Mutenebbî’den önce şİİR (I) Şerafeddin Yaltkaya Sadeleştirenler: Musa Yıldız

Mutenebbî’nin işlerini çekip çeviren, Şâh ailesinden Ebû Sa‘îd diyor ki: Halep’te bulunduğumuz sırada bir gün Mutenebbî beni çağırıp, “Filân dükkanda oturan uzun saçlı, yakışıklı çocuğu tanıyor musun? Güzel yemekler hazırla… Onu bu akşam buraya davet et…” diye bir emir vererek alışkanlıklarının dışında para sarf etmem için bana izin verdi.

Ben de emrine uyarak gerekli alışverişten sonra, adı geçen çocuğu evimize davet ettim.

Seyfuddevle’nin sarayından geç bir vakit döndüğünde yemek sofrasını hazırlamıştım. Sofraya üçümüz oturduk, yemek yedik. Yemekten kalktığımızda her geceki gibi önüne defterlerini ve mumunu koydum, çalışmaya başladı. Bir aralık “Misafire şarap hazırla ve beraber içiniz…” dedi. Bu emrini de yerine getirdim. Kendisi, bize bizzat iştirak etmediği gibi, ruhen de katılmıyor, çalışmasıyla meşgul oluyordu. Yalnız ara sıra bize bakıp tekrar çalışmasına dönüyordu. Gece yarısına yakındı ki, misafire yatak yapmamı ve daha önce hiç olmadığı bir şekilde benim de kendileriyle beraber aynı odada yatmamı emretti. Misafir çocukla ben yatmıştık. Kendisi, gece yarısından çok sonralara kadar çalışmalarına devam etmişti. Sabahleyin kalktığımızda çocuğun gönlünü hoş ederek göndermemi söyledi. Ne kadar para vermem gerektiğini sorunca, biraz düşündükten sonra “Üç yüz dirhem…” deyince, ben hayret ve şaşkınlığımı gizleyemedim. Bunun üzerine “Sen beni o adî fâsıklarla mı karıştırıyorsun?!. Üç yüz dirhem ver!.. Güle güle gitsin!..” dedi.

Afrika’da kurularak, daha sonra Mısır’a girip burada Hâkim Biemrillâh’ın Allahlık iddiasıyla yüzlerindeki perde kalkan bu Devletin Fâtimîler kaynağı Humus civarındaki Selmiyye idi⁵⁹.

Kahire’yi kurarak, batıdaki başkentleri olan Mehdiyye’yi bırakan Fâtimîler, bu ana merkezleri olan Selmiyye’yi bırakmıyorlar ve bu yurtlarında ailelerinden bir kısmı sürekli bulunuyordu.

Mutenebbî çocukluğundaki çöl gezileri esnasında bunların eline düşmüş ve inancı işte burada zehirlenmişti⁶⁰.

İnsanlara Allahlığın geleceğini, bir insanın tanrı olabileceğini burada öğrenmiş olan Mutenebbî, bunu açıkça söylemiş ve bu inancı taşıdığını çekinmeden ilân etmiştir. Dîvânını toplayıp şerh eden gayretkeşlerin bunu nasıl kayıt ve ispat etmiş olduklarına hayret edilir. Şerh edenlerin hepsi, özellikle en güçlüleri olan “Vâhidî”, peygamberlik iddia edip, çok büyük bir olay ortaya koymuş ve bu suçundan dolayı hapislere girmiş olan Mutenebbî’nin peygamberlik iddia etmesine bile göz yummak istediği hâlde, açıktan açığa, kendisine ilâhlık geldiğini ilân ettiği beyitlerini güzelce şerh etmiştir. Yalnız bazı şerh edenler bu beyitleri, Mutenebbî’nin methettiği Ebû’l-Fazl adlı birine, daha doğrusu Tanrısı hakkında adı geçenin itikadî mezhebini öğrenmek amacıyla söylemiş olduğunu ileri sürüyorlarsa da, bununla hem Mutenebbî’yi tanımadıklarını, hem de bir insanın başka birini anlamak için küfür yolunu seçemeyeceğini düşünemediklerini itiraf ediyorlar, demektir.

O beyitler şunlardır: Ey Melekût âleminden süzülerek gelmiş olan cevher! Ey Melik! Ey yüceler yücesi! Sende ilâhî bir nur ortaya çıktı ki, sonsuza kadar bilinmemeye mahkum olan gayba dair bilgileri, onunla bilmek aşamasına geldik. Ben seni uyku ile uyanıklık arasında görüyorum. Fakat bu hâlde gördüğüme de şaşırdığımdan dolayı, kendimi uykuda ve seni de uyku âleminde görüyor, öyle zannediyor ve kıyas ediyorum.

Henüz çocukken bu işe başlayıp Kûfe ile Şam arasındaki Semâve çöllerinde Benî Kelb kabilesi içinde peygamberlik iddiasında bulundu. Bu kabile ve diğer kabilelerden bir çok kimseler kendisine tabi oldular. Cemaati günden güne artıyordu. İhşîdîlerin Humus valisi Lu’lu’ bu problemi ortadan kaldırmak için Mutenebbî’yi hapse attı. Mutenebbî hapisteyken yine dilinin gücüne başvurarak bu vali hakkında, güzel bir kaside yazdı. Bu kasidenin bir çok beyitlerini de kendini savunmaya ayırdı⁶². Bunun üzerine Vali de onu tahliye ettirdi.

Lazkiyeli Ebû ‘Abdillâh Mu‘âz b. İsmâ‘îl adlı biri diyor ki: Peygamberlik iddiasında bulunduğu sırada Mutenebbî Lazkiye’ye gelmişti. Başındaki saçlarını, kulaklarını örtecek kadar uzatmış olan bu genç, tam fasîh dili ve görünüşündeki güzellikle herkesi kendine saygı duymak zorunda bırakıyordu. Ben de kendisini saygı ve ikramla karşıladım. Aramızda biraz dostluk oluştuktan sonra evime götürdüm. Dilinin fesahatine ve kendisinin çekiciliğine hayran olduğumdan “Sen, büyük bir padişahın nedîmi olmaya lâyık bir gençsin…” dedim. Bu sözümü ağzımdan alıp “Ne dediğini biliyor musun?!. Ben gönderilmiş bir peygamberim!..” dedi⁶³. Önce bu sözünü ciddiye almayacaktım; ama hâl ve davranışları bu sözün ciddî söylenmiş olduğunu gösteriyordu.

-Kimlere, nereye gönderildin? dedim.

-Bu, tamamen yoldan çıkmış millete…

cevabını verdi ve aramızda şu konuşma geçti:

-Ne gibi icraatta bulunacaksın?

-Haksızlıklarla dolu bu dünyayı adalet ile dolduracağım.

-Bu icraata nasıl güç yetireceksin?

-İtaat edenlerin rızıklarını çoğaltıp, karşılıklarını hemen burada vererek, itaat etmeyenlerin ise boyunlarını vurarak…

Ben burada diyalogu kesip, ciddî şekilde aklına koymuş olduğu bu şey konusunda kendisini uyarmam üzerine, irticalî olarak bana:

“Ey Ebû Abdullah! Sen benim savaş meydanlarındaki kahramanlıklarımı bilmiyor musun? Başarmak istediğim önemli işin ulaşılması zor bir iş olduğunu söylüyorsun. Benim bunu hesaba katmadığımı zannetme! Fakat buna rağmen hayatımı tehlikeye atmaya her zaman hazırım. Eğer zaman benim karşıma insan şeklinde çıksa, kılıcım onun saçlarını kana bular.” ⁶⁴

şiirini okudu. Kafasına koyduğundan geri dönmesinin imkansız olduğunu gördüğüm için yine kısa bir diyalog geçti aramızda:

-Sana da vahiy geliyor mu? dedim.

-Elbette.

-Biraz okur musun? dedim.

Son derece güzel bir parça okudu ve İbret adını verdiği bu parçaların yüz on dört adet olduğunu, bu konudaki soruma cevap olarak verdi. Ayrıca bunların her biri de Kur’ân-ı Kerîm’deki âyetlerin uzunu kadarmış. Bir de bunların, kendisine, parça parça gelmeyip, bir defa da vahyedildiğini öğrendim.

Bana okumuş olduğu İbret’inde kendisine, semâvât âlemi tarafından itaat edildiği de geçiyordu. Nasıl olup da semâvât ehlince kendisine itaat edilmekte olduğunu sordum. “Günahkârlarla âsîleri yola getirmek için, bunlara yağmur yağdırmayıp, yağmurlarını kesmek; itaat edenlere ise bol bol yağmur vererek onlara nimet ve bereket vererek.” dedi.

Kendisinin istediği yere yağmur gönderip, istemediği yere yağmur yağdırmama gücüne sahip olduğundan şüphe ettiğimi görünce: “Nasıl? Bu mucizemi görecek olursan bana iman eder misin?” dedi. Ben de böyle bir mucizeyi görünce kendisine inanacağımı söylemem üzerine, “mucize gösterme zamanını belirlemenin kendisine ait olduğunu” belirterek evimden ayrıldı.

Mevsim kıştı. Gökyüzünü kaplayan bulutlardan yağmur yağıyordu ve günler hep böyle geçiyordu. Yine böyle yağmurlu bir günde Mutenebbî’nin kölesi gelip, efendisinin vaat ettiği mucizeyi göstermek üzere, şehir dışında beni beklediğini söyledi.

Yola çıktığımızda yağmur daha da artmıştı. Köle bana, bu şiddetli yağmurdan bir an evvel kurtulmak için hayvanlarımızı hızlı sürerek efendisinin yanına ulaşmamızı; çünkü orada yağmurdan hiç eser olmadığını söyledi.

Ben de bilgi almak için köleden, efendisinin neler yapmış olduğunu açıklamasını istedim. Köle: “Yağmur başlamadan önce anlamadığım bir şeyler okudu ve elindeki kırbaçla şimdi göreceğin daireyi havada çizdi. Yağmur yağmaya başladığında bu dairenin dışına şiddetli bir yağmur yağdığı hâlde, çizdiği daireye bir damlası bile düşmüyordu.” diye açıkladı.

Mutenebbî’nin bulunduğu yere ulaşmıştık. Şehirden yarım fersah uzaklıktaki bulunduğu tepe, son derece güneşliydi ve etrafa yağan yağmurdan olduğu gibi korunuyordu.

Bu açık mucizesini gördüğüm Mutenebbî’nin elini tutup, kendisine iman için bîat ettim. Beni bu mucizesiyle kendisine iman ettirdiğinden dolayı, kibir ve gururu harekete geçip “Bu yüce makamdan daha yüce bir makam var mı ki yüceleyim; ve benden daha büyük biri var mı ki ona uyayım. Allah’ın yaratıp yaratmadığı her şey benim nazarımda aşağılıktır.” ⁶⁵ demeye başladı.

Hatta kendisinin peygamber olarak haşr edileceği Resulullah Efendimiz (S.A.V.) tarafından da bildirilmişti. Mutenebbî bunun için tamamen bu duruma aykırı olan bir hadisi uydurarak, amacı konusunda onu kullanmak istemiştir. “Benden sonra peygamber yoktur.” demek olan " لا نبيَّ بعدي" hadîsi-i şerifindeki lâ’nın yerini değiştirmiş ve nebiyyun kelimesini sonunu ötreli okumuştur. Böylece hadisi bozarak “Lâ benden sonra peygamberdir.” hâline sokmak istemiştir. Yalnız kendi ismi Lâ olmadığından bunu da te’vîl için bu ismin, kendisinin semâvî ismi olduğunu söylemiştir.

Hayatı boyunca dinî görevlerini yerine getirmemiş ve ağzından, dinî duygulara dair hiçbir mısra çıkmamış olduğuna bakılırsa Mutenebbî, Lu’lu’un hapsinden kurtulmak için tevbe etmiş olduğu gibi, yukarıda söylendiği şekilde ömrünün sonuna kadar da itikadını düzeltmeye yaklaşmamış ve peygamberlik hevesinden ve saltanat iddiasından vazgeçmemiştir.

Seyfuddevle’ye intisabından sonra onun, edebiyatçı ve şairlerin ileri gelenleriyle dolu meclislerinde Ben “Ahmedun’n-Nebî”, “Peygamber Ahmed’im” demedim; “Emdahu’n-Nebî”, “Peygamberi methediyorum!” dedim, diye sıkıştığı zaman kelime oyunlarıyla seviyesiz cevaplar vererek insanları başından savmak isterdi. Bazen de bir çok şairin şiirlerindeki bir kelime ya da ifade münasebetiyle kendilerine lâkap takılmış olduğu gibi Mutenebbî de “Ben bu ümmetin içinde, Semûd kavmi içindeki Sâlih (A.S.) gibi garibim. Benim Hanle’de oturuşum, İsâ’nın Yahûdîlerin arasında oturuşu gibidir…”⁶⁶ meâlindeki beyitleri dolayısıyla Mutenebbî diye lâkaplandırılmış olduğunu söylerdi.

Mutenebbî’nin tamamen gerçeğe aykırı yapmacık bu sözünü Vâhidî gerçek kabul edip “mâ makâmî” diye başlayan beytin şerhinde " وبهذا البيت لقب بالمتنبي يشبه نفسه بعيسى في هذا" “Bunda, kendisini Hz. İsâ (A.S.)’a benzettiği için Mutenebbî diye lâkaplandırılmıştır.” demesi çok hayret vericidir.

Burada şunu zikretmeliyiz ki: Şiirlerini şerh edenlerden bazıları Mutenebbî’nin dört günlük mesafeyi bir günde yürüyecek kadar hızlı yürümesiyle, bir gün önce çıktığı bir yerle ilgili olarak bir gün sonra ulaştığı yerin halkına verdiği bilgiler doğru çıkınca halk kendisinde kutsal bir güç olduğuna inanmış ve bunu mucize gibi algılamıştı. Dolayısıyla Mutenebbî, hızlı yürümek konusundaki olağanüstü gücüyle peygamberlik iddia etmeye kalkmıştır, diyorlarsa da bu gerçeğe uygun değildir.

Bilinmektedir ki Arap şairleri, biricik ulaşım vasıtaları olan develeri üzerinde günlerce giderek, methettikleri kimseye ulaşırlar ve kasidelerinin başında yolculuk boyunca çektikleri eziyet ve sıkıntıları dile getirirlerdi. Bunlarda bazıları daha ileri giderek ya gerçekten ya da methe başka bir renk vermek için çölleri, yaya olarak aştıklarını söylerlerdi.

Mutenebbî de bu usule uyarak “Güçlü develerin geçmekten aciz oldukları nice büyük çölleri yürüyerek aştım. Çöl yolları hakkındaki bilgim ve kılıcım bana yeter. Rehber’e ihtiyacım yoktur, elbisem de karanlık elbisesidir⁶⁷. Bindiğim devem –ayakkabı- terkisine kimseyi kabul etmez. Yarış gününde onu kırbaçla hızlandırmaya gerek duymam. Altımda yavaş yavaş yürümesiyle, rüzgarların en şiddetlisinin önüne geçer.”⁶⁸ gibi sözler söylemiş ve bu şövalye tarzı şiirleri ne yazık ki gerçek olarak algılanmıştır.

11. İbret’lerinden Bir Örnek:

"والنجم السيار، والفلك الدوار والليل والنهار، إن الكافر لفي الأخطار امض على سننك واقف اثر من كان قبلك من المرسلين، فإن الله قامع بك زيغ من الحد في الدين وضل عن السبيل."

“Yıldız gider, felek döner. Gece ve gündüze yemin olsun ki, kâfir daima tehlikededir. Sen yolunda devam et ve senden önce gelip geçmiş olan peygamberlerin bıraktıklarıyla yetin. Cenab-ı Hak şüphesiz seninle yoldan çıkmışların ve sapkınların kökünü kazıyacaktır.” ⁶⁹

12. Mutenebbî ne istiyordu?: Hayalindeki amacı olan şeref ve yüceliği (mecd ve ‘ulâ) bulmak istiyordu. Fakat bunu hangi vasıtayla ve ne tarzda bulacağını belirleyememişti. Seyfuddevle’ye intisabına kadar süren serserilikleri bundan kaynaklanıyordu. Bu müddet zarfındaki peygamberlik iddiaları da bu ezelî gayesine ermeye vasıtaydı. Okulda okumaya başladığı ilk günlerde harp ve darp nağmelerini terennüm ettiğini gördüğümüz bu çocuk, övdüklerinden Muğîs b. ‘Alî b. Beşîr el-‘Uclî adındaki Benî ‘Ucl emiri için söylediği çok güzel bir kasidesinde “Eğer yaşayacak olursam harbi annem, sırt mızraklarını kardeş ve kılıcı babam olarak kabul edeceğim. Aşağılık bir şekilde öleceğime yücelik uğrunda hayatımı terk edecek olursam mazur sayılmaz mıyım?!. el-Hukmu li-men ğalebe.” kuralı geçerlidir. Başarılı olursam olurum, olmazsam da üzülmem. Fakat yüceliği istemekten geri durmam” ⁷⁰ diyor. Takip ettiği bu şeref ve yüceliğe (mecd ve ‘ulâ) kavuşmanın zor olduğunu da biliyordu.

Antakyalı ‘Alî b. Ahmed b. ‘Âmir’e yazdığı methiyede “Mecd ve şerefi şarap tulumu ve şarkıcı kadın zannetme! Mecd, kılıç ve düşmana karşı görülmemiş bir şekilde saldırmaktır…” ⁷¹ anlamında bir beyti vardır. Muhammed b. Seyyâr b. Mukrim et-Temîmî için söylediği methiyesinin başında da, “Düşman karşısında ağır, kendilerinden yardım istendiğinde hafif, saldırı ve cesaret göstermeye gelince kalabalık, sayıldıklarında az olan ve hiç harp ve darptan geri kalmamalarıyla daima yüzleri peçeli kaldığından (Araplar harp zamanında sarıklarını, yüzlerine koydukları peçelere sararlardı) henüz sakalı çıkmamış genç zannedilen yaşlılarımla ve kargılarımla yakında hakkımı almak için ayaklanacağım.” ⁷² dediği gibi, bir kasidesinde de “Artık sabrım tükendi; muradıma kavuşmak için kendimi tehlikelere atacağım. Çetin mücadelelerle atların yüzünü tozlar içinde bırakacağım.” ⁷³ demektedir.

Takip edeceğini söylediği bu hakkın ne olduğunu belirlemek zordur. Yetîmetu’d-Dehr sahibi kendisindeki bu hakkın başkanlık ve kendi saltanatını kurma sevdası olduğunu çok iyi bir şekilde belirlemiştir⁷⁴.

“Kararlılık ve vakarda hiçbir gücün yerinden oynatamayacağı bir dağ gibi iken haksızlığa maruz kalınca ruhunda depremler meydana gelen…” ⁷⁵ sözleri onun başkaldırısına bir renk verebilirse de, hayatında böyle bir olay meydana gelmediği için, bu sözleri incelenecek mahiyette olmayıp, sadece şairane bir tepkiden ibarettir. Bu gibi kendini methetmelerin bir kısmı, övdüğü bazı kimseler için söylediği kasidelerin başlangıcında yer aldığından, bunları methiyeye bir girizgâh olarak söylemiş olduğu kabul edilebilirse de bazıları bilhassa şunu bunu methetmekten farklı bir şey olarak bir isyanını haykırmaktadır. İşte "لقد تصبرت" diye başlayan şiiri yalnız bir başkaldırı ve isyanını haykıran şiirlerindendir...

Mutenebbî’nin yüce ruhu üzerinde, fakirlik ve ihtiyaç içinde olmak, dayanılamayacak bir etki yaratıyordu. Çıplaklığından dolayı kendisini “İhramlı hâldeki hacılara…” benzeten Mutenebbî, ne zamana kadar bu hâlde, böylesine sefalet içinde kalacağını kendi kendine soruyor. Ve saygın bir şekilde kılıçlarla ölmeyecek olursa hayattan alçakça ayrılacağını ve Cenab-ı Hakk’a dayanarak savaş meydanında ölümü bal gibi tatlı gören şeref sahiplerinin sıçraması gibi sıçrayarak ortaya atlaması gerektiğini tekrar eder ki, üç beyitten ibaret olan bu şiiri bile sadece bir başkaldırı ve isyan fikrine tercüman olan parçalarındandır. “Akılsız koyunlara benzettiği halk arasında” kinaye olarak⁷⁶ “rikkat-i hâl” adını verdiği kendisinin fakirlik ve muhtaçlığı gururlu ruhunu kavuruyor ve bir müddet sonra Arap ve Acem sultanlarının kendisine boyun eğeceklerini tam bir güvence vererek söylüyorlardı⁷⁷.

Bu isteğine ulaşamayan şairimizin Kâfûr-u İhşîdî’den, Saydâ veya Mısır beldelerinden birinin valiliğini istemesi, onun isteğinin en küçüğüne tenezzül etmesi demekti.

Elinde hiçbir güç olmayıp, fakirlik ve ihtiyaç içinde koşar iken, Hazret-i Peygamberin hukukuna tecavüz edenler cesaret budalası şairin eline valilik gibi bir yetki ve güç geçtiği takdirde Kâfûr, kendisine isyan etmekte ve başkaldırmakta hiç tereddüt etmeyeceğini, gayet güzel keşfetmiş olduğundan şairimiz buna da ulaşamamıştır.

İsmi yukarıda geçen büyük dilci Ebû ‘Alî el-Fârisî diyor ki: Fu‘lâ vezninde çoğullardan ne kadar kelime bulabilirsin, dedim. Hemen huclâ, keklik anlamındaki hicl kelimesinin çoğuludur; zurbâ, -kedi büyüklüğündeki bir hayvanın ismi olan zarbâ’nın çoğuludur- kelimelerini söyledi.

Bu iki kelimeye bir kelime eklemek için üç gece çalıştığım hâlde bu vezinde başka bir çoğul bulamadım.

Seyfuddevle’nin edebî toplantılarını süsleyen şahsiyetlerden dil ve Arap bilimlerinin ileri geleni İbn Hâleveyh ve Ebu’t-Tayyib el-Luğavî⁷⁸ bir gün dille ilgili bir konuyu tartışmaktayken mecliste bulunan Mutenebbî de susmayı seçmişti.

Seyfuddevle Mutenebbî’ye konuşmaya katılmasını teklif etmiş; İbn Hâleveyh elinde tuttuğu anahtar ile bu güçlü rakibinden intikam almak zaafını göstermişti. Bunun üzerine Mutenebbî hiddetlenerek “Sus!... Senin gibi Arap olmayan bir Hûzistânlının Arapça ile ne alakası vardır?” demesi, bu anahtarla Mutenebbî’nin yüzü yaralanıp elbisesinin kanla lekelenmesine sebep olmuştu. Hükümdarı, kendisinin sebebiyet verdiği bu olay karşısında ne yazık ki sessiz kalmıştı⁷⁹.

Dil konusundaki alimlerin önde gelenlerine karşı gösterdiği bu zafer ve galibiyetlerin yanı sıra⁸⁰ mağlup olduğu zamanlar da vardır.

Seyfuddevle’ye rakip olan Buveyhoğulları da Mu‘izzuddevle’nin yaptığı gibi Bağdat’a muzaffer bir sultan gibi büyük bir gövde gösterisiyle gelmişti. Şairler de kendisine şiirlerini göstermek için yarışa girmişti. Havanın sıcak olmasına rağmen üzerine rengârenk bir elbise giymiş olduğunu söyleyen Ebû ‘Alî el-Hâtimî⁸¹, Mutenebbî’yi burada fena hâlde sıkıştırmış ve mağlup etmişti.

Birçok şiirlerini eleştirip sonunda da kudâs, kuddâs ve kâdis kelimeleri arasındaki farkı sorunca, Mutenebbî bunu çok basit bulup bunların, temizlik anlamına gelen “kadese” kökünden türemiş olduklarını söylemesi üzerine, Ebû ‘Alî bunlardan birincisinin, “gümüşten yapılan boncuk”, ikincisinin “kuyunun içindeki suyu anlamak için atılan taş” ve üçüncüsünün de “gemi” demek olduğunu şahitleriyle beraber göstermiş ve Mutenebbî’ye dil kitaplarını iyi incelemesini tavsiye etmişti.

Arap ediplerinin tahallus, tavassul ya da hurûc gibi değişik adlar verdikleri girizgâhı, bütün şiirlerinde kullanarak bunu hiç kaçırmak istemeyen şair sadece odur⁸⁴. Bunda bazen seviyesinin çok düştüğü de olur⁸⁵. Yine de kendisi bu konuda ilk sırada yer alır.

Bu tahallus ile birlikte aynı zamanda husn-u ibtidâ ve husn-u intihâda gösterdiği beceriklilik bütün şairlerin üzerindedir. Sadece ve sadece şairlik gücüne dayanarak, başlangıçlarında bazen anlaşılmayacak şekilde yazdığı da olmuştur⁸⁶.

Terdîdi⁸⁷ kullanmakta da aşırıya gitmiştir⁸⁸. Aksine tekâbul-i tezâdı da en az kullanan şair kendisidir⁸⁹.

Mu‘âzala (معاظلة) denen, kelime ile anlamın şiirde iç içe girmesi durumu da şiirlerinde çoktur⁹⁰. Dili ne kadar bildiğini göstermek için bazen garîb kelimeleri kullandığı da olmuştur⁹¹. Bazen irtikâb-ı taassuf ettiği de olurdu⁹².

Bununla beraber nerede olursa olsun yeni yeni anlamlar ortaya koyabilirdi. Anlamı söze tercih ettiğinden, anlamın doğruluğunu sağlayacak olan kelimelerin çirkinliğine ve kabalığına bakmazdı⁹³.

Mübâlağaya çok düşkün bir Arap şairi olup bazen bu etkiyle anlamı bozduğu bile olurdu⁹⁴. Bununla beraber bazı mübâlağaları da çok güzeldi⁹⁵.

Bu, o ve o ki gibi kullanım hatası kabul edilebilecek işaret isimleriyle zamirleri sık kullanırdı. Hatta bazen bunların yaygın olmayan şekillerini bile kullanırdı⁹⁶.

İbn Esîr diyor ki: Mutenebbî, Ebû Temmâm’ın gittiği yoldan gitmek istediyse de adımları kısa geldi. Fakat bilgece ve veciz söz söylemede öne çıktı. Savaş tasvirinde en güzel şeyleri söylemek ona mahsustu. Hiç tereddüt etmeden diyebilirim ki: Savaş tasvirine başlayınca dili kargılardan daha keskindir; sözleri savaştaki olayları tam yansıttığından iki ordu karşı karşıya gelmiş de silahlar bir birine girmiş zannedilir. Çünkü kendisi Seyfuddevle ile beraber savaşlarda bulunduğundan dili, hayalin dişli olmayıp gören gözlerin konuşmasıydı⁹⁷.

eş-Şerîf er-Radî de Mutenebbî’yi askerlerin komutanı diye nitelendirmiştir⁹⁸. Yetîmetu’d-Dehr sahibi Ebû Mansûr ‘Abdulmelik es-Se‘âlibî (öl. 427) bu eserinin Mutenebbî’ye ayırmış olduğu kısmında, bu konuda edebî bir değerlendirmede bulunmakta ve şiirlerinde tenasüp bulunmadığını özellikle belirtmektedir⁹⁹. Ebû Nuvâs ve Ebu’l-‘Atâhiyye gibi bu şair de irticalen şiir söyleyebilmekteyse de bu hususta bu iki usta şairden geri olduğu gibi, tabii ki en kötü şiirleri de bunlardır.

Şunu da belirtmek gerekir ki, “Doğru bir tasvir ancak doğru bir bakışla mümkündür.”¹⁰⁰ diyen bu şair, gördüklerini tasvirde son derece güçlüdür.