

(n) xakunkulím chu:'ni' (n) ajonjolí del zopilote

(ñ) xaspilíli ma'hatá:ma (n) jehuite de flor morada

(o) xatzintzili pá'lhma (n) chilillo

(p) xnojót chachahat (n) tendón de sapo

(q) xli:la'hsno'hkán hox’éwi (n) -

(r) xtúyu' (n) -

E. sluluwá'ka' (Ch.) s’olu:wá'ka' (Pt.) (n) [cls. pulak-] injerto

(1) injerto medicinal

(a) cha:písu (n) chapis
(2) injerto usado como accesorio ceremonial

(a) ku:wák (Pt.) sku:wák (Ch.) pelo de ángel, páxcle

(b) xka:ki:xanát ∞ santacruz xanát (n) - Oncidium cebolleta

(3) injertos

(a) sluluwáka' (Ch.) s'olu:wáka' (Pt.) injerto, Phoradeudron sp.

(b) ixpu:hó'tnu' xtawá (n) -

(c) tantá:j (n)

F. malhát (n) [cls. helh-/ pl. malhátna'] hongo

(a) a'hawínchu' (n) hongo del café, oreja del viejo, oreja del ratón, oreja de ardilla.

(b) a'kpá'p (n) hongo blanco comestible

(c) kanamalhát (n) hongo del palo de jonote

(d) ma:lakasílh (n) hongo del palo de chaca

(e) smu'ku'ku'malháta (n) hongo amarillo

(f) tantu:klábo (n) (Esp.) pata de clavo, hongo del frijolillo

(g) xasta:lánha malhát (n) hongo blanco

(h) xkinka:xtilí'páxni (exp) trompa de puerco

(i) xu:nú:k malhát (n) hongo comestible del jonote

G. mohó:t (n) [cls. pulak- (planta), a'h- (fruto) / pl. mohó:tnu'] palma

(a) li:tampáj (n) - Chamaedorea sp.

(b) li:pálhna' (n) escoba, Crysophila argentea. Barlett.

(i) che'hé: li:pá'lhna' (n) escobilla, epazotillo

(ii) xatzintzi li:pá'lhna (n) escobilla

(iii) xta:tín li:pá'lhna' (n) -

(iv) xu:nú:k li:pá'lhna' (n) - Sida paniculatum L.

H. se'hét (n) [cls. pulak-, he:- (manojo) / pl. se'hétni'] zacate

(1) forraje de ganado

(a) cho'hó:x (n) zacate cortador

(2) medicinal

(a) sehét ka:pé (n) zacate limón

I. chankát (n) [cls. pulak- (planta), hen- (sección)/ pl. chankátna'] caña, carrizo

1. caña cultivada

(a) chankát (n) caña de azúcar, Sacharum officinarum L.

2. caña silvestre

(1) adornos y accesorios ceremoniales

(a) a:ti:yá:' (Ch) a:tiyák (Pt.) (n) carrizo, garrocha.

(b) x’oli (n) garrocha, Arundo donax L.

(2) medicinales

(a) ixchankát páxni' (n) caña del puerco


J. xanát (n) [cls. pu:lak- (planta de flores), helh- (flor), / pl. xanátna'] flor

(a) a'hasliwít xanát (n) coroneta de ángel, Brumansia xinsignis

(b) chachalanhá xanát (Ch.) xachalánha xanát (Pt.) (n) Impatiens balsamina L.

(c) chu'chó'hx (n) flor del plátano

(d) ho:tanu:ya:xanát (n) maravilla

(e) kranpuyán (n) framboyan, flor de mayo

(f) mu:chulu:xanát (n) -

(g) pu:yú:m (n) flor de milpa

(h) turututú (onomatopeya, Esp.) flor campana

(i) xa'hasliwít ló'ho (n) arete de garza

(j) xa'hxa'hlú:wa' (n) cabeza de víbora

(k) xalá'ko:mu:nchulún xanát (n) reina del agua

(l) xatzimá:ma: xanát (n) flor de pétalos suaves como terciopelo, crece en roza

(m) xkú:la' ∞ pu:lhu:ni:xkú:la (n) lengua de vaca, flor de carnaval,

Tithonia tubeaformis

(n) xtililí:n (n) clavelina, flor de carnaval, Bombax spp.

(ñ) xtilili:xanát (n) -

(o) xwí'wa (n) flor de marcelina

1   2   3   4


Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©atelim.com 2016
rəhbərliyinə müraciət