2. Gəlirlərin bərabərsizliyi

Burada birinci növbədə belə bir suala cavab axtarmaq lazımdır: cəmiyyətdə kəsgin qeyri bərabərlik nə üçün və necə formalaşır, qeyri bərabərliyin artmasında əhalinin hansı sosial qrupları - əməyi aşağı, orta və yüksək şəviyyədə ödənilənlər - daha fəal iştirak edirlər, ümumiyyətlə kəsgin bərabərsizlik əməyin ödənilməsindəki fərqləmi bağlıdır? Əlbəttə, gəlirlər səviyyəsindəki fərqlər əməyin ödənilməsi səviyyəsi ilə şərtlənsəydi buna dözmək olar və bunu yol verilə bilən bir hal kimi qəbul etmək mümkündür. Demək, problem yalnız gəlirlərdəki fərqlə deyil, həm də bunun hansı proseslərlə bağlılığından irəli gəlir. Çünki hər iki problemi bir-birindən ayırmaq yuxanda göstərilən bərabərsizliyin tənzimlənməsini, həlli yollarını müəyyənləşdirməyə kömək edə bilər. Bərabərsizlik, onu törədən ilkin şərtlər, amillər mərhələsində, çərçivəsində və gəlirlərin konkret bölüşdürülməsi prosesində də baş verə bilər. Həm də müəyyən tarixi dövr, zaman çərçivəsində əhalinin gəlirlər qrupu da öz yerini, səviyyəsini dəyişə bilər (azalar, artar və yaxud səviyyəsini saxlayabilər). Gəlirlər səvyyəsiniıi azalması, artması və sabit qalmasını həm də bərabərsizliyin tipləri adlandırmaq olar. Gəlirlər üzrə əhalinin mobilliyinin onların bölüşdürülməsindəki bərabərsizliyə, bu sahədəki dəyişikliklərə təsiri Pirsonun korrelyasiya əmsalı (gəlirlərin illər üzrə dəyişməsi) və gəlirlər loqarifması reqresiya əmsalı vasitəsilə müəyyən edilir. Lakin burada sosial-iqtisadi mahiyyət yenə də əhalinin müxtəiif gəlirlər qrupunun gəlirlərdəki bərabərsizliyə göstərdiyi te’sirlə bağlı olur. Həmin fərqlər Lorens əyrisi və Cimi əmsalmda öz əksini tapır. Ayn- ayn gəlirlər üzrə kvintnal qruplar özünəməxsus bərabərsizlik yaradır. Kasıb da, varlı da gəlir bərabərsizliyinə tə’sir edir, lakin hərəsi öz spesifikliyi ilə. İndi də respublika əhalisinin adambaşma artan pul gəlirinə görə bölgüsüsünü nəzərdən keçirək ( cədvəl 42 ).

Adambaşına düşən gəlirlərin son dərəgə aşağı olması istehlak xərcləri içərisində ərzaq məhsulları xərclərinin daha çox olmasını zəruri etmişdir. Məsələn, 1985-ci ildə ümumi xərclər içərisində ərzaq xərcləri 49,6% olduğu halda, 1995-ci ildə 76% olmuşdur. Bu orta hesabla olan rəqəmdir. Əhalinin əksər yoxsul hissəsi üçün xərclərin 80- 90 faizi ərzaqla bağlıdır.

Əhali gəlirlərindəki səviyyəni keçmiş sovet respublikalan üzrə nəzərdən keçirək:

Cədvəl 43

(manatla)

Keçmiş respublikalar üzrə hər adambaşına düşən aylıq gəlirlərin miqdarma görə (1988-ci ildə) əhali aşağıdakı kimi qrupladmlmışdır, bölünmüşdür:

Cədvəl

Göründüyü kimi keçmiş SSRİ dövründə hər adambaşma düşən minimum gəlirlərə görə (75 manata qədər) Azərbaycan, Özbəkistan və Tacikistan sözün pis mənasında birinci, ikinci və üçüncü yerləri tutmuşdur. Gəlirlərin aşağı səviyyəsində olması sosial-iqtisadi problemlərlə yanaşı demoqrafik amillərlə də şərtləşirdi.

Keçmiş SSRİ vaxtı əhalinin gəlir səviyyəsinə görə bölüşdürülməsi (hər ailə başma düşən aylıq məcmuu gəlir) belə olmuşdur (1990-cı il):
1) Vestnik statistiki.

Xatırladaq ki, o vaxtlar 1 dollar 67 manat (rübl) idi. Həmin ildə Azərbaycanda hər bir ailə üzvünün orta aylıq gəliri 108 manat, SSRİ üzrə isə orta hesabla 156 manat idi. Həmin ildə Azərbaycanda hər bir ailə üzvünün 90,1 faizinin orta aylıq gəliri 200 manata qədər, 6,5 faizi- ninki 200-300 manat, 3,4 faizininki 300 manatdan çox olmuşdur. İndi də müasir dövrə müraciət edək. BMT-nin, Dünya Bankının hesablamalarına görə (2001-ci ilin əvvəlinə) azərbaycanlı ailələrin 60%-i yoxsulluq şəraitində yaşayır. Əhalinin 31 faizi 5 dollardan aşağı, 79,2 faizi 5-22 dollar arası, 17,1 faizi 23-84 dollar arası, yalnız 0,6 faizi 85 dollardan çox aylıq gəlir əldə edir, ərzaq ailə xərclərinin 70%-ni təşkil edir.