Materiały I Studia z Dziejów Stosunków Polsko- ukraińskich

„Rzeczpospolita” X – XII 2004

„Nasz Dziennik” X – XII 2004

„Polityka” X – XII 2004

„Najwyższy Czas” X –XI 2004

Furman W., Kaliszewski A., Wolny-Zmorzyński K., „Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania”, Rzeszów 2000

Grott B. (red.), „Polacy i Ukraińcy dawniej i dziś”, Kraków 2002

Grott B. (red.), „Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-2004”, Warszawa 2004

Lisowska-Magdziarz M., „Analiza zawartości mediów. Przewodnik dla studentów”, Kraków 2004

Malikowski M., Z. Seręga (red.), „Konflikty społeczne w Polsce”, Rzeszów 2000

Pisarek W., „Analiza zawartości prasy”, Kraków 1983

Poliszczuk W., „Fałszowanie najnowszej historii Ukrainy”, Warszawa-Toronto 1999

Poliszczuk W., „Manowce historyków”, Toronto 1999

Poliszczuk W., „Dowody zbrodni OUN-UPA”, Toronto-Warszawa-Kijów, 2000

Poliszczuk W., „Ludobójstwo nagrodzone”, Toronto-Warszawa 2003

Siwicki M., „Dzieje stosunków polsko-ukraińskich”, T. I, II, III, Warszawa 1993

Recenzje
W. Poliszczuk, Integralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana faszyzmu, t 1, Toronto 1998, ss.234. (B.Grott) - przepisać na komputer z odbitek kserograficznych, które wysłałem Panu wczesniej.

Wiktor Poliszczuk, Nacjonalizm ukraiński w dokumentach, cz.1, Toronto 2002, s.536; cz.2, Toronto 2002, s. 524:,cz.3, Toronto 2003, s.,510.

Poliszczuk tak charakteryzuje istniejącą sytuację związana z podjętą przez niego tematyką:

„Wobec chaosu jaki panuje wokół problemu nacjonalizmu ukraińskiego, wobec generalnej nieznajomości zasobów archiwalnych z tego zakresu, zachodzi potrzeba sformułowania szeregu uwag, które być może wzięte będą pod uwagę przez rzetelnych, pozbawionych wpływów politycznych badaczy”².

Poliszczuk, jako badacz nacjonalizmu ukraińskiego wychodzi z założenia, iż nie istnieje , natomiast mamy do czynienia z rożnymi ideologiami nacjonalistycznymi. „Semiotyka słowa < nacjonalizm> – pisze – zależy każdorazowo od konkretnych ideologii i konkretnych postaw w ramach ruchów konkretnych narodów”³.

Takie stanowisko jest w pełni słuszne co potwierdzają szczegółowe studia nad poszczególnymi ruchami nacjonalistycznymi funkcjonującymi w łonie różnych narodów⁴.

Pomijanie tego momentu Poliszczuk kwalifikuje jako skutek myślenia, będącego pozostałością epoki „realnego socjalizmu”. Prowadzi ono do szeregu uproszczeń, a w konkretnym badanym przez niego przypadku do niedostrzegania istotnych właściwości nacjonalizmu ukraińskiego, które według autora edycji omawianych tu dokumentów, stanowiły głębszą przyczynę ciągu tragicznych wydarzeń, spowodowanych przez nosicieli tego kierunku. Wśród wytykanych przez Poliszczuka uproszczeń i fałszywych nad- interpretacji znajdują się i takie, które w mordach dokonywanych na ludności polskiej przez nacjonalistów ukraińskich chcą widzieć tylko zderzenie dwóch nacjonalizmów – polskiego i ukraińskiego.

Badania Poliszczuka wykazują absurdalność takiej interpretacji wyraźnie wskazując na wielką różnicę gatunkową pomiędzy nacjonalizmem ukraińskim i jego światem wartości o charakterze antychrześcijańskim, a ówczesnym nacjonalizmem polskim bazującym na wartościach katolickich.

Za jedyny fundament zrodzonego po pierwszej wojnie światowej nacjonalizmu ukraińskiego Poliszczuk uznaje doktrynę Dmyto Doncowa. Została ona powołana do tej roli, jak to wykazuje jeden z dokumentów zamieszczonych w recenzowanym zbiorze, przez powstałą w roku 1929 Organizację Ukraińskich Nacjonalistów.

Badany przez siebie nacjonalizm ukraiński spod znaku OUN Poliszczuk kwalifikuje, jako odmianę faszyzmu co ma wynikać z szeregu cech jego ideologii, przypominających ideologie odmian faszyzmu zachodnioeuropejskiego. Wskazuje więc na funkcjonującą w obrębie nacjonalizmu ukraińskiego: ideę wodzowską, koncepcję monopartii, elementy rasizmu, militaryzm, aneksjonizm, nadmierny woluntaryzm, a także i szeroko rozpowszechniony tam darwinizm społeczny.

Szczególnie w części 2 swego zbioru dokumentów Poliszczuk podważa tezę o masowym zwalczaniu przez Ukraińska Powstańczą Armię – zbrojne ramię OUN-u okupacyjnych sil niemieckich, jak też i dużym zaangażowaniu tej pierwszej organizacji w walkę z partyzantka sowiecką. Odrzuca lansowany przez współczesne kręgi sympatyzujące z ukraińskim nacjonalizmem pogląd o wzywaniu ludności polskiej przez Ukraińców do opuszczenia Wołynia oraz o istotnym przyczynieniu się propagandy sowieckiej i niemieckiej do rozpętania mordów ludności polskiej Wołynia przez tamtejszą UPA. Stanowczo przeciwstawia się też mniemaniu jakoby polityka narodowościowa II Rzeczypospolitej miała stać się przyczyną masowych mordów Polaków. Nie uznaje też zasadności twierdzeń, że zabiegi rządu emigracyjnego w Londynie wokół sprawy utrzymania polskiej granicy na Zbruczu miały wpływ na ludobójcze praktyki UPA, czy też fakty zwalczania przez Polaków nacjonalistów ukraińskich na Chełmszczyźnie wywołały proporcjonalną do nich falę odwetu ze strony Ukraińców na Wołyniu. Dyskwalifikuje również insynuacje, jakimi są próby przerzucania odpowiedzialności za mordy wołyńskie z całego OUN i UPA na rzekomo samodzielnie tam działającego Kłyma Sawura. Także „akcję Wisła” ocenia jako obronę integralności Państwa Polskiego w obawie przed utratą południowo-wschodniego pogranicza, a nie niepotrzebną represję zrealizowaną przez komunistów.

Lista ocen poglądów, teorii i działań formacji nacjonalizmu ukraińskiego, jakich dokonał Wiktor Poliszczuk oczywiście nie wyczerpuje się na przytoczanych wyżej problemach. Wszystkie one znajdują wsparcie w omawianym tu wydawnictwie źródłowym pt. „Nacjonalizm ukraiński w dokumentach”. Według Poliszczuka:

„analiza dokumentów archiwalnych pozwala na ustalenie, że w latach okupacji hitlerowskiej nie było konfliktu polsko - ukraińskiego, a tzw. UPA nie stanowiła formacji narodowo-wyzwoleńczej narodu ukraińskiego. OUN Bandery w żadnej mierze nie była wyzwolicielem narodu ukraińskiego na Wołyniu i nawet w Halicji⁵, ale w następstwie zmasowanej propagandy nacjonalizmu ukraińskiego zarówno nauka polska jak i polityka przyjęły bezpodstawnie, że w latach 1943 – 1944 istniał konflikt polsko – ukraiński, że tzw. UPA stanowiła formację narodowo – wyzwoleńczą narodu ukraińskiego”⁶.

Recenzowany zbiór pozwala zapoznać się z szerokim wyborem miarodajnych dokumentów w większości do niedawna niedostępnych. Przez pojęcie dokumentu autor rozumienie nie tylko materiały archiwalne, w szczególności wytworzone przez struktury OUN ale też i wszelkie inne materiały pisane, a więc publikacje świadczące o cechach ukraińskiego integralnego nacjonalizmu. Dokumentem w pojęciu zbioru wydanego przez Poliszczuka jest każda rzecz, którą można odtworzyć w formie graficznej i która służy ustaleniu prawdy historycznej w zakresie opracowywanego tematu. Dokumentami są więc tam takie teksty jak fragmenty sztandarowej pracy Dmytro Doncowa pt. „Nacjonalizm”, czy „Narys istorji OUN” Petro Mirczuka – jednego z czołowych działaczy tej organizacji oraz inne podobne.

Poliszczuk w swoim trzyczęściowym kompendium zatytułowanym „Nacjonalizm ukraiński w dokumentach” przyjął zasadę publikowania dokumentów w brzmieniu oryginału tj. w języku ukraińskim, a potem w tłumaczeniu polskim. Taka metoda jest uzasadniona, chroni bowiem autora przed ewentualnymi posądzeniami o fałszowanie dokumentów – co nie należy do rzadkości, zwłaszcza w wypadku dziejów najnowszych i tych wydarzeń, które rzutują na współczesną politykę. Ma ona też i taka zaletę, że umożliwia zarówno Polakom nie znającym języka ukraińskiego (należy do nich spora część historyków wypowiadających się na temat stosunków polsko-ukraińskich), jak i Ukraińcom, w obydwu wypadkach fachowcom, oraz publicystom a także politykom sięganie do ważnych materiałów w poszukiwaniu własnego spojrzenia na sporne często zagadnienia.

Publikowane w zbiorze dokumenty są zaopatrzone w liczne komentarze, zazwyczaj umieszczane w przypisach. W tekstach źródłowych są też zaznaczone różnice jakie czasami zachodziły pomiędzy kolejnymi ich edycjami, a to ze względu na zmieniającą się koniunkturę polityczną i ducha czasu.

Rozdział I (również nazywany częścią) części pierwszej zbioru dokumentów zawiera teksty dotyczące zasad ideologicznych nacjonalizmu ukraińskiego. Ich łączna liczba wynosi 15. Są one publikowane w całości albo we fragmentach pokazujących jakąś istotną tendencję lub fakt. Część tę otwiera informacja o roli Dmytro Doncowa w formułowaniu ideologii nacjonalizmu ukraińskiego. Obok tekstów Doncowa widzimy tam też wypowiedzi innych ideologów nacjonalistycznych.

Rozdział II (nazywany też częścią) dotyczy założeń programowych OUN. Jest on znacznie obszerniejszy od pierwszego. Składają się na niego dokumenty numerowane od 16 do 142 różnej treści.

Część II zbioru zawiera 260 dokumentów odnoszących się do historii działalności struktur nacjonalizmu ukraińskiego w latach 1920 – 1943.

Część III zawiera 148 dokumentów odnoszących się do następnego etapu dziejów nacjonalizmu ukraińskiego. Obejmuje ona okres od grudnia 1943 roku po rok 1950.

Dokumenty są publikowane zgodnie z zasadą chronologii. Wobec ogromnej liczby istniejących archiwaliów autor posłużył się metodą wyboru. Przyświecał mu cel, jakim było pokazanie głównych kierunków działań ukraińskiej formacji nacjonalistycznej i jej teoretycznych podstaw. W przekonaniu autora zbioru „Nacjonalizm ukraiński w dokumentach” czytelnik dzięki niemu otrzyma możność prześledzenia na własną rękę istniejącego ścisłego związku pomiędzy podstawowymi cechami organizujących się struktur ukraińskiego nacjonalizmu i tymi jego działaniami, które miały miejsce w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu, a także i tymi, które mają miejsce w okresie po upadku komunizmu w Polsce i na Ukrainie. Zaprezentowany odbiorcom – politologom, historykom oraz innym zbiór dokumentów ma wykazać, że dokonywane przez struktury nacjonalizmu ukraińskiego masowe mordy na ludności polskiej, żydowskiej, a także i ukraińskiej (przeciwnicy OUN i UPA) swymi korzeniami sięgają lat dwudziestych XX wieku.

Omawiany tu zbiór dokumentów należy uznać za bardzo pożyteczny. Uzupełnia on nie tylko dwa pierwsze tomy dzieła Wiktora Poliszczuka pt. „Integralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana faszyzmu”, ale także i inne dokonania naukowe opisujące zbrodnie nacjonalizmu ukraińskiego. Przyczynia się także do głębszego poznania martyrologii narodu polskiego, która w latach II wojny światowej osiągnęła swoje apogeum.

Poza prezentacją dokumentów trzyczęściowe wydawnictwo źródeł zaofiarowane nam przez Poliszczuka zostało także zaopatrzone w każdym tomie w rozdziały wstępne oraz posłowia. Również posiada ono indeksy nazwisk i pseudonimów oraz streszczenia w językach polskim, angielskim i ukraińskim. W tych językach zostały tez zredagowane karty tytułowe.

Po wyliczeniu zalet recenzowanego zbioru trzeba wytknąć także i usterki.

Wśród nich główną jest zbytnia fragmentaryczność publikacji niektórych tekstów. Wydaje się też, że byłoby rzeczą bardzo pożyteczną udostępnienie polskim czytelnikom w całości najważniejszych tekstów teoretycznych charakterystycznych dla nacjonalizmu ukraińskiego. W pierwszym rzędzie należy tu wymienić „Nacjonalizm” Dmytro Doncowa. Zgodnie z posiadanymi informacjami przez piszącego te słowa Wiktor Poliszczuk dopiero pracuje nad polskim przekładem „Nacjonalizmu”, dzięki czemu będzie on w niedługim czasie dostępny również polskiemu czytelnikowi. Tego typu enuncjacje są dotychczas zupełnie nieznane Polakom jak i innym. Ich aksjologiczna wymowa mogłaby wyprostować wiele schematycznych poglądów rażąco odstających od prawdy historycznej, bo uzależnionych od sposobu myślenia rodem z poprzedniej epoki lub skrzywionych poprzez nacisk bieżącej polityki. Uwaga ta w szczególności odnosi się do większości ocen relacji Polacy – mniejszości narodowe. Celem ułatwienia korzystania z wydanego przez siebie zbioru dokumentów badaczom innych narodowości Poliszczuk powinien był również zamieścić spisy treści w języku angielskim. Do zredagowanych przez niego niektórych objaśniających tekstów w języku polskim zakradła się też niewielka zresztą ilość ukrainizmów co świadczy o pewnych zaniedbaniach edytorskich. Wszystkie te razem wzięte braki nie umniejszają jednak wagi wartościowej i potrzebnej publikacji, jaką bez wątpienia jest „Nacjonalizm ukraiński w dokumentach”.