MÖvzu 5 Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində kapitalın beynəlxalq hərəkəti

4. 
   Xarici investisiyaların sahəvi strukturunda dəyişiklik baş verir. İnvestisiyalar emaledici sənaye və ticarətdən elmtutumlu sahələrə və xidmət sferasına yönəlir.
   
5. 
   Xarici investisiyaların beynəlxalq tənzimlənməsi sistemi yaradılır. İƏİT ölkələri hələ 1976-cı ildə “Beynəlxalq kapital qoyuluşları və çoxmilli müəssisələr barədə Bəyannamə” qəbul etmişlər. Bu bəyannamə ilə xarici investorlara yerli istehsalçılara təqdim edilən şəraitdən fərqli olmayan şərait yaratmaq tövsiyə edilir. 1992-ci ildə Dünya Bankı Qrupu “Xarici birbaşa investisiyalar üçün rejim üzrə Tövsiyələr” hazırlamışdır. Bu tövsiyələrə görə, istər yerli, istərsə də xarici investorlar üçün eyni rejimin yaradılması azad rəqabət şəraitində əlverişli investisiya iqliminin başlıca şərtidir. BMT tərəfindən həmçinin “Transmilli şirkətlərin beynəlxalq davranış Kodeksi” qəbul edilmişdir.
   
6. 
   Xarici investisiyaların coğrafi istiqamətlərində dəyişikliklər baş verir:
   

• 
  Sahibkar kapitalının sənayecə inkişaf etmiş ölkələr, xüsusilə “triada” (ABŞ, Qərbi Avropa, Yaponiya) ölkələri arasında miqrasiyası üstünlük təşkil edir. Kapitalın əsas ixracatçıları kimi ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, Yaponiya, Niderland, İsveçrə çıxış edir. Lakin, sənayecə inkişaf etmiş ölkələr eyni zamanda əsas kapital idxalatçılarıdır. 2002-ci ildə ildə onların payına birbaşa xarici investisiyaların idxalının 71%-i düşüb;
  
• 
  Sahibkar kapitalının inkişaf etməkdə olan ölkələrə, xüsusilə də yüksək iqtisadi artım tempinə malik Cənub Şərqi Asiya və Latın Amerikası ölkələrinə ixracı artır;
  
• 
  İnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında xarici investisiyaların həcmi artır;
  
• 
  Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə xarici investisiyaların artımı müşahidə edilir. 2002-ci ildə keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə 29 milyard dollar xarici investisiya qoyulmuşdur.
  

Yüzilliklər ərzində qiymətli kağızlarla ticarət müstəsna olaraq daxili iqtisadi fenomen hesab edilirdi. Belə ki, qiymətli kağızın emitenti və investoru bir ölkədə yerləşirdi. Hhökumətlər, özəl müəssisələr qiymətli kağızları çoxdan buraxmağa başlasalar da onlar xarici investorların diqqətini nisbətən yaxın zamanlarda cəlb ediblər.

1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən beynəlxalq portfel investisiyalarının görünməmiş artımı qeydə alınmağa balşanmışdır. Əgər 1990-cı ilin sonuna qiymətli kağızlarla beynəlxalq əməliyyatlar ən inkişaf etmiş ölkələrin ÜDM-nin 10%-nə bərabər idisə 1990-cı illərin ortalarına bu əməliyyatların həcmi artıq qeyd olunan ölkələrin ÜDM-nə nisbətən 100%-lik səviyyəni keçmişdi.

Portfel investisiyaları əsasən özəl sahibkarlığa əsaslanır, lakin dövlətlər də tez-tez xarici qiymətli kağızları əldə edirlər. Portfel investisiyalarının səbəbləri ümumilikdə birbaşa xarici investisiyaları doğuran səbəblərə yaxındır. Lakin burada bir əsas fərqli cəhət xatırladılmalıdır ki, portfel investisiyasının həyata keçirilməsi nəticəsində investor müəssisə üzərində nəzarət hüququnu əldə edə bilmir. Bununla yanaşı, portfel investisiyalarının likvidliyi, yəni qiymətli kağızların daha sürətlə nağd valyutaya çevrilməsi qabiliyyəti birbaşa investisiyalara nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir. Portfel investisiyalarının həyata keçirilməsinin əsas səbəbi kapitalı elə bir ölkədə elə cür qiymətli kağızlara yerləşdirməkdir ki, o yol verilə bilən risq səviyyəsində maksimum gəlir gətirə bilsin. Ümumi mənada portfel investisiyalarına vəsaitlərin inflyasiyadan qorunması və spekulyativ gəlirin əldə edilməsi vasitəsi kimi baxılır. Bu zaman investisiyaların həyata keçirildiyi sahələr və qiymətli kağızlar tipi, əgər onlar arzuolunan gəliri əldə etməyə imkan verirlərsə, elə böyük əhəmiyyət kəsb etmir.

Portfel investisiyalarının üstün cəhətləri ilə yanaşı onun ən əsas mənfi cəhətini də qeyd etmək lazımdır. Bu cür investisiyalar adətən qısamüddətli olduğundan ölkələr arasında sürətlə hərəkət etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu isə bir sıra hallarda bəzi ölkələrdə dərin iqtisadi böhranların baş verməsinə gətirib çıxarır. Son illərin ən əsas iqtisadi-maliyyə böhranları kimi 1995-ci ildə Meksikada baş verən böhranı, 1997-1998-ci illərdə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində və Rusiyada baş verən böhranları, 2000-2001-ci illər Argentina və Türkiyə iqtisadi böhranlarını göstərmək olar.

Dünya maliyyə bazarlarında böhranların əsas səbəbləri kimi aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• 
  məqsədi maliyyə bazarlarında baş verən kəskin tərəddüdlər nəticəsində mənfəət əldə etmək olan spekulyativ hücumlar;
  
• 
  maliyyə bazarlarının imkanlarının həddən artıq qiymətləndirilməsi, onların “qızması”;
  
• 
  dünya təsərrüfatı sistemində milli iqtisadiyyatların yüksək dərəcədə qarşılıqlı əlaqədə olması;
  
• 
  maliyyə bazarlarının beynəlmiləlləşməsi.
  

Qeyd edilməlidir ki, potrfel investisiyaları üzrə şəffaflığın lazımi dərəcədə olmaması onun dəqiq həcmini qiymətləndirməkdə çətinlik yaradır. Bununla belə, portfel investisiyalarının beynəlxalq bazarı həcminə görə birbaşa investisiyaların beynəlxalq bazarından əhəmiyyətli dərəcədə böyükdür. Lakin onun həcmi inkişaf etmiş ölkələrin daxili portfel investiyaları bazarından əhəmiyyətli dərəcədə kiçikdir. Hazırda qiymətli kağızlarla daxili ticarətin gündəlik həcmi 2 trilyon dollar səviyyəsində qiymətləndirilir ki, bu da 1980-ci illərin ortalarına nisbətən 8 dəfə çoxdur. Portfel investisiyalarının bütün tarixi boyunca portfel investorları xarici qiymətli kağızlardansa milli qiymətli kağızları almağa üstünlük vermişlər. Amerikan investorları öz kapitallarının təxminən 90%-ni amerikan qiymətli kağızlarında saxlayırlar. Yaponiay, Böyük Britaniya və Almaniya üçün bu göstərici 85%-i ötür. Portfel investisiyalarının əsasən inkişaf etmiş ölkələrin daxili bazarlarında təmərküzləşməsinin səbəbləri kimi qiymətli kağızlar üzrə milli qanunvericiliyin daha aydın olmasını, bazarın infrastrukturunun daha inkişaf etmiş olmasını, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə lazımi zəmanətlərin olmasını, milli qiymətli kağızların yüksək likvidliyini göstərmək olar. Qiymətləndirmələrə görə, portfel investisiyalarının maksimum 15%-i milli sərhədlərdən kənara çıxır və xarici qiymətli kağızlara yatırılır.

1993-cü ildən başlayaraq portfel investisiyalarının əhəmiyyətli artımı müşahidə olunur ki, bunu da aşağıdakı amillərin təsiri ilə izah etmək olar:

• 
  maliyyə bazarlarının qloballaşması və liberallaşması maliyyə kapitallarının daha az xərclə daha azad hərəkətinə şərait yaratmişdir;
  
• 
  əksər inkişaf etməkdə olan bazarlarda makroiqtisadi vəziyyətin yaxşılaşması bu ölkələrə portfel investisiya yatırımlarının inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən daha sürətlə artımına gətirib çıxarmışdır;
  
• 
  dünya üzrə əlverişli makroiqtisadi vəziyyət faiz dərəcələrinin aşağı düşməsinə və beynəlxalq maliyyə bazarlarının likvidliyinin güclənməsinə şərait yaratmışdır;
  
• 
  yığımların institusionallaşması və aktivlərin peşəkar surətdə idarə edilməsi səviyyəsinin artımı maliyyə sazişlərinin əməliyyat xərclərinin aşağı düşməsi ilə nəticələnmişdir;
  
• 
  kommunikasiya və informasiya texnologiyaları sferasında əhəmiyyətli tərəqqi xarici ölkələrə və şirkətlərə iri həcmli informasiyanı daha operativ surətdə ötürməyə imkan yaratmışdır.
  

Borc kapitalının ixracının yüksək artım templəri və beynəlxalq səviyyədə əhəmiyyətli həcmə malik təkrarlanan əməliyyatlar 1960-70-ci illərdə dünya borc kapitalı bazarının formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 1990-cı illərin sonlarında beynəlxalq səviyyədə təmiz borclanmanın məbləği milli maliyyə bazarlarında təmiz borclanmanın 22%-nə bərabər olub. Əgər 1980-ci illərdə borc kapitalının ölkələrarası hərəkəti təxminən 30 milyard dollar təşkil edirdisə, 2000-ci ildə bu göstərici təxminən 450 milyard dollara yaxınlaşıb.

Praktikada bu bazar üç səviyyə bazarların – milli, regional və dünya bazarlarının vəhdəti və qarşılıqlı fəaliyyəti kimi əks olunur. Bu bazarlar arasında sərhədlər silinir (hətta inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də borc kapitalının beynəlxalq hərəkətinin liberallaşdırılması müşahidə edilir), milli bazarların avtonomluq dərəcəsi azalır (onlar dünya bazarlarının keçirdikləri təsirlərə məruz qalırlar), onların inteqrasiyası güclənir, əməliyyatların unifikasiyası baş verir.

Dünya borc kapitalı bazarı mürəkkəb struktura malikdir (Sxem 5.3).

Dünya kredit bazarı ölkələr arasında müddət, geriyə qaytarma və faiz ödəmələri şərtləri əsasında kapitalın hərəkətinin həyata keçirildiyi dünya borc kapitalı bazarının xüsusi seqmentidir.

Bu bazar iki altseqmentdən – dünya pul bazarından və dünya kapital bazarından ibarətdir ki, onlar da müəyyən xüsusiyyətlərə malikdirlər (Cədvəl 5.11).

Dünya bazarının yuxarıda qeyd olunan iki seqmentində borc formasında kapitalın miqrasiyasının əsas forması kimi beynəlxalq kredit çıxış edir. Beynəlxalq kredit borc kapitalının beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sferasında hərəkətidir və bu hərəkət valyuta və əmtəə resurslarının qaytarma, müddət və ödəmə şərtləri ilə təqdim edilməsi ilə əlaqədardır. Beynəlxalq kredit xarici iqtisadi əlaqələr sferasında aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• 
  genişlənmiş təkrar istehsalın ehtiyaclarının ödənilməsinin təmin edilməsi üçün ölkələr arasında borc kapitalının yenidən bölgüsü;
  
• 
  müxtəlif ölkələrdə kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşdirilməsi proseslərinin sürətləndirilməsi;
  
• 
  nağd pulun kredit pulları ilə əvəzlənməsi və nağdsız kredit əməliyyatlarının inkişafı vasitəsilə beynəlxalq hesablaşmalar sferasında mübadilə xərclərinə qənaət edilməsi.
  

Kreditin struktur inkişafı mərhələsi borc kapitalı bazarında kredit-maliyyə təşkilatları qismində ixtisaslaşmış vasitəçilərin meydana gəlməsi ilə xarakterizə edilir. Müasir dünya kredit bazarının əsas subyektləri kimi ölkə hökumətləri, mərkəzi bankları, beynəlxalq və regional maliyyə-kredit institutları, transmilli şirkətlər və banklar, pensiya və sığorta fondları çıxış edirlər.

Beynəlxalq kreditin çoxçeşidli formalarını kredit münasibətlərinin müxtəlif tərəflərini əks etdirən bir sıra əsas əlamətlərə görə təsnif etmək olar.

Kredit vəsaitlərinin mənbələrinə görə, daxili, xarici və qarışıq kreditləşdirməni fərqləndirirlər.

İlkin maliyyə bazarda istiqrazların, səhmlərin və s.-nin bilavasitə emissiyası həyata keçirilir, təkrar bazarda isə daha əvvəl buraxılmış qiymətli kağızların mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş (fond birjaları formasında) qaydada alqı-satqısı baş verir.

Dünya kapital bazarının xüsusi həlqəsi kimi avrobazar çıxış edir. Bu bazarda avrovalyutada və onunla əlaqədar olan maliyyə resurslarında depozit-borc əməliyyatları həyata keçirilir. Avrobazar 1960-cı illərin əvvəllərində formalaşıb.

Avrovalyuta dedikdə ölkə-emitentin milli sərhədlərindən kənarda funksiya göstərə bilən və dövlət maliyyə orqanları tərəfindən nəzarət edilməyən sərbəst dönərli valyutalar başa düşülür.

Dünya maliyyə bazarında borclanmanın əsas alətləri kimi istiqrazlar, səhmlər, avroveksellər və s.-lər çıxış edir.

Dünya borc kapitalı bazarı özünün müasir inkişaf səviyyəsində bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir:

1. 
   Bu bazar yüksək dərəcədə inhisarlaşıb. Dünya borc kapitalı bazarında bütün əməliyyatları təxminən 1000-ə yaxın bank həyata keçirir, dünya maliyyə bazarında 43 transmilli bank fəaliyyət göstərir, dünya qiymətli kağızlar bazarında 8 maliyyə şirkəti tərəfindən nəzarət edilir.
   
2. 
   Dünya borc kapitalı bazarının subyektlərinin qovuşması və birləşməsi vasitəsilə borc kapitalının təmərküzləşməsi baş verir. Son onillikdə banklar maliyyə resursları üzərində kəsişən sahiblik üsulu ilə rəqabət üstünlükləri əldə etmək üçün yeni strategiya həyata keçirirlər. Son illərdə müxtəlif milli banklar beynəlxalq bank konsorsiumları yaradır və bu konsorsiumların maliyyə resurslarını idarə etmək seçilmiş bank-menecerə tapşırılır.
   
3. 
   Əsas müştərilər kimi hökumətlər, pensiya fondları və digər dövlət orqanları, transmilli şirkətlər, beynəlxalq və regional maliyyə-kredit təşkilatları çıxış edirlər.
   
4. 
   Borcalanların dünya borc kapitalı bazarına çıxışı müxtəlifdir. Belə ki, Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Dünya Bankının borcalanları bu bazarda bir sıra üstünlüklərə malikdirlər.
   
5. 
   Dünya borc kapitalı bazarı potensial qeyri-sabitliyə malikdir. Bu qeyri-sabitlik valyuta-maliyyə və kredit əməliyyatlarının masştabının artımından, mülkiyyət hüquqlarının ötürülməsinin sürətlənməsindən, valyuta nəzarətinin liberallaşmasından, bu bazarın iqtisadiyyatın real sektorundan ayrılmasından irəli gəlir.
   
6. 
   Dünya borc kapitalı bazarında dəqiq ərazi və müddət sərhədləri mövcud deyildir – o fasiləsiz olaraq Şərqdən Qərbə doğru saat qurşaqları üzrə fəaliyyət göstərir. Lakin o eyni zamanda beynəlxalq maliyyə mərkəzlərində müəyyən coğrafi məhəlləşməyə malikdir.
   
7. 
   Dünya borc kapitalı bazarı müasir elmi texniki nailiyyətlərlə sıx əlaqədədir: informasiya sistemlərinin inkişafı, qlobal bank şəbəklərinin yaradılması (“SWIFT”, “SEDEL”, “REUTERS 2000”) beynəlxalq kredit münasibətlərini həm xidmət göstərilməsi, həm də banklararası əməliyyatların həyata keçirilməsi baxımından keyfiyyətcə yeni mərhələyə çıxarmışdır.
   
8. 
   Dünya borc kapitalı bazarı üçün əməliyyatların universallığı və unifikasiyası xarakterikdir ki, bu da əməliyyatların həyata keçirilməsi prosesinin və onlar üzrə sənədləşməsnin sadələşməsinə gətirib çıxarır.
   

• 
  ölkənin yüksək iqtisadi inkişaf səviyyəsinə malik olması;
  
• 
  ölkənin dünya ticarətində aktiv iştirak etməsi;
  
• 
  rəqabət qabiliyyətli milli kapital bazarının və inkişaf etmiş bank sisteminin mövcud olması;
  
• 
  liberal valyuta və vergi qanunvericiliyi;
  
• 
  əlverişli coğrafi vəziyyət;
  
• 
  nisbi siyasi sabitlik.