Sultan selahaddîn ve onun etrafinda geliŞen arap şİİRİ İbrahim Yılmaz

Arap olmamalarına rağmen yönetimde bulunan insanların, Arap diline ve kültürüne sahip çıktıkları görülmüş, Sultan’a yakın olan şairlere temas edilmiş, sevdiği şiirler ele alınmış, ailesi içerisinde şiir söyleyen şahsiyetlerin şiirlerine yer verilmiştir. Sonuç olarak bu devirde, Arap şiirinin geliştiği gözlemlenmiş, İbn Senâ el-Mulk gibi ünlü şairlerin Selâhaddîn’i öven şiirler söylediği, hatta yapılan seferlerde şairlerin şiirleri ile hükümdara hedef gösterdiği tespit edilmiştir. Devrin en ünlü şair ve edipleri, Eyyûbî Devleti’nden gerekli yardımı görmüşler, ürünlerini daha rahat ortamda yazma imkânı bulmuşlardır.

Anahtar kelimeler: Sultan Selâhaddîn, Haçlı Seferleri, şiir,‏ şairler.

Sultan Salahaddin and the Developed Arabic Poetry

Summary: In this article, in the period of Sultan Salahaddin who founder of Eyyubid State, and his arround, Arab Poetry’s progress had been wanted to examine. The period they lived had been examined, Arab literature, especially point of view of Arab poetry. It had been tried to determine the poets that arround them. In the light of these poets’ poems and historical data about literary of the period, cultural and political structure important clues were been available.

Although they weren’t Arab, it was seen that the administrators were a ownership of Arab language and Arab culture, and had been got in touch with the persons who were close to the Sultan, the poems that he liked had been examined. Thus, in that period, it had been examined that Arab poetry was development, and famous poets. As Ibn Sana al-Mulk had said poetries which commendatory Salâhaddin. Even in the war, it had been examined that they showed the way with their poetries to monarch. The most famous poets and scholars of the period received necessary support from Eyyubi State and they found an easy environment to write their work.

I

Gerek doğuda, gerekse batıda hakkında en fazla kitap yazılan kişilerin başında Selâhaddîn Eyyûbî (el-Melik en-Nâsır es-Sultân Selâhaddîn Yûsuf b. Eyyûb, 1138-1193) gelir. III. Haçlı seferi esnasındaki mücadelesi ve gösterdiği çelik irade, Haçlı seferleri tarihinde, onun İslâm dünyasının kahramanlık sembolü haline gelmesini sağladı. Büyük bir kumandan, devlet adamı, imarcı, kültürel ve insani değerlerin koruyucusu olarak tarih kitaplarına geçmiştir. Gerektiğinde düşmanlarının dahi yardımına koşmaktan çekinmezdi. İngiltere Kralı Arslan Yürekli Rişar’la olan ilişkileri bunun canlı birer örneğidir. İlme gösterdiği himaye sayesinde kadirbilir tarihçilere sahip olmuş, şahsiyeti ve eseri ebedileştirilerek, ölmez kişiler arasına girmiştir. Müslümanlar onun sayesinde ideal bir devlet adamı bulmuşlar, Avrupalılar ise gerçek bir İslâm kahramanı görmüşler ve onun mertliğine, iyilik severliğine karşı hayranlıklarını gizleyememişlerdir. Champdor’u eserinin adını Le Plus Purheros de I’Islam¹ şeklinde koymaya sevk eden husus, onun bu mert ve şövalye ruhudur.

Selâhaddîn’in hayatı, siyasi ve askeri olduğu kadar, ahlâkî, edebî ve kültürel yönden de doğulu ve batılı araştırmacıları devamlı olarak ilgilendiren ve aktüalitesini koruyan bir araştırma ve çalışma konusudur.

Selâhaddîn’in soyu hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bazı araştırmacılar, onun melez bir aileden geldiğini, bilinen en eski atasının 758 yılında aşiretiyle birlikte Basra’dan Azerbeycan bölgesine nakledilen Yemen Araplarından Ravvâd b. el-Musennâ el-Ezdî olduğunu, onların bu yüzden Ravvâdîler diye anıldıklarını, daha sonra Azerbeycan bölgesinde Hezbâniye Kürtleriyle karıştıklarını, X.asrın sonlarından itibaren de kendilerini bu kabilenin bir kolu saydıklarını ileri sürmüşlerdir⁵. Bazılarına göre ise, Selâhaddîn 1138 yılında Dicle Nehri kıyısındaki Tekrit’te Kürt asıllı bir aileden dünyaya gelmiştir⁶.

Selâhaddîn’in babası Necmeddîn Eyyûb ve amcası Eseduddîn Şîrkûh, Selçukluların ve Zengîlerin hizmetinde çalışan büyük emirler (beyler) arasına girmişler, bunun neticesi Eyyûb ailesi Türklerle büyük oranda karışmışlardır. Selâhaddîn’in ağabeyisi Tûranşah, kardeşleri Tuğtugin ve Böri, öztürkçe adlar taşır. Annesi, Şihâbeddîn Mahmûd b. Tüküş (Tokuş) el-Harîmî’nin kardeşidir. Kızkardeşi Rabîa Hatun, önce Sadeddîn Mes’ûd b. Üner’le, sonra Muzafferuddîn Gökböri ile evlenmiştir. Ağabeyisi Şâhinşah, Kutlukız Hatun ile evlenmiş, bu evlilikten Ferruhşah doğmuştur. Kendisi de Nûreddîn’den dul kalan İsmetuddîn Âmine Hatun bint Uner’le evlenmiştir. Ramazan Şeşen’in belirttiği gibi, Eyyûbî ailesinin Türklerle akrabalık kurup, kaynaştığı hakkında daha bunun gibi pek çok örnek gösterilebilir⁷.

Selâhaddîn devletinin bir Türk devleti olduğunda ise şüphe yoktur. Bu devlet, Zengîler Devleti’nin uzantısından başka bir şey değildir. Memlûklular Devleti de, Eyyûbîler Devleti’nin uzantısıdır. Bu üç devleti birbirinden ayıran sadece başlarındaki hânedanlardır. Teşkilatları, bayrakları ve dayandıkları maddî ve manevî unsurlar aynıdır, aralarında fark yoktur. Her üç devletin de bayrağı, sarı renkte olup, üzerinde doru kartal resmi vardı. Her üç devletin siyasi ve askeri kadroları aynı unsurlardan meydana geliyordu. Devlet ve ordu teşkilatı, Türk devletlerinde görülen devlet ve ordu teşkilatının aynıydı. Kültür unsuru bakımından ise, Araplar ve Araplaşmış olanlar ön plandaydı. Bu sebeple bürokratların ve ulemânın çoğu Araplardandı⁸.

Ortaçağ’da, diğer Müslüman unsurların kurdukları devletler, kültür bakımından Arap egemenliği altına girmişlerdir. Selçuklularda ve Anadolu Selçuklularında ağırlıklı olarak İran Kültürü ön planda tutulmuş, Beylikler, Osmanlılar, Timurlular devirlerinde ise, Türk kültürü önemli ölçüde ağırlığını hissettirmiştir.

Selâhaddîn devrindeki tarihçiler ve şairler, Mısır, Yemen ve Trablusgarb’ın ele geçirilmesini bir Oğuz hareketi olarak görmüşler, Selâhaddîn’in devletini de bir Türk devleti olarak kabul etmişlerdir⁹. Esedüddîn Şîrkûh kumandasında Mısır’a giden 7000 civarındaki süvariden 6000’den fazlası Türktü. Bir Arap şairi olan İbn Senâ el-Mülk, Halep’in zabtı dolayısiyle, Selâhaddîn’e sunduğu kasîdesinde genel olarak, Araların Türklerin devletiyle yüceldiğinden bahsetmekte ve Ehl-i Sâlib’in davasının, Eyyûb’un oğlu tarafından perişan edildiğini vurgulamaktadır¹⁰.

Selâhaddîn’in devletinin coğrafi hudutları Tunus’tan İran’ın Hemedan şehrine, Yemen’den Malatya ve Malazgird’e kadar uzanmıştı¹¹.

II

Selâhaddîn Eyyûbî devri, dünya tarihinin en önemli olaylarından birisini oluşturan haçlı seferleri ile iç içedir. Bu, doğu ve batı medeniyetleri arasında tam bir çatışma ve etkilenmenin olduğu uzun bir süreci kapsamaktadır. Batının rönasansını büyük ölçüde Haçlı seferlerine borçlu olduğu araştırmacılar tarafından uzun bir zamandır söylenmektedir. Ortaçağ Avrupa'sında ilk iktisâdi ve kültürel gelişmeler, bu seferler neticesinde İtalyan ve İberik Yarımadası'nda doğmuş, zamanla İngiltere, Fransa ve Almanya üçgenine doğru genişlemiştir. Doğu'da ise, haçlı seferlerinin ekonomik ve siyasi olarak büyük etkileri olmuş, vatanlarını düşman istilalarından koruma ve işgal edilmiş yurtları geri alma şeklinde, edebî ve kültürel alt yapısıyla cihad (yurtlarını düşmanlara karşı savunma) anlayışının doğmasına yol açmıştır¹².

Gerek haçlı seferleri, gerekse de bu seferlere karşı koymadaki üstün rolü nedeniyle Selâhaddîn Eyyûbî ve devleti, Arap edebiyatında önemli bir yer işgal etmiştir. Bilindiği üzere, Haçlı seferleri, Müslümanların Filistin ve Suriye sahillerini elden çıkardıkları XI.-XIII.asırlarda, yaklaşık iki yüz senelik bir zaman dilimini içine almaktadır. Toprakların elden çıkması, Filistin ve Suriye'den göçe zorlanan Müslümanlar arasında bir vatan hasreti oluşturmuştur. Bu durum, klâsik Arap Edebiyatı konularıyla tam bir benzerlik arz etmeyen, buna rağmen temeli de daha önceki dönemlere ait dinî ve edebî eserlerde bulunan yeni bir temanın Arap şiir ve nesrinde alabildiğince işlenmesine yol açmıştır. Bu temanın, ilham kaynağını, büyük oranda Seyfuddevle'yi Bizans'a karşı kazanmış olduğu zaferleri sebebiyle öven el-Mutenebbî'nin er-Rûmiyyât'ından ve 838'de Abbâsî halifesi el-Mu'tasım'ın Bizanslılara karşı zaferini öven Ebû Temmâm'ın Feth 'Ammiriyye'sinden aldığı söylenmektedir¹³.

XII. asrın bir İslâm mücâhidi ve kahramanı olan Selâhaddîn, bu dönem Arap şiirinde önemli bir yer işgal eder. Bu makalede, Selâhaddîn’in hâkim olduğu topraklarda, XII.asır Arap Dili ve Edebiyatı içerisinde şiirin gelişme durumu incelenecektir.

III

Eyyûbîlerin hâkim olduğu Mısır ve Şam bölgelerinde şair ve hatipler, Selâhaddîn Eyyûbî etrafında bekledikleri hoş muameleyi görmekte ve saray etrafında şiir ve nesirleriyle yaşama imkanı bulmaktaydılar. Binâenaleyh, Haçlı seferlerinin doğurduğu en önemli edebî hareketler, bu seferlerden doğrudan etkilenen Mısır ve Şam bölgelerinde ortaya çıkmıştır.

Mısır'da Fatımî Halifesi el-‘Âmir Bi Ahkâmillâh'ın sarayında devrin şairlerinin isim ve şiirlerinin yer aldığı bir oda ve albüm bulunduğu ifade edilmektedir¹⁵. Edebiyat ve şiire verilen önem, Mısır'da hakimiyeti ele alan Selâhaddîn tarafından da aynen devam ettirilmiştir. İbn Hallikân'ın bildirdiğine göre, ismi kaynaklar tarafından zikredilmeyen bir şair, Selâhaddîn el-Eyyûbî'nin huzurunda onu meth eden bir kasîde söylemiş ve mükafatlandırılmıştır. Bu kasîdenin ilk beyti şu şekildedir:

Selâhaddîn el-Eyyûbî, kendisine yaklaşmak isteyen ya da kendisini ve başında bulunduğu devleti hicveden yazar, edip ve şairleri kazanmayı bilen bir hükümdar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun en güzel örneklerinden biri, devrin önemli şairlerinden sayılan el-Muhezzeb b. el-Es’ad’ın kendisine yaptığı tenkite karşı takındığı tutumdur. el-Muhezzeb’in, hükümdara karşı yaptığı hicvi içeren kasîdesinin en dikkate değer beyti şu şekildedir:

Sultan, bu kasîdeden haberdar edilmiş, bunun üzerine o, aynı şair tarafından huzurunda şiir söylenmesini talep etmiş ve onu, devrine göre çok yüksek bir miktar olan 500 dinarla mükafatlandırmıştır¹⁶.

Selahaddîn, Veziri el-‘İmâd’ı şiir ve nesir hususunda devamlı teşvik ettiği söylenmektedir. el-‘İmâd da, hükümdarın isteği doğrultusunda ve devrin ihtiyaçlarını dile getirir tarzda şiir söylemiştir. Ona ait, bazı mektup ve şiirlerinin bir kısmı kaynaklarda zikredilmektedir. Bunlardan birinde, müslümanları birlik ve beraberliğe teşvik etmektedir:

Yukarıda da temas edildiği gibi, XII. asır kasidesinin genel karekteristiği İslâm temasıdır. İbnu’s-Sa’âtî tarafından Selâhaddîn’e ithaf edilen bir kasidede, Selâhaddîn’in müslümanların işgal edilmiş topraklarını hürriyetine kavuşturmak, mukaddes belde ve kabirlerini geri almak için savaşmış olduğu, işlerin zor duruma girdiği bir zamanda, onun İslâm için kaybedilen Kudüs’ü kurtardığı vurgulanmaktadır¹⁸.

Bu şairler, Hz.Peygamber’i kahramanlık örneği olarak görmüşler, bu ideale yaklaştığına inandıkları Selâhaddîn Eyyûbî’yi meth etmişlerdir. Haçlılara karşı elde edilen zaferleri, Hz.Muhammed’in müşriklere karşı elde etmiş olduğu zaferlerin bir uzantısı şeklinde düşünmüşler, eskiden olduğu gibi meleklerin yardımının mücahidlerle beraber olduğuna inanmışlardır.

Bunun yanısıra şairler, hükümdara şiir içerisinde hedef de göstermişlerdir. Bu da Kudüs’ün Haçlıların elinden alınmasıdır. Kudüs teması, şairler tarafından Selâhaddîn’e arz edilen hemen her övgüde işlenmiş, şairler her defasında ona Kudüs’ü yeniden kurtarmasını hatırlatmışlardır. Söyleyenin ismi bilinmeyen bir şiirde, Selâhaddîn’den ilerlemesi ve Kudüs’ü kurtarması istenmekte, orada çok kan döküldüğünden bahsedilmekte, bunu gerçekleştirdiği takdirde Allah’ın kıyamet gününde onu mükafatlandıracağından söz edilmektedir¹⁹.

21 Mayıs 1183 yılında Selâhaddîn Eyyûbî, “Şehirlerin Anası” diye anılan stratejik, zengin ve nüfusça kalabalık bir belde olan Halep’i kuşatır. Şiddetli çarpışmalar olur. Bu çarpışmalar esnasında Sultan’ın küçük kardeşi şair, edip bir kişi olan Tâcu’-l-Mulûk Böri dizinden yaralanır ve kalenin teslim alınışı sırasında şehit olur. Halep kadılığına getirilen Muhyiddîn b. ez-Zekî, bu münasebetle Sultan’a sunduğu bir methiyede, Kudüs’ün fethedilme olasılığından bahsetmektedir:

Gerçekten de, şiirde belirtildiği gibi, Kudüs 27 Recep 583 (2 Ekim 1187) günü feth edilmiştir²¹.

Medih şiirlerin yanında Selâhaddîn’i hicveden şairler de olmuştur. Ancak bunlar, medih şiirlerin yanında çok geride kalmıştır. İbn Uneyn tarafından Selâhaddîn ve arkadaşlarının yerildiği bir hicviyede, onun yönetimini tenkit etmiş, bu zamanda insanların geçimini sağlamak için soygun ve yalandan başka bir şeyin kalmadığını dile getirmiş sultanın topal, kâtibinin şaşı, vezirinin kambur olduğunu, bunların kusurları gök yüzünde toplansa, orada yıldızlara hareket edecek yer bilekalmayacağını vurgulamıştır²².

IV

Ömrü seferlerde geçmesine rağmen Sultan Salâhaddîn ve ailesi, önemli bir edebî bilgiye sahipti. Onun Türkçe, Arapça ve Farsça’yı iyi bildiği, Kur’ân-ı Kerîm ve Ebû Temmâm’ın el-Hamâse’sini ezberlediği kaynaklar tarafından aktarılmaktadır²³. Öte yandan Salâhaddîn ailesinden Takiyyüddîn ve Ferrûhşâh, bunların oğulları el-Melik el-Mansûr, Behremşâh, Selâhaddîn’in küçük kardeşi Tâcu’l-Mulûk Böri, ilimle meşgul olmuşlar ve şiirler yazmışlardır. Takiyyüddîn ve Böri’nin şiir divanları olduğu kaydedilmektedir²⁴.

Yukarıda da temas edildiği gibi, Selâhaddîn el-Eyyûbî’nin ailesi içerisinde de Arapça şiir söylemek yaygınlık arz etmiş, onlar arasında şairler yetişmiştir. Salâhaddîn’in oğlu el-Efdal, bunlardan birisidir. el-Efdal, bir şiirinde kötü talihinden şikayet etmektedir:

Selâhaddîn’in oğlu Gazi b. Selâhaddîn’in ve onun torunu, Halep Hükümdarı Yûsuf b. Muhammed b. Gâzî’nin Arapça söylenmiş güzel şiirleri vardır. Onun, Tatarların Haleb’i yakıp yıkması üzerine söylemiş olduğu şiiri pek meşhurdur. Bu şiirinin ilk beyti şu şekildedir:

Selâhaddîn’in kardeşi Buğra b. Eyyûb’un büyük bir şair olduğu ve şiir divanına sahip olduğu ifade edilmektedir²⁹. Selâhaddîn’in kardeşinin oğlu Ferrûh Şâh b. Şâhinşâh’ın bir yönetici olmasına rağmen güzel şiirler kaleme aldığı söylenmektedir³⁰. Onun şiirlerinden birkaç örnek aşağıya çıkarılmıştır:

Ferrûh Şâh’ın oğlu Behrâm, devrinin ileri gelen şairleri arasında sayılıyordu. Kaynakların belirttiğine göre, kendisinin bir şiir divanı vardı. Halk arasında onun şiirleri okunurdu³². Hatta onun Eyyûbîler devrinde ve bu aile içerisinde en büyük şair olduğu ileri sürülmektedir³³. Günümüze kadar gelen şiirlerinden iki beyit şu şekildedir:

Aynı aileden gelen Ömer b. Şâhinşâh’ın da şiir divanın olduğundan söz edilmektetir. Ondan günümüze kadar gelen şiirlerinden birkaç beyit şu şekildedir:

en-Nâsır Dâvud b. el-Mu’azzam İsâ’nın bir şiir divanının olduğunu ve günümüze kadar da geldiği bildirmektedirler. Onun şiirlerinden birkaç beyit şu şekildedir:

el-Melik el-Kâmil’in söylediği şiirlere örnek olarak aşağıdaki beyitler gösterilmektedir:

el-Melik el-Kâmil, Haçlı ordusu Dimyat’a girince, kardeşi el-Eşref b. Mûsâ’ya bir mektup göndermiş, mektubu içerisinde bir şiiri ile onu hazırlıklı olmaya davet etmiştir:

V

Görüldüğü gibi, Selâhaddîn devri Arap dili ve edebiyatı açısından parlak bir dönemi bize yansıtmaktadır. Arap olmasalar dahi bu devrin büyük devlet adamlarının, Arap diline büyük önem verdikleri, bu alanda eserler kaleme aldıkları, keza Arap şiirini çeşitli vesilelerle okudukları ve kaleme alınmasını teşvik ettikleri de görülmektedir.

Selâhaddîn’in kardeşi Tuğtugin, kardeşi Şemsüddevle’nin ölümü üzerine Yemen valisi olmak istiyordu. Bu yüzden Şair Sa’dân el-Halebî’yi çağırmış, arzusunu dile getiren bir kaside yazmasını ve onu Selâhaddîn’e duyurmasını istemiştir. Huzurunda kaside okununca, Sultan da, onun Yemen’e gitmesine izin vermiştir. Bu kasideden birkaç beyit şu şekildedir:

Selâhaddîn, şiiri seven bir devlet adamı ve komutandı⁴¹. Güzel şiirleri seçer, meclisinde bazen söyler, bazen de okuttururdu. Zengîler devletinde olduğu gibi, Eyyûbîler’de de resmi ve özel yazışmaların Arapça ile yapıldığı, genellikle de yazışmaların başında konuyla ilgili birkaç beyitten oluşan edebî değeri yüksek şiir bulunduğu dikkat çekicidir. el-İmâd’ın belirttiğine göre, Selâhaddîn Mısır’a yerleşince Suriye ve diğer yerlerdeki dostlarına mektup göndermiş ve sözlerine genelde şu şiir ile başlamıştır:

Bir başka mektubunun başında yer alan şiir de şu şekildedir:

İbnu’-Esîr’in belirttiğine göre, Yemen’de bulunan Şemsu’d-devle Turan Şah b. Eyyûb, kardeşi Selâhaddîn’in Dimaşk’a sahip olduğunu duyunca, doğup büyüdüğü yer olan Şam’a hareket etmiş ve geldiğini İbnu’l-Muneccim el-Mısrî’nin şu şiirleriyle ona duyurmak istemiştir:

Selâhaddîn el-Eyyûbî’nin Beytu’l-Makdis’i feth ettiğinde, bu fetihle ilgili şairlerin söylediklerini dinlemek için özel bir meclis kurduğu söylenmektedir⁴⁴. Elbetteki böyle büyük bir hükümdarın sarayında siyasi-kültürel ve ekonomik hayatla ilgili birçok meclis vardı. Bu meclislerdeki bir oturumda, el-Melik el-Kâmil, söze anonim bir şiir beytiyle başlamış ve şöyle demiştir:

Bunun üzerine mecliste bulunanlardan biri, ona şu şekilde karşılık vermişlerdir:

Bir başkası da şu şiiri okumuştur:

Bir gün el-Melik el-‘Azîz’in huzurunda Farsça bir şiir okunmuş, o da Veziri Necmuddîn Yûsuf b. el-Mucâvir’den bu şiirin Arapça’ya çevrilmesini talep etmiştir. Bu şiir şu şekilde Arapça’ya aktarılmıştır:

el-Melik el-Azîz, bir defasında da bir câriye hakkında şairler tarafından gazel söylenmesini istemiştir. İbn Memâtî, İbn Senâ’ el-Mulk, İbnu’s-Sâ’atî, Şehâbuddîn, Kâdı Ebu’l-‘Abbâs ve birçok şiir yeteneği olan kimseler, gazel söylemişlerdir. Bu gazellerden kayda geçen birkaç beyit şu şekildedir:

Görüldüğü üzere, Sultan Selâhaddîn devri, Arap şiirin gelişmesinde ve yaygınlaşmasında parlak bir devir olarak tarihe geçmiştir. Eski Arap şiiri söylenmiş, itibar görmüş, günlük olaylar karşısında ilişkilendirilmiş ve eskiden olduğu gibi yeni olaylar karşısında da yeni şiirler kaleme alınmıştır.