Salomov ilhom

4.4- jadvalda g’o’za amal davrining boshlanishidagi tuproq hajm massasi va cheklangan dala nam sig’imi (ChDNS) keltirilgan. Jadval ma’lumotlari tahlil qilinganda g’o’za amal davrining boshida tuproqni hajm massasi 0-70 sm qatlamda 1,27 g/sm³ tashkil etgan bo’lsa, aynan shu qatlamda va shu maydonda cheklangan dala nam sig’imi (ChDNS) shu muddatda 21,6 foizga teng bo’lganligi, 0-100 sm qatlamda esa 20,9 g/sm³ ni tashkil etganligi qayd etilgan.

G’o’zani amal davri oxirida tuproqning hajm massasi 1-2 variantlarda 0-70 sm qatlamda 1,33-1,34 g/sm³ ni tashkil etgan bo’lsa, tajribaning 3,4 variantlarida 0-70 sm qatlamda tuproqning hajm massasi 1,31-1,33 g/sm³ ni tashkil etgan holda, 0-100 sm qatlamda esa 1,37 g/sm³ bo’lganligi qayd etilgan.

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, amal davri oxiriga kelganda ham ochiq maydondagi sug’orilgan vriantlarda tuproqning hajm massasi qora polietilen plyonka bilan yopilgan qator oralig’i tuprog’ining hajm massasi orasidagi farq 0-70 sm da ham, 0-100 sm qatlamda ham plyonka bilan yopilgan variant foydasiz bo’lib chiqmoqda, ya’ni hajm massa bu variantda 0,01-0,02 g/sm³ ga farqlanmoqda. Bu ko’rsatkich hosil miqdoriga so’zsiz ta’sir ko’rsatmoqda.

Tajriba amal davri maboynida g’o’zalar 4-marotaba sug’orilda va har safar sug’orishdan oldin tuproq namligi tuproqning quruq og’irligiga nisbatan foiz hisobida o’rganildi va 1-2 variantlar bo’yicha quyidagi ko’rsatkichlar olindi. Nazorat variantlar hisoblanish 1-2 variantlarda tuproq namligi uning quruq og’irligiga nisbatan 15,1 foizdan 15,4 foizgacha bo’lib, tuproqning dala nam sig’imiga qaraganda hisob qatlamiga mos holda 70,3 - 69,9 foizgacha o’zgarganligi (4,6 jadval) hisobga olindi.

Tajribada mavsumiy suv sarfi har gektar maydon hisobiga hisoblab borildi, ayni vaqtda oqavo suvlar miqdori ham inobatga olindi. Suv sarfi variantlar bo’yicha «Chipoletti» suv o’lchagich orqali olib borildi.

Hisob – kitoblarga ko’ra 1-2 variantlarda ya’ni plyonka ishlatilmagan variantlarda mavsumiy suv sarfi gektar maydon hisobiga 4300 m³/ga ni, shundan oqova suvlar miqdori 22,3 % ni ya’ni 958,9 m³/ga ni tashkil etgani ma’lum bo’ldi (4.7-jadval).

Tajribaning 3-4 variantlarida ya’ni sug’orish egatlariga qora polietilen plyonka to’shalgan variantlarda sug’orishdan oldin tuproq namligi, uning quruq og’irligiga nisbatan o’rtacha 15,0-15,7 foizgacha o’zgargan. Tuproqning cheklangan dala nam sig’imiga solishtirganda hisob qatlamiga mos holda 71,7-75,1 foizni tashkil qilgan.

Ushbu variantlarda g’o’zalar mavsumda 4 marotaba sug’orilib, har gektar maydon hisobiga 3740 m³ ga suv sarflangan.

Jadal ma’lumotlari tahlili ko’rsatmoqdaki, sug’orish tartibi bir xil bo’lsada (4 - marotaba), suv sarfi me’yorlari g’o’zani rivojlanish fazalari bo’yicha har safar o’zaro farqlanib borgan. Masalan, gullash fazasida 1-2 variantlarda, ya’ni plyonka ishlatilmagan variantlarda 880 m³/ga teng bo’lgan bo’lsa, 3-4 variantlarda ya’ni plyonka ishlatilgan variantlarda 750 m³/ga ni tashkil etgan. Gullash va meva tugish fazalaridagi sug’orish me’yorlari ham har safar mos ravishda 70-200 m³/ga gacha kamayganligi kuzatilgan (4.7 - jadval).

G’o’zani sug’orishda qator orasiga qora polietilen plyonka to’shab sug’orish usullari Respublikamizning ko’pgina fermer xo’jaliklarida qo’llanib, gektaridan 5-10 sentnergacha qo’shimcha paxta hosili olishga erishmoqdalar. Lekin, Samarqand viloyatining sho’rlanmagan o’tloq bo’z tuproqlari sharoitida g’o’zani qatorlab sug’orishda suv tejovchi texnologiyalarni qo’llash deyarlik o’rganilmagan.

2012 yilda O’zPITI ning Samarqand filiali dalalarida olib borilgan tajribada asosan g’o’zalarni sug’orishda suv tejovchi sug’orish texnologiyalaridan (qora polietilen plyonka) yakka hamda qo’sh qatorlab sug’orishning g’o’za hosildorligiga ta’siri o’rganildi va olingan ma’lumotlar 4.8 – jadvalda to’lig’icha keltirilgan.

4.8-jadval

Qator oralig’iga qora polietilen plyonka to’shashning g’o’za hosildorligiga ta’siri, s/ga

Variantlar	Tup son, ga/ming dona	Qaytariqlar			O’rtacha hosil
		I	II	III
1	93,5	29,8	33,1	33,4	32,1
2	93,4	38,2	40,3	42,5	37,5
3	95,6	41,5	40,5	42,4	41,5
4	96,1	42,3	40,4	42,3	41,7

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, ko’chatlar qalinligi variantlar o’rtasida, katta farq qilinmagan. Qo’shqatorlab sug’orilgan nazorat variantda 32,1 s/ga hosil olingan bo’lsa, yakka qatorlab sug’orilgan nazorat variantdar 37,5 s/ga hosil olingan. Xuddi shu tartibda qator oralig’iga qora plyonka to’shalgan variantlada 41,5-41,7 s/ga hosil olinib, nazorat variantlarga nisbatan mos ravishda 4,5-9,4 s/ga cha qo’shimcha hosil olindi.

Qora polietilen qo’llanilgan variantlarda sug’orishdan keyin qator oraliqlariga ishlov berilgan, bunda yonilg’i – moy sarfi va boshqa xarajatlar iqtisod qilib qolingan.

O’tkazilgan tajriba natijasiga qaragandpa, qo’sh qator oralatib, qator orasiga plyonka to’shab sug’orilganda, yuqori hosil yetishtirish mumkinligi namoyon bo’ldi.

Olib borilgan tajribalar va ular asosida xulosalar qilinganda qora polietilen plyonka bilan g’o’za qator oralari yetilganda tuproq haroratga, tuproqning mexanik – fizik va suv xususiyatlariga ijobiy ta’siri natijasida hosildorlik yuqori bo’lganligi kuzatildi. Lekin bu tadbirning iqtisodiy tomondan uni samaradorligini aniqlash va shu asosda yakuniy xulosa qilish talab etiladi.

Shuni e’tiborga olgan holda tajriba maydonida o’tkazilgan barcha agrotexnologik jarayonlar ya’ni kuzda g’o’zapoyani yulishdan boshlab, dalani shudgorlash, o’g’itlash, tuproqni ekishga tayyorlash, ekish va keyingi parvarish, hamda hosilni yig’ishtirishgacha bo’lgan xarajatlar hisobga olib borilgan. Qora plyonka narxi va uni tushash xarajatlari ham o’z aksini topgan.

Barcha xarajatlar qabul qilingan normativ xujjatlar asosida hisob kitob qilingan va har bir gektar maydonidan olinadigan sof daromat, mahsulot tannarxi, rentabellik darajasi kabi ko’rsatkichlar hisoblanib, bu haqdagi ma’lumotlar 4.9- jadvalda keltirilgan.

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, tajribada o’tkazilgan va o’rganilgan tadbir ya’ni qora polietilen plyonkani g’o’za qator oralig’iga tushib sug’orish o’tkazilganda bu tadbir iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha samaradorligi bo’lib, xo’jalikka birmuncha iqtisodiy foyda keltirishi mumkin ekan. Mahsulot tannarxi an’anaviy usulga nisbatan sezilarli darajada arzon, sof daromat ham gektaridan qiyoslanganda ancha yuqori va rentabellik darajasi oddiy usulga nisbatan 2-6 foizgacha yuqori ekanligi isbotlangan.