Cədvəl 5.6
Birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) və beynəlxalq istehsalın
müxtəlif göstəriciləri, 1982-2002-ci illər (mlrd. dollarla və %-lə)
Göstəricilər
|
Cari qiymətlərdə dəyər (mlrd. dollarla)
|
İllik artım templəri
(%-lə)
|
1982
|
1990
|
2002
|
1986-1990
|
1991-1995
|
1996-2000
|
1999
|
2000
|
2001
|
2002
|
BXİ idxalı
|
59
|
209
|
651
|
23.1
|
21.1
|
40.2
|
57.3
|
29.1
|
-40.9
|
-21.0
|
BXİ ixracı
|
28
|
242
|
647
|
25.7
|
16.5
|
35.7
|
60.5
|
9.4
|
-40.8
|
-9.0
|
BXİ-nin məcmu idxalı
|
802
|
1954
|
7123
|
14.7
|
9.3
|
17.2
|
19.4
|
18.9
|
7.5
|
7.8
|
BXİ-nin məcmu ixracı
|
595
|
1763
|
6866
|
18.0
|
10.6
|
16.8
|
18.2
|
19.8
|
5.5
|
8.7
|
Transsərhəd qovuşma və birləşmələri
|
...
|
151
|
370
|
25.9
|
24.0
|
51.5
|
44.1
|
49.3
|
-48.1
|
-37.7
|
Xarici filialların satış həcmi
|
2737
|
5675
|
17685
|
16.0
|
10.1
|
10.9
|
13.3
|
19.6
|
9.2
|
7.4
|
Xarici filialların məcmu istehsalı
|
640
|
1458
|
3437
|
17.3
|
6.7
|
7.9
|
12.8
|
16.2
|
14.7
|
6.7
|
Xarici filialların məcmu aktivləri
|
2091
|
5899
|
26543
|
18.8
|
13.9
|
19.2
|
20.7
|
27.4
|
4.5
|
8.3
|
Xarici filialların ixracı
|
722
|
1197
|
2613
|
13.5
|
7.6
|
9.6
|
3.3
|
11.4
|
-3.3
|
4.2
|
Xarici filialların işçilərinin sayı
(min nəfərlə)
|
19375
|
24262
|
53094
|
5.5
|
2.9
|
14.2
|
15.4
|
16.5
|
-1.5
|
5.7
|
ÜDM (cari qiymətlərdə)
|
10805
|
21672
|
32227
|
10.8
|
5.6
|
1.3
|
3.5
|
2.6
|
-0.5
|
3.4
|
Əsas kapitala məcmu yatırımlar
|
2286
|
4819
|
6422
|
13.4
|
4.2
|
1.0
|
3.5
|
2.8
|
-3.9
|
1.3
|
Royalti və lisenziya ödəmələri hesabına gəlirlər
|
9
|
30
|
72
|
21.3
|
14.3
|
6.2
|
5.7
|
8.2
|
-3.1
|
...
|
Əmtəə və qeyr-amil xidmətlərinin ixracı
|
2053
|
4300
|
7838
|
15.6
|
5.4
|
3.4
|
3.3
|
11.4
|
-3.3
|
4.2
|
Mənbə: World Investment Report 2003. UNCTAD, New York and Geneva, 2003.
Lakin, birbaşa xarici investisiyaların artım dinamikası illər üzrə qeyri-bərabər templərlə gedir. Cədvəldən göründüyü kimi, birbaşa xarici investisiyalar 1986-2000-ci illərdə yüksək artım tempi göstərsə də2, 2001 və 2002-ci illərdə kəskin azalma baş vermişdir. Təkcə 2002-ci ildə o 21% azalmış və 651 milyard dollar təşkil etmişdir ki, bu da 1998-ci ildən etibarən ən aşağı göstəricidir. 2002-ci ildə dünya ölkələrinin 108-də investisiya axınının azalması müşahidə edilmişdir. Bu azalmanı şərtləndirən əsas amil dünyanın əksər regionlarında aşağı iqtisadi artım tempinin müşahidə edilməsi olmuşdur. Həmçinin dünya iqtisadiyyatının canlanması ilə bağlı ən azı yaxın perspektiv üçün qeyri-əlverişli proqnozların da verilməsi vəziyyətə öz təsirini göstərir. Bununla yanaşı, şirkətlərin fond birjalarında bazar dəyərlərini itirmələri, şirkətlərinin gəlirliliyinin azalması, şirkətlərin struktur yenidənqurmasının sürətinin zəifləməsi və bir sıra ölkələrdə özəlləşdirmə proqramlarının həyata keçirilməsinin başa çatması da birbaşa xarici investisiyaların azalmasına öz təsirini göstərmişdir. Transsərhəd birləşmə və qovuşmaları (BQ) da ümumi azalmaya əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.
Yuxarıda qeyd olunan əlverişsiz amillər sırasına aşağıdakıları da aid etmək olar:
-
bir sıra dünya ölkələrində iqtisadi böhranların davam etməsi;
-
Asiya və Latın Amerikası ölkələrində maliyyə bazarlarının qeyri-sabitliyi;
-
banklar tərəfindən verilən kreditlərin sayının və həcminin aşağı düşməsi;
-
dünya ticarətinin artım tempinin zəifləməsi;
-
özəlləşdirmə proseslərinin zəifləməsi.
Birbaşa xarici investisiyaların əsas ölkə qrupları üzrə bölgüsü Cədvəl 5.7-də verilmişdir.
Cədvəl 5.7
Birbaşa xarici investisiyaların əsas ölkə qrupları üzrə bölgüsü
İllər
|
Bütün dünya
|
Sənayecə inkişaf etmiş ölkələr
|
İnkişaf etməkdə olan ölkələr
|
Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələri
|
İdxal
|
İxrac
|
İdxal
|
İxrac
|
İdxal
|
İxrac
|
İdxal
|
İxrac
|
Dəyər ifadəsində (mlrd. dollar)
|
1989-1994
|
200.1
|
228.3
|
137.1
|
203.2
|
59.6
|
24.9
|
3.4
|
0.1
|
1995-2000
|
705.4
|
680.1
|
502.1
|
616.6
|
184.0
|
61.3
|
19.3
|
2.2
|
2001
|
823.8
|
711.5
|
589.4
|
660.6
|
209.4
|
47.4
|
25.0
|
3.5
|
2002
|
651.2
|
647.4
|
460.3
|
600.1
|
162.1
|
43.1
|
28.7
|
4.2
|
Ümumi göstəricidə payı (%-lə)
|
1989-1994
|
100.0
|
100.0
|
68.5
|
89.0
|
29.8
|
10.9
|
1.7
|
0.1
|
1995-2000
|
100.0
|
100.0
|
71.2
|
90.7
|
26.1
|
9.0
|
2.7
|
0.3
|
2001
|
100.0
|
100.0
|
71.5
|
92.8
|
25.4
|
6.7
|
3.1
|
0.5
|
2002
|
100.0
|
100.0
|
70.7
|
92.7
|
24.9
|
6.7
|
4.4
|
0.6
|
Mənbə: World Investment Report 2003. UNCTAD, New York and Geneva, 2003.
Cədvəldən göründüyü kimi, 2002-ci ilin yekununa görə, birbaşa xarici investisiyaların 460,3 milyard dolları sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin, 162,1 milyard dolları inkişaf etməkdə olan ölkələrin 28,7 milyard dolları isə Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələrinin payına düşmüşdür. Ümumilikdə isə 1989-2002-ci illər ərzində sənayecə imkişaf etmiş ölkələrin birbaşa xarici investisiyalarda payı 70% ətrafında tərəddüt etmişdir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin payı isə azalmağa doğru meyl göstərmişdir. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin payı isə əksinə sabit artım dinamikası nümayiş etdirir.
Əsas ölkələr və regionlar üzrə inkişaf meyllərini müəyyən etmək üçün Cədvəl 5.8-ə diqqət yetirək.
Göründüyü kimi, son illər inkişaf etmiş ölkələrə birbaşa xarici investisiyalar axını kəskin şəkildə azalıb və 460 milyard dollar təşkil edib. Bu, korporativ investisiya qoyuluşlarının göstəricilərinin azalması, fond birjalarında qiymətlərin aşağı düşməsi və bir sıra sahələrdə işgüzar aktivliyin aşağı düşməsi ilə əlaqədardır. Bir sıra ölkələrdə birbaşa xarici investisiya axınının azalmasında firmadaxili borcların ödənilməsi də öz rolunu oynamışdır..
Cədvəl 5.8
Birbaşa xarici investisiyaların regionlar üzrə bölgüsü, mlrd. dollarla
Regionlar/ölkələr
|
İdxal
|
İxrac
|
1989-1994
|
1995-2000
|
2001
|
2002
|
1989-1994
|
1995-2000
|
2001
|
2002
|
İnkişaf etmiş ölkələr
|
137.1
|
502.1
|
589.4
|
460.3
|
203.2
|
616.6
|
660.6
|
600.1
|
Qərbi Avropa
|
79.8
|
293.6
|
400.8
|
384.4
|
114.2
|
446.2
|
468.8
|
411.7
|
Avropa Birliyi
|
76.6
|
282.7
|
389.4
|
374.4
|
105.2
|
418.3
|
451.9
|
394.1
|
Digər Qərbi Avropa ölkələri
|
3.1
|
10.9
|
11.2
|
10.0
|
9.0
|
27.9
|
16.9
|
17.5
|
Yaponiya
|
1.0
|
5.5
|
6.2
|
9.3
|
29.6
|
25.3
|
38.3
|
31.2
|
ABŞ
|
42.5
|
166.2
|
144.0
|
30.0
|
49.0
|
114.2
|
103.8
|
119.7
|
İnkişaf etməkdə olan ölkələr
|
59.6
|
184.0
|
209.4
|
162.1
|
24.9
|
61.3
|
47.4
|
43.1
|
Afrika
|
4.0
|
7.1
|
18.8
|
11.0
|
0.9
|
0.7
|
-2.5
|
0.2
|
Latın Amerikası və Karib hövzəsi
|
17.5
|
72.4
|
83.7
|
56.0
|
3.7
|
11.7
|
8.0
|
5.8
|
Asiya və Okeaniya
|
37.9
|
102.9
|
107.0
|
95.1
|
20.3
|
48.7
|
41.8
|
37.2
|
Asiya
|
37.7
|
102.6
|
106.8
|
95.0
|
20.3
|
48.6
|
41.8
|
37.1
|
Qərbi Asiya
|
2.2
|
3.9
|
5.2
|
2.3
|
0.3
|
0.2
|
4.7
|
2.1
|
Mərkəzi Asiya
|
0.4
|
2.6
|
4.0
|
4.0
|
-
|
0.2
|
0.2
|
0.8
|
Cənub-Şərqi Asiya
|
35.1
|
96.8
|
97.6
|
88.6
|
20.0
|
48.2
|
36.9
|
34.2
|
Okeaniya
|
0.2
|
0.3
|
0.2
|
0.1
|
-
|
0.1
|
0.1
|
0.1
|
Mərkəzi və Şərqi Avropa
|
3.4
|
19.3
|
25.0
|
28.7
|
0.1
|
2.2
|
3.5
|
4.2
|
Bütün dünya
|
200.1
|
705.4
|
823.8
|
651.2
|
228.3
|
680.1
|
711.5
|
647.4
|
Mənbə: World Investment Report 2003. UNCTAD, New York and Geneva, 2003
Ümumilikdə isə 2002-ci ildə birbaşa xarici investisiya axını 26 inkişaf etmiş ölkədən 16-da azalıb. Artım isə Avstraliyada, Almaniyada, Finlandiyada və yaponiyada qeydə alınıb.
Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, kapitalın beynəlxalq hərəkəti prosesi kifayət qədər dinamikdir və hazırda o bir sıra yeni xüsusiyyətlər əldə etmişdir. Sahibkar kapitalının miqrasiyasının müasir tendensiyalarına aşağıdakıları aid etmək olar.
-
Kapital ixracının dinamikası bir qayda olaraq əmtəə və xidmət ixracının dinamikasını, dünya ÜDM-nin artım tempini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir. Belə ki, 1996-2000-ci illər ərzində əmtəə və xidmət ixracının illik artım tempi 3,4%-ə bərabər olduğu haldas investisiyalar üzrə bu göstərici 40,4%-ə bərabər olub.
-
Firmaların beynəlmiləl birləşmələrinin və alınmalarının sayı artır. Qovuşma və birləşməni müşaiyət edən kapital qoyuluşlarının həcmi 2002-ci ildə 370 milyard dollara bərabər olmuşdur ki, bu da birbaşa xarici investisiyaların 57%-nə bərabərdir.
-
Xarici investisiyaların dünya bazarının əsas subyekti kimi transmilli şirkətlərin rolunun artımı. BMT-nin göstəricilərinə görə, transmilli şirkətlərin sayı 2002-ci ilin axırına 64 minə bərabər olmuşdur. Transmilli şirkətlərin məcmu xarici investisiyaları 2002-ci ilin sonuna 7 trilyon dollar səviyyəsində qiymətləndirilir.
641
191
694
64
24
88
|
Yüklə 327.5 Kb.