Egilea: alberto ruiz

səhifə	2/6
tarix	25.06.2016
ölçüsü	4.08 Mb.

1 2 3 4 5 6

Sarrera

Bigarren gai honetan, Lurraren geruza isurkorrak aztertu behar dituzue. Bi geruza isurkor daude: atmosfera eta hidrosfera.

Horraino bai, denok konforme: denok dakigu atmosferako airea arnasten dugula eta ozeanoak badirela. Baina, egia al da horretaz kontatu diguten beste guztia (ozono-geruzarena, esaterako)?

Orain arte erabili dugun metodoa aplikatzen segituko duzue: ez dituzue onartu behar gauzak irakasleek aurkeztu dizkizuetelako soilik, baizik eta dena dudatan jarriko duzue egia dela ziurtatu arte; ziurtatutakoan bakarrik onartuko duzue.

Gainera, ondo legoke behingoz ulertzea Gaur Egunen, Teleberrin edo beste telediarioetan aurkezten dituzten isobara-mapa xelebre eta ulergaitz horiek, eta zergatik okertzen diren horrenbeste aurkezleak, datu guztiak mapetan egonik. Saia zaitezte, bada, eta ea zer lortzen duzuen!

Helburuak

1. Geruza isurkorren kontzeptu nagusiak aplikatzea hidrosferaren eta atmosferaren dinamika ulertzeko.

2. Atmosferaren eta hidrosferaren arteko konexioak badaudela konturatzea.

3. Bai batak, bai besteak, kliman eragiten dutela konturatzea.

4. Gaur Egunen, Teleberrin eta beste telediarioetan aurkezten dituzten eguraldi-mapak ulertzea.

Lan-banaketa

Lan hau betetzeko, 3 talde osatuko dituzue:

taldekoak (atmosferikoak): atmosferan gertatzen diren fenomenoez arduratuko dira.
taldekoak (hidrikoak): hidrosferaz arduratuko dira.
taldekoak (meteorologikoak): Bi geruzen gaineko informazioak integratuko dituzte; beraz, hauen ardurapean egongo da meteorologia eta klima. Horrez gain, eguraldiaren iragarpena egingo dute.

Ezertan hasi baino lehen, komeni da CD-ROMaren 2. atala irakurtzea.

Talde bakoitzaren jarduerak:
1. taldearen jarduerak (atmosferikoak)
1. jarduera: CD-ROMean (2. gaiko 2. orrialdean) ikusi duzuen moduan, zenbait geruza daude (hori esan digute, behintzat) atmosferan. Nola jakin dezakete lau geruza daudela? Galdera horri erantzuteko, aztertu grafiko hau, Interneten nabigatzen egon bitartean hainbat aldiz topa dezakezuena:

Grafiko horretan, aztertzen baduzue nola aldatzen den tenperatura altuerarekin, hiru joera ikusiko dituzue: tarte batzuetan, tenperatura jaitsi egiten da altuerarekin; beste tarte batzuetan, tenperatura igo egiten da; zenbait tartetan, tenperatura konstantea da, eta bat-batean aldatu egiten da aurretik zetorren joera.

Azken eremu horiek izendatzeko -pausa atzizkia erabiltzen dela jakinik, kokatu irudian hiru zonalde hauek: tropopausa, estratopausa eta mesopausa (horretarako, laranja koloreko hiru laukizuzen dituzue). Era berean, kokatu pausa horien behealdean dauden parteak: troposfera, mesosfera eta estratosfera (horretarako, hiru laukizuzen urdin dituzue).
2. jarduera: Beroa Eguzkitik heltzen zaigula jakin badakigu. Beste bero-iturririk egongo ez balitz, ez litzateke posible izango aurreko irudiko tenperaturaren grafikoa lortzea. Beraz, nondik helduko zaio atmosferari beroa?
Kontuan hartzekoa: Airearen dentsitatea oso txikia da, eta tenperaturaren baliorik handiena lurrazalean kontaktuan dagoen geruzan dago. Gainera, airea gardena da Eguzkitik datozen erradiazio gehienetarako. Erradiazio horiei, behin lurrazalak xurgatuak izan eta gero, aldatu egiten zaie uhin-luzera, eta berriz igortzen dira, espaziorantz. Aurreko erradiazioetarako ez bezala, atmosfera ez da horren gardena lurrazalak islatutako erradiazioetarako.

Horretaz aparte, beroa zenbait erreakzio kimikorekin egon daiteke erlazionatuta.

3. jarduera: Aztertu goiko irudia, eta erantzun: Zer erreakzio gerta daitezke atmosferan? Zein dira ondorioak?
4. jarduera: Gaur egun, badakigu argi ultramorea oso kaltegarria dela eta izakiak hil ere egin ditzakeela. Aurreko unitatean ikusi dugunez, oxigenorik ez zegoenez, lehenengo garaietan ezinezkoa izango zen ozonoa sortzea. Hori kontuan hartuta, erantzun: nola liteke, beraz, bizia Lurrean sortzea lehen garai haietan?
Kontuan hartzekoa: Urak xurgatu egiten ditu argi-izpiak, ultramoreak barne. Ur-geruza sakonera gutxikoa bada, argi-izpi gehienak pasatzen dira. Oso lodia bada, opakotzat har daiteke.
5. jarduera: Lurrazalak jaurtitzen –igortzen– dituen erradiazio infragorriek berotu egiten dute atmosfera. Erantzun galdera honi: berdin berotuko da leku guztietan?
Kontuan hartzekoa: Lurraren alde guztiak ez daude berdin orientatuta Eguzkiarekiko. Ekuatorean, ekinozioetan, izpiek elkarzut jotzen dute, eta beste leku batzuetan, soslaiz edo okertuta –poloetan, esaterako–. Gainera, orientazioa aldatu egiten da urtean zehar.
6. jarduera: Atmosferaren beheko geruzak ezberdin berotuko dira. Hori saihesteko mekanismoren bat ez balego, mantendu egingo lirateke diferentzia horiek. Zein da mekanismo hori?
Kontuan hartzekoa: Bero-diferentziak badaude, konbekzio-korronteak sortuko dira, eta, horien ondorioz, diferentziek berdintzera joko dute. Aireak, bero badago (depresioa), gorantz joateko joera izango du; eta, goian hoztutakoan, beherantz joango da (antizikloia).
7. jarduera: Mugimendu nagusiak horiek izanik, nondik nora mugituko dira azaleko haizeak?

Kontuan hartzekoa: Haize hotza goitik dator, eta, lurrean jotzean, kanpoalderantz mugitzen da antizikloi batean. Borraska edo depresio batean, aldiz, barrurantz etorriko da haizea, bero zegoen aireak hutsik utzi duen lekua betetzeko. Ipar hemisferioan, Coriolis indarrak eskuinerantz desbideratzen ditu mugimendu guztiak.

Honetaz guztiaz gehiago jakiteko, begiratu helbide honetan Interneten:

www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=9727&hitza=coriolis

8. jarduera: Atal honen hasieran, grafiko batean, ikusi duzue tenperaturak zer-nolako joera duen atmosferaren lehen kilometroetan. Horren ondorioz, zer gertatuko da bertako airean dagoen ur-lurrunarekin saturazio-balioak gainditzen badira? Zer ikusiko genuke lurretik? Noiz gertatuko litzateke errazago fenomeno hori, antizikloi batean ala depresio batean? Zergatik esaten da depresio bat ezegonkorra dela (euria egiteko probabilitatea handia da) eguraldiari dagokiola, eta antizikloia, berriz, egonkorra (normalean ez du euririk egiten)?
Kontuan hartzekoa: Gorantz joatean, presioa galdu, eta hedatu egiten dira gasak; horren ondorioz, hoztu egiten dira.

Begiratu taula honetan:

Tenperatura (ºC)	Saturazioa (g/m³)
-20	0,89
-10	2,16
0	4,85
10	9,40
20	17,30
30	30,37
40	51,17

9. jarduera: Batzuetan, gertu dauden mendietatik Bilborantz begiratzen badugu, halako geruza beltz bat ikusten da. Zer da hori? Zergatik sortu da?
Kontuan hartzekoa: Aire beroak, aire hotza baino dentsitate gutxikoa denez, gora igotzeko joera du. Zenbait lekutan, batzuetan, aire beroak ez du topatzen igotzeko biderik, goiko airea behekoa baino beroago dagoelako. Muga horretaraino igotzen egon den airea ezin da gehiago igo, eta dagoen altueran hedatzen da.
10. jarduera: Lurrazalak datorkion argi-energia xurgatu, berotu egiten da, eta uhin-luzera handiagoko emisio bat igortzen du kanporantz. Igorritako erradiazio guztiak ihes egingo du? Egin eskema bat, hurrengo jarduerakoa bezalakoa, datu hauekin:
Lurrera (exosferara) heltzen diren 100 energia-unitatetatik…

hodeiek, lurrazalak eta atmosferak berak 30 unitate islatzen dituzte kanporantz;
ozono-geruzak 3 unitate xurgatzen ditu;
atmosferako ur-lurrunak 17 xurgatzen ditu;
lurrazalak 50 unitate xurgatzen ditu.

Lurrazalak xurgatutako 50 energia-unitateotatik…

6 unitate zuzen emititzen dira espaziora;
14 unitate atmosferak xurgatzen ditu;
6 unitate lurrazalaren eta atmosferaren arteko beroketa zuzenagatik transmititzen dira;
24 unitate atmosferan askatzen dira ura lurruntzearen eta likidotzearen ondorioz.

11. jarduera: Aztertu beheko irudia, eta kontura zaitezte lurrazalak jasotako energia baino kantitate gehiago (% 4) emititzen duela. Saia zaitezte azaltzen.

Atmosferak islatua (25)

Eguzkitik heltzen den erradiazioa (100)

Eguzkitiko erradiazio islatua (30)

Atmosferak bidalitakoa (56)

(29)

(25)

Konbekzio termikoa (5)

Gainazalak jaurtitakoa (104)

Negutegi efektua (88)

Espaziora ihes egiten duen

erradiazio infragorria (70)

(4)

Lurrunketa (24)

Gainazalak islatua (5)

Atmosferak

xurgatua (25)

Gainazalak xurgatua(45)

(12)

(45)

Negutegi efektua (Investigación y Ciencia, 130. zbk.)

Kontuan hartzekoa: Gogoratu: batetik, Lurra osatu zenean, meteorito piloa erori ziren lurrazalera; bestetik, elementu erradiaktiboek ere beroa sor dezakete.
2. taldea (hidrikoak):
1. jarduera: Ura dastatuz, jakin dezakegu ura geza ala gazia den; baina zientzialariek beste metodo zehatzago edo objektiboago bat behar dute ikerketa xeheagoak egiteko. Bururatzen zaizue zein izan daiteke metodo hori?
Kontuan hartzekoa:

Urak, gazia bada, ioiak izango ditu, eta ioi horiek elektrizitatea eraman dezakete.

2. jarduera: Itsasoko uretan tenperatura sakonerarekin nola aldatzen den adierazten badugu, ikusiko dugu goiko geruzan ia ez dela aldatzen, edo pixka bat jaisten dela hondorantz goazen heinean. Bat-batean, aldaketa horren erritmoa aldatu, eta oso azkar jaisten da tenperatura sakonerarekin; saltoa egiten dueneko lekuari termoklina deitzen zaio. Gero, urak eutsi egiten dio lortu duen tenperatura hotz horri. Zergatik ez dago ur-zutabe osoa tenperatura berean?
Kontuan hartzekoa:

Kasu horretan, ez dago konbekziorik, ur beroa jada goian dagoelako.

3. jarduera: Ekuatorean, airea berotu, eta gorantz doa. Goian dagoela, iparralderantz eta hegoalderantz joaten da. 30-35ºko latitudean, hoztuta dago jada, eta jaitsi egiten da airea igotzean utzi duen lekua betetzera, bi hemisferioetan. Zergatik jotzen dute alisioek ipar-mendebaldetik ipar-hemisferioan eta hego-ekialdetik hego-hemisferioan?
Kontuan hartzekoa: Mugitzen den edozerk Coriolis indarra jasaten du. Horren ondorioz, ipar-hemisferioan eskuinerantz desbideratzen dira; hego-hemisferioan, ezkerrerantz. Efektu hori ibilbide luzeak egiten direnean soilik –haizeen kasuan, esaterako– nabaritzen da.
4. jarduera: Zuen ustez, zergatik izan daiteke leku bat oso ona arrantzatzeko? Zeri esker dira arrainak horren ugariak leku horietan? Azaldu dezakezue zergatik gertatzen den hori?
Kontuan hartzekoa:

Lotura estua dago atmosferaren eta hidrosferaren artean. Peruko kostaldean, esaterako, haizeak kostaldetik jotzen du kanporantz, ozeanorantz, eta harantz eramaten du ura. Ur horrek utzi duen hutsunea betetzeko, hondotik etorriko da ura. Hondoko ura elikagaietan aberatsa da; zehazkiago, fitoplanktonerako ongarrietan aberatsa. Fitoplankton ugari haziko da azaleko uretan, eta horren ostean zooplanktona ere bai. Bai bata, bai bestea, funtsezkoak dira arrainak elika daitezen.

5. jarduera: Nola jakin dezakegu ibai batek zenbat ur daraman?
Kontuan hartzekoa: Erraza da aurreko galderari erantzutea. Hipotesirik grafikoena azalduko dugu aurrena. Ubidea hodi baten erdi bat dela suposa dezakegu; hala, kalkula dezakegu segundo batean zenbat ur pasatzen den bertatik. Horretarako, gauza hauek jakin behar dituzue: hodi-erdi horren sekzioaren azalera (hau da, zirkuluerdiaren azalera) eta bertatik pasatzen den uraren abiadura. Bi elementu horiek biderkatzen badituzue, kalkulatuko duzue segundoko zenbat ur pasatzen den sekzio horretatik.
Jakina, ibai batek ez du izango sekula horrelako sekzioa, baina honelako zerbait suposa dezakegu: ibai horren sekzioa laukizuzen baten antzekoa dela (neurketak egiteko, errazagoa da).

Ibaiaren zabalera, ertz batetik bestera zinta metriko baten bidez (edo soka baten bidez) neurtuz lortuko duzue; horixe izango da laukizuzenaren zabalera.
Ibaiaren tarte horretan laukizuzenaren altuera ere kalkulatuko duzue, erregela bat edo makila bat erabilita: sakonera zenbait puntutan neurtu, eta sakonera guztien batezbestekoa kalkulatuko duzue.
Abiadura kalkulatzeko, ibaiko ertz batean bi marka jarriko dituzue. Bi marka horien artean dagoen distantzia neurtuko duzue, eta, ondoren, laranja bat botako duzue ibaira: laranja horrek lortuko duen abiadura izango da ibaiaren abiadura puntu horretan. Komeni da azken neurketa hori ere zenbait aldiz errepikatzea, abiaduren batezbesteko balioa erabiltzeko.

Laukizuzenaren zabalerarekin (cm-tan) eta altuerarekin (cm-tan) sekzioaren azalera kalkulatuko duzue (cm²-tan), eta, azalera hori uraren abiadurarekin (cm/s-tan) biderkatuta, jakingo duzue zenbat ur pasatzen den segundo bakoitzeko (cm³/s-tan) sekzio horretatik.

6. jarduera: Begiratu mapari, eta kalkulatu Gipuzkoako Goierri aldeko Eztanda ibaiaren drainatze-sarearen azalera. Horretarako, marraztu drainatze-sarea maparen gainean, eta kalkatu orrialde koadrikulatu baten gainean. Marraztean, karratu batzuk drainatze-sarearen barruan geratuko dira erabat, baina beste batzuk parte bat barruan eta beste partea kanpoan geratuko dira. Horietako guztiak karratu-erdia balira bezala hartuko dituzue. Karratu guztiak zenbatu, eta, maparen eskala kontuan hartuta, benetako –gutxi gorabeherako– azalera kalkulatuko duzue.

Agauntza eta Eztanda ibaien arroen mapa. Isomarren ekidistantzia 50 m-koa da; eta maparen eskala, 1:25.000.
7. jarduera: Orain, aplika iezaiozue dakizuena zuen herritik gertu pasatzen den ibaiari. Arroaren azalera jakinik, eta zuen herriko plubiometria-datuak lortzen badituzue, kalkula ezazue urte osoan ibai horrek eraman duen ur kantitatea.
Kontuan hartzekoa: Plubiometria ez da oso zehatza. Zuen herriko datuak ez badituzue ezagutzen, inguruko hiri batekoak har ditzakezue. Interneten aurki ditzakezue.
8. jarduera: 7. jardueran kalkulatutako balio hori, benetako balioa izan da? Zer ez duzue kontuan hartu benetako balioa kalkulatzeko?

Suposa dezagun infiltrazioa % 10 dela eta lurrunketa % 20. Zer emaitza lortuko duzue orain?

3. taldearen jarduerak (meteorologikoak)

1. jarduera: Mapa meteorologikoetan, bi adierazpide dauzkagu fronteak adierazteko: lerro baten bidez loturiko hirukiak eta lerro baten bidez loturiko zirkulu-erdiak. Zein da haien arteko aldea? Zein da egoerarik txarrena, fronte hotza gainean dugunean ala fronte beroa gainean dugunean? Zergatik? Zer eguraldi mota izango dugun jakiteko, nahikoa al da jakitea frontea dagoen ala ez dagoen?

Kontuan hartzekoa: euskalmet.net orrialdean, oinarrizko definizioak aurkituko dituzu:

“Fronte hotza aire beroa eta aire hotza bereizten dituen banaketa-azala da; aire hotzak bultza egiten dio beroari eta azpian sartzen zaio falka modura, aire beroa gorantz bidaliz. Eten-lerroaren malda 1/50 eta 1/150 artekoa da. Fronte beroan, berriz, aire-masa beroak egiten dio bultza hotzari; malda 1/100etik 1/300ra bitartekoa, edo are gehiagokoa izan daiteke, frontearen isatsean marruskadurak duen eraginagatik. Marruskadura horren ondorioz, gerta liteke aire-masa beroa aire-masa hotzari gailentzea”.

Beraz, fronte bero bateko aldapa oso leuna da, baina fronte hotz batekoa oso gogorra da.

8. jarduera: Bilatu mapa meteorologiko bat euskalmet.net orrialdean, eta egin ezazue iragarpena. Erkatu Euskalmet-ekoek egiten dutenarekin.
Kontuan hartzekoa: Ezaugarri ugari dauzkazue iragarpen hori egiteko: zenbat antizikloi eta depresio dagoen, non kokatzen diren, isobarak elkarrengandik oso gertu dauden ala ez…; haizearen norabidea, jatorria eta indarra; eta, azkenik, fronteak.
9. jarduera: Euskal Herrian, klima desberdinak daude. Kontsultatzen baduzue zer eguraldi egiten duen Sondikan, Gasteizen, Donostian, edo Errioxako herri batean, eguraldia guztiz desberdina dela konturatuko zarete. Zer ezaugarri nabarmenduko zenituzkete klimak desberdintzeko? Erantzun baino lehen, kalkulatu lau herri horietako batezbesteko tenperatura (BBT) eta urte bakoitzeko guztizko prezipitazioa (GP) beheko taulan ageri diren datuak erabilita:

	A lekua		B lekua		C lekua		D lekua
Hilabetea	T (ºC)	Prez. (mm)	T (ºC)	Prez. (mm)	T (ºC)	Prez. (mm)	T (ºC)	Prez. (mm)
Urtarrila	5.1	0.3	5.9	0.3	10.2	6	11.9	7.7
Otsaila	4.2	60.3	5.9	36.2	8.1	43.4	9.2	39.3
Martxoa	7.8	28.6	9.6	13.1	11	52.5	11.4	47.4
Apirila	10.2	125.6	11.6	51.8	12.7	180.3	12.9	195.4
Maiatza	13.5	81.7	15	75.1	5.9	44.2	16.3	67
Ekaina	17.2	53.2	18.9	62.8	18	48.5	18.3	75.6
Uztaila	16.4	26.5	19.9	1.5	18.1	77.1	18.7	115.4
Abuztua	18.7	62	22.3	35.9	20	118.7	20.6	90.4
Iraila	14.4	101.5	19.3	62.7	17.2	91.7	17.9	210.2
Urria	10.6	71.4	11.3	55.0	14	79.2	14.7	122.4
Azaroa	6.2	46.5	8	19.4	10.4	66.3	10.9	97.4
Abendua	6.3	131.8	7.6	48.5	10.8	124.7	11.2	195.3
BBT
GP

10. jarduera: Klimako datuekin, klimodiagramak egiten dira. Grafiko horietan, abzisetan hilabeteak kokatzen dira, eta ordenatuetarako bi ardatz kokatzen dira: bata ezkerraldean, eta bestea eskuinaldean, beheko adibidean (Arabako Boveda herriko klimodiagrama da) ikus dezakezuen bezala. Batean, prezipitazioa neurtzeko eskala jartzen da; bestean, batezbesteko tenperaturaren eskala. Prezipitazioa (euria) mm-tan neurtzen da, eta barra-diagrama bat erabiltzen da grafikoa egiteko. Tenperatura Celsius gradutan neurtzen da, eta marra-grafiko baten bidez adierazten da. Grafikoa egiterakoan, kontuan hartuko dugu prezipitazioen eskala tenperaturen bikoitza izango dela.

Urte-sasoi batzuetan, barra-diagramaren gainetik joango da; eta beste sasoi batzuetan, behetik. Hori horrela izanik, lehorte-garaia gertatu dela markatzen du marra-grafikoa barra-diagramaren gainetik egoteak.

Boveda herriko klimodiagrama

Eraiki orain aurreko jarduerako lau klimodiagramak, lau lekuetarako bana. Behin klimodiagramak egin eta gero, adierazi bakoitza zer herriri dagokion.

Kontuan hartzekoa: Klimodiagramak ondo egiteko, gutxienez 30 urtetako datuak behar dira, baina saia zaitezkete urte bateko datuekin, trebatzearren.

11. jarduera: Munduan, badaude beste leku asko, eta asko alda daiteke klima batetik bestera. Hori egiaztatzeko, eraiki hurrengo taulan proposatzen dizkizuegun datuei dagozkien klimodiagramak. Esan daiteke horrelako lekuren batean lehortea egon dela? Zer lekutan eta zer hilabetetan? Ea asmatzen duzuen non egon litezkeen lau lekuok, jakinik hauek direla haietako latitudeen koordenatuak:, 6º I, 49º I, 23º H eta 71º I.

	A lekua		B lekua		C lekua		D lekua
Hilabetea	T (ºC)	Prez. (mm)	T (ºC)	Prez. (mm)	T (ºC)	Prez. (mm)	T (ºC)	Prez. (mm)
Urtarrila	27.8	230	19.2	2.1	2.3	220	–23.5	6
Otsaila	27.6	200	20.3	1.9	4.8	132	–27.6	8
Martxoa	27.6	325	18.2	1.6	7.9	126	–22.7	7.5
Apirila	28.4	375	16.3	2.5	12.1	87	–16.7	5.5
Maiatza	27.6	400	15.4	1.9	13.6	65	–4.9	3.5
Ekaina	28	380	14.6	1.4	15.9	56	3.6	4.5
Uztaila	27.5	310	12.1	2.4	18.9	32	5.7	8
Abuztua	28.1	340	10.9	2.0	19.2	51	4.2	18.5
Iraila	28.3	290	12.7	1.8	16.3	93	0.7	14
Urria	27.7	285	15.8	2.1	10.1	146	–6.9	9
Azaroa	27.9	310	18.1	2.5	7.2	198	–14.2	7
Abendua	27	275	18.9	1.9	4.6	216	–21.7	6
BBT
GP

11. jarduera: Ibai-arro baterako datu hauek jaso dira urte batean:

Hilabetea	Tenperatura (ºC)	Prezipitazioa (mm)
Urtarrila	11.1	10.7
Otsaila	9.3	39.2
Martxoa	11.2	46.5
Apirila	12.7	187.0
Maiatza	13.2	63.5
Ekaina	18.0	82.4
Uztaila	18.6	120.7
Abuztua	20.5	39.5
Iraila	17.8	205.4
Urria	14.8	115.3
Azaroa	10.9	105.2
Abendua	11.0	197.5

Taulako datuak erabilita, egin ezazu klimodiagrama eta erantzun galdera hauek:

Egon al da lehorterik urte horretan? Zer hilabetetan?
Demagun arro horrek 180 cm² betetzen duela 1:25000ko eskalako mapan. Zein izango da azalera (m²-tan adierazita) errealitatean?
Suposatuz ur guztia azaleratzen dela, zenbat ur azaleratu da urte horretan?
Demagun arro horren amaieran ibai bakarra dagoela, eta hortik isurtzen dela arroan eroritako prezipitazio guztia. Suposatuz batezbesteko abiadura 1 m/s-koa izan dela eta ibaiaren zabalera 1 m-koa dela, zenbatekoa izan da ibaiaren batezbesteko altuera puntu horretan?

jarduera: Demagun ibai hori urmael batean amaitzen dela. Urmael horretako puntu batean, hurrengo taulako datuak lortu dira uztailean. Marraztu tenperatura sakonerarekin erlazionatzen duen grafikoa. Zer sakoneratan dago kokatuta termoklina? (Ikusi 2. taldearen 2. jarduera)

Sakonera (m)	Tenperatura (ºC)
0	20
–0.5	19.8
–1.0	19.3
–1.5	16.6
–2.0	15.4
–2.5	15.1
–3.0	15.1
–3.5	15.1
–4.0	15.1
–4.5	15.1
–5.0	15.1
–5.5	15.1
–6.0	15.1

3. UNITATEA: Uraren eta AIREAREN kutsadura
Sarrera:

Batzuetan, gaitz guztiak kanpotik etortzen direla pentsatzen dugu. Oso erosoa da: horrela, gaiztoak beste batzuk izaten dira beti. Adibidez, gutariko askok uste dute ez dutela ingurumena zikintzen: zarama kontainer egokietara botatzen dute, erosketak egiteko poltsa bakarra erabiltzen dute…, baina aldi berean nahi beste ur kontsumitzen dute, ez daukate arazorik autoa erabiltzeko garraio publikoa erabili ordez…

Gauzak ez dira horren sinpleak, eta, askotan –guk uste baina gehiagotan–, arazoak guk geuk sortzen ditugu. Dena dela, ez kezkatu, horren gaiztoak ez gara eta. Goazen, bada, kutsadura nondik datorren arakatzera, eta zer egin dezakegun ahal denik eta kutsadura gutxien sortzeko.

Helburuak

Ikasleak konturatzea guztiok eragiten dugula geure ingurumenean.
Ikasleek kutsadura neurtzeko plan bat diseinatzea eta gauzatzea.
Ikasleek proposatzea zer neurri har daitezkeen atmosferaren eta erabili ondorengo uraren kutsadura murrizteko.
Ikasleek uraren egoera globala aztertzea, mahai-inguru batean.

Lan-banaketa

Lan honetarako, hiru talde beharko ditugu:

taldea (arakatzaileak): Ingurumenaren arakatzaileen taldeak gure herrian sortzen diren kutsatzaileak identifikatu eta kuantifikatuko ditu.

2. taldea (ikerlariak): Ikerlarien taldeak inguruan dauden kutsatzaileen kontzentrazioak neurtuko ditu (eta, horretarako, diseinatu beharko dute nola neurtu).

3. taldea (ebazleak): Ebazleen taldeak kutsatzaileen ondorio negatiboak murrizteko neurriak proposatuko ditu.
Talde bakoitzaren jarduerak
1. taldearen jarduerak:

jarduera: Herrian dauden sektore guztietako enpresak zerrendatuko dituzue.

Kontuan hartzekoa: Informazioa udalean izango duzue. Normalean, udalek gida batzuk argitaratzen dituzte, eta etxeetara bidali. Haietan, herriari buruzko zenbait informazio daude. Beste iturri bat Internet izan liteke. Kontsultatu bertan, bilatzaile batean, “udal adierazleak”.
2. jarduera: Aurrekoa egin eta gero, ikertuko duzue enpresa horien jardueragatik zer kutsatzaile sortuko diren.
Kontuan hartzekoa: Horretarako, aurrez dakizuena erabil dezakezue, edo, jakinik zer motatako prozesuak edo jarduerak gertatzen diren enpresotan, Interneten bilatu dezakezue zer kutsagarri edo azpiproduktu sortzen ei diren.

Bestela, zuzenean galde dezakezue enpresetan, telefonoz edo gutun baten bidez. Erantzuten badute, horrek esan nahi du sortutako kutsatzaileak tratatu egiten dituztela. Ez badituzte tratatzen, ez duzue erantzunik jasoko; baina ez kezkatu.

3. jarduera: Ondoren, ikertuko duzue nora botatzen dituzten enpresek sortutako hondakinak.
Kontuan hartzekoa: Aurreko jarduerarako erantzunen kontura komentatu dizueguna baliagarria da hemen ere.
4. jarduera: Lana burutu eta gero, emaitzarik interesgarrienak aurkeztuko dituzue ikaskideen aurrean.
2. taldearen jarduerak
1. jarduera: Zuen herriko ibaia (uraren kasuan) eta udalerri osoa (atmosferaren kasuan) aintzat hartuta, saiatu kutsadura detektatzeko eta neurtzeko plana diseinatzen. Lehenengo eta behin, erabaki behar duzue zer neurtuko duzuen, nola eta non. Hori egiteko, lehen taldeak pasatutakoa oso garrantzizkoa izango da. Ez kezkatu neurtzea oso zaila bada, edo ez badaukazue materialik; esaterako, atmosferaren kasuan ez duzue neurketarik egingo: planifikatzea da garrantzizkoena.
Kontuan hartzekoa: Landa-lana egitea erabakitzen baduzue, CD-ROMean, 3. unitatearen eranskinean, kutsadurarekin zerikusia duten zenbait ezaugarri neurtzeko informazioa duzue. Ez da beharrezkoa aldagai guztiak neurtzea; zuek erabaki behar duzue (zer materialez balia zaitezketen, zenbat denbora duzuen, zenbaterainoko gogoa duzuen, urrun desplazatu behar duzuen...), eta, ezinezkoa egiten bazaizue, ez neurtu. Ibaialde programan ematen den materiala ere erabil dezakezue. Ez da horren zehatza izango, baina estimazio bat izateko baliagarria izango zaizue.

jarduera: Lana burutu eta gero, emaitzarik interesgarrienak ikaskideen aurrean aurkeztuko duzue.

jarduera: Laginketaren kontua ez egitea erabakitzen baduzue, hona alternatiba bat. Ondoko grafikoak azter ditzakezu, eta proposatutako galderei erantzun: irudian, Agüera ibaiaren uretan dauden fosfato-kontzentrazioak adierazi dira, hiru udalerritan (Villaverdeko Harana, Turtzioz eta Guriezo) kutsadura aztertzearren neurtuak. Logikoa al da ikusten den joera hiru udalerrietan fosfatoaren kasuan?

Otsaila

Maiatza

Uztaila

Azaroa

Gero

Lehen

Turtzioz

Villaverde

Guriezo

Fosfatoaren kontzentrazioa (μg/l) Agüera ibai-arroko hiru herritan, ura herritik pasa baino lehenagoko puntu batean neurtuta (◦) eta herritik datozen urak jaso eta geroko beste puntu batean neurtuta (•), hiru une desberdinetan: G: goizean, E: eguerdian, A: arratsaldean.

Kontuan hartzekoa: Kutsatzaileren bat isuri eta gero, autogarbiketa-prozesua hasten da, eta, horren bitartez, ura garbituz doa aurrera joan ahala. Beraz, herri batetik pasatu eta –esaterako– bost kilometrora kutsatzailearen kontzentrazioa txikiagoa izango da herria amaitzen den tokian baino.

jarduera. Hurrengo irudian, Agüera ibaiaren uretan dagoen eroankortasuna adierazi da, hiru udalerritan (Villaverdeko Harana Turtzioz, Turtzioz eta Guriezo) kutsadura aztertzearren neurtuak. Antzekoak al dira fosfatoak erakusten duen joera eta eroankortasunarena? Zer ondorio atera dezakezu?

Otsaila

Maiatza

Uztaila

Azaroa

Gero

Lehen

Turtzioz

Villaverde

Guriezo

Eroankortasuna (μS/cm) Agüera ibai-arroko hiru herritan, ura herritik pasa baino lehenagoko puntu batean neurtuta (◦) eta herritik datozen urak jaso eta geroko beste puntu batean neurtuta (•), hiru une desberdinetan: G: goizean, E: eguerdian, A: arratsaldean.
Kontuan hartzekoa: Fosfatoa neurtzeko, erreaktibo batzuk prestatu behar dira, eta nahiko astuna da fosfatoren kontzentrazioa kalkulatzea lagin bakoitzeko. Eroankortasuna elektrodo baten bidez neurtzen da, eta oso erraza da neurketa horiek egitea.
5. jarduera. Hurrengo irudietan, Butroe ibaiako bost puntutan neurtutako BMWP´ (biological monitoring working party) indizearen balioak adierazita daude. Butroe ibaiko udalerrien ezaugarriak (populazioa, ekonomia-jarduera nagusiak…) kontuan izanik, horixe al da espero zenuketena? Metodo kimikoak bezainbesteko fidagarritasuna izango du? Zer ezaugarri izango du alde eta zein kontra? Beraz, aplikagarria izango da beste ibaietan?

Butroe ibaiako 5 puntutan neurtutako BMWP´ (biological monitoring working party) indizearen balioak alde lentikoan (korronte gutxiko lekuetan): neguan (Δ), udaberrian (□), udan (●) eta udazkenean ( ); alde lotikoan (korronteko lekuetan) neguan (○); eta bi aldeetan (lotikoa eta lentikoa) neguan ( ).
Kontuan hartzekoa: IBAIALDE programan, txantiloi bat eskaintzen dizuete antzeko indize bat kalkulatzeko; metodo hori nahikoa da zuek nahi duzuenerako.
8. jarduera: Mundakako estuarioko eutrofizazioa ikertzeko lanetan neurtu diren aldagai batzuen grafikoak ikus daitezke hurrengo irudietan. Grafikootan, erakusten da nola aldatzen diren aldagai horiek gazitasuna aldatuz doan heinean. Ibaietan bezala, bada ardatz nagusi bat estuarioetan ere: ibaitik itsasora doana; horrela izanik, gazitasunak markatzen du ardatz hori: gatz kontzentrazio altuek itsasoa adierazten du; eta gatz kontzentrazio baxuek, ibaia. Ardatz horretan, ibaian bezala, autogarbiketa gertatzen da. Begiratu irudiari eta ondorioztatu zer gertatzen den nitrogenoaren kasuan.

Mundakako estuarioko eutrofizazioa ikertzeko lana.
Kontuan hartzekoa: Nitrogenoaren kasuan, amonioa da formarik ugariena oso kutsatuta dauden uretan. Amonioan, nitrogenoa erreduzituta dago. Oxidatuz gero –eta hau da hain zuzen autogarbiketan gertatzen dena–, nitritora pasatzen da, eta, azkenik, nitratora (formarik oxidatuenera, hain zuzen ere).

3. taldearen jarduerak

jarduera: Zuen herriko uraren kutsatzaile nagusiak zein diren kontuan izanik, proposatu zer egun eta zer ordu izango diren aproposenak kutsatzaileak detektatzeko. Zehaztu zer aldagai neurtuko zenuketen ura kutsatuta dagoela esateko.

Kontuan hartzekoa: Kutsatzaile batzuk detektatzea oso zaila izan daiteke, baina kutsatzaile horiek uzten dituzten beste aztarna batzuk hautematea askoz errazagoa liteke, askotan suertatzen baita kutsaduraren eraginez zenbait ezaugarri aldatzea. Aztarna horiek nabaritzen baditugu, suposa dezakegu kutsatzaile bat edo beste dagoela uretan.

jarduera: Proposatu zuen herrian gertatzen diren prozesu kutsakorrak ordezkatzeko metodo garbiagoak, eta zehaztu metodo berriak jarri aurretik betetzen ez zen zer baldintza beteko litzatekeen ordezko metodo horiek martxan jarriz gero.

Kontuan hartzekoa: Ezer bururatzen ez bazaizue, kontuan har dezakezue prozesua edozein izanik ere argi-indarra erabiliko dela, eta, nahiz eta gure inguruaren gainean ondoriorik zuzenean ez izan, beste inguru batzuetan eragina izango duela prozesu horrek. Argi-indarraz hitz egiten dugun modu berean, paperaz edo bururatzen zaizuen beste edozein materialez ere hitz egin dezakezue, esaterako.

jarduera: Lehen taldeak identifikatu dituen kutsatzaileen kasuan, bilatu zer esaten duen legeriak. Ba al dute kutsatzaileek eraginik bizidunengan?

jarduera: Zer faktorek baldintzatzen dute kutsatzaile baten kontzentrazioa airean? Lortu zuen herriko mapa topografikoa, eta erabaki zuen herriko zer lekutan kokatuko zenituzketen airea kutsatzen duten lantegiak.

Kontuan hartzekoa: Jo unitate honen 4. atalera CD-ROMean. Bertan, kutsatzaile atmosferikoei buruzko zenbait informazio duzue. Uretarako eta atmosferarako informazio gehiago behar baduzue, jo Internetera.

jarduera: Zuen taldearentzat proposatu diren jarduerak burutu eta gero, saiatu zuen herriko uraren eta airearen egoerari buruzko laburpena egiten, irtenbideak barne, eta aurkeztu ikaskideen aurrean.

jarduera: Irakurri CD-ROMean agertzen diren testuak (3.1-3.3 jarduerak). Hori egin eta gero, antolatu eta moderatu mahai-inguru bat. Helburua hau da: konturatzea guztientzat izan genezakeela ura, baina gure ohiturak aldatu egin behar ditugula hori lortzeko. Aldatzeko zer neurri proposatuko zenituzkete? Neurri horiek abian jarrita, zer irabaziko genuke?

4. UNITATEA: GEOSFERAREN DINAMIKA

1 2 3 4 5 6