Magistrlik dissertatsiya
|
|  Yüklə 3.08 Mb.
|
1890-1982 yillarda Moskva shahridagi maktab yoshidagi o’g’il va qiz bolalardan tana massasining ko’rsatkichi
Izoh: I – 1890 – 1936 yillar II – 1936 – 1969 yillar III – 1969 – 1982 yillar Bunday tadqiqotlar O’zbekistonda ham o’tkazilgan, ammo bu maktabgacha yoshidagi bolalarda o’rganilgan S.yuN.Yo’ldosheva, D.I.Saidakbarova va boshqalar tomonidan mahalliy va rus millatiga mansub bo’lgan bolalar bilan o’tkazilgan. Keyingi tadqiqotlar yangi tug’ilgan chakaloklar bilan o’tkazilgan va bunda ko’proq ota-onani bir millatdan yoki turli millatlardan ekanligi hamda ota-onalarni yashash joylarini masofalari hisobga olingan. Yaqin masofda yashovchilar orasida barpo etilgan oilalar farzandlariga, uzoq masofada yashovchilar orasida barpo etilgan oilalar farzandlariga hamda yaqin qarindoshlar oraisda barpo etilgan oilalarda farzandlariga akselerasiyani ta’siri o’rganilgan. Olingan ma’lumotlarga ko’ra millatlararo oilalardagi farzandlarda akselerasiya ta’siri borligi hamda uzoq masofadan yashovchilar orasida barpo etilgan oilalar aniqlangan. Bundan tashqari bir-biriga yaqin bo’lmagan oilalarni farzandlarida O’zbekiston sharoitida (Samarqand misolida) Tayloq tumani………..maktabda biz tomonimizdan o’tkazilgan tadqiqotlarda 7-15 yoshli maktabdagi bolalarining tana vazni quyidagi ko’rsatkichlarga ega ekanligi aniqlandi. 7-15 yoshli o’g’il bolalarning tana vazni 22,5 kg, 8 yoshda 28,5 kg, 9 yoshda 29,4 kg, 10 yoshda 33,2 kg, 11 yoshda 41 kg, 12 yoshda 44,1 kg, 13 yoshщda 52,9 kg, 14 yoshda 57,3 kg va 15 yoshda 63,9 kg tashkil etdi. 7-15 yoshli qiz bolalarning tana vazni 7 yoshda 22,6 kg, 8 yoshda 29,3 kg, 9 yoshda 27,9 kg, 10 yoshda 34,1 kg, 11 yoshda 38,8 kg, 12 yoshda 39,6 kg, 13 yoshda 58,0 kg, 14 yoshda 57,2 kg va 15 yoshda 61,6 kg tashkil etdi.
12-jadval
7-15 yoshli shahar sharoitida yashovchi o’g’il bolalarning tana vazni ko’rsatkichi 13-jadval
7-15 yoshli qishloq sharoitida yashovchi qiz bolalarning tana vazni ko’rsatkichi 14-jadval
7-15 yoshli shahar sharoitida yashovchi qiz bolalarning tana vazni ko’rsatkichi 15-jadval
Natijalardan ko’rinib turibdiki yosh ortgan sari bolalar va o’smirlarni tana vazni ortib bormoqda. Bu holat o’sish va rivojlanish qonuniyatiga mos keladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki barcha yosh guruhlarda tana vazni bir tekisda ortib bormagan. Xuddi shunday holat Moskva shahrida bolalarda ham kuzatilgan va bu jug’rofiy omillarga bog’liq emasligidan dalolat bermoqda. Qishloq sharoitida yashovchi bolalar va o’smirlarni tana vazni tekshirilganda quyidagi ko’rsatkichlar aniqlandi. O’g’il bolalarda 7 yoshda 24,4 kg, 8 yoshda 36,5 kg 9 yoshda 33,9 kg, 10 yoshda 42,8 kg, 11 yoshda 53,7 kg, 12 yoshda 57,7 kg, 13 yoshda 68,5 kg, 14 yoshda 7,08 kg, 15 yoshda 73,7 kg. Shahar sharoitida yashovchi o’g’il bolalarning tana vazni qo’yidagi ko’rsatkichlarga ega ekanligi aniqlandi. 7 yoshda 21,5 kg, 8 yoshda 28,5 kg, 9 yoshda 29,4 kg, 10 yoshda 33,2 kg, 11 yoshda 41,0 kg, 12 yoshda 44,1 kg, 13 yoshda 52,9 kg, 14 yoshda 57,3 kg, 15 yoshda 63,9 kg.
Shahar sharoitida ham yashovchi bolalarni tana vazni yosh katalashgan sari ortib bormoqda va bu talabaga mos kelmoqda, ammo qishloq sharoitida yashovchi hamda shahar sharoitida yashovchi bolalarni tana vazni muqoisa qilinganda shahar sharoitida yashovchi bolalarda tana vaznining ortiq ekanligi ko’rinmoqda (12-15 jadvallar, 6,7 rasmlar). Albatta bu yashash sharoiti, ovqatlanish, medisina xizmati va boshqa omillar bog’liq bo’lsa kerak. Shahar sharoitida yashovchi turli yoshdagi bolalarda ham tana vazni bir tekisda oshmagan, masalan 9 yoshli bolalar bu ko’rsatkich zikgdan 40 kg.gacha bo’lgani aniqlandi. Xuddi shunday holat boshqa yosh guruhlarda ham kuzatildi. Shuni ham ta’kidlash lozimki akselerasiyani tana vazniga ta’siri miqdor ko’rsatkich bo’lib u jismoniy sifatlar rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi va bolalar hamda o’smirlarni o’sishini oldinga ketishiga sababchi bo’ladi. Rus millatiga mansub bolalar bilan O’zbekistonda yashovchi bolalar va o’smirlarni tana vazni ko’rsatkichlari muqoisa qilinganda kata farq yo’qligi aniqlandi va bu bizni sharoitda ham yashovchi bolalar va o’smirlarda akselerasiyani borligidan dalolat bermoqda. Akselerasiyani tana vazniga ta’siri yildan yilga ortib borayotganligi o’z tasdig’ini topmoqda. Bunday ma’lumotlar ilmiy manbalarda ham mavjuddir va bu to’g’risida adabiyotlar tahlilida so’z yuritilgan. 3.3. Bolalar va o’smirlarning ko’krak qafasi kengligiga akselerasiyani ta’siri Ko’krak qafasining o’lchami ham jismonaiy rivojlanishga baho berishda foydalaniladigan asosiy ko’rsatkichdir. Ko’krak qafasining o’lchami va shakli rivojlanish davrida talay darajada o’zgaradi. Bu esa ichki a’zolarning kattalashuvi va topografiyasining o’zgarishiga, yelka kamari mushaklarning jismoniy yuklamalar ta’siriga va o’ziga xos ishiga, shuningdek kishi tanasining vertikal (tik) holatiga bog’liq bo’ladi. Ko’krka qafasining shakli bolaning yoshiga va tana tuzilishicha bog’liq. Ko’krak qafasining shakliga to’sh suyag’i mos bo’ladi. Ko’krak qafasi konussimon, silindrsimon (uzun, ensiz) va (kalta yenli) yassi bo’lishi mumkin, bolaning yoshi ortishi bilan shakli o’zgarib turadi. Hayotning dastlabki yilida ko’krak qafasi konussimon bo’ladi. 2,5-3 yoshda tananing o’sishiga mos ravishda parallel o’sib boradi. Keyingroq gavdaning o’sishi ko’krak qafasining o’sishidan tezlashadi. 12 va 13 yoshlarda ko’krak qafasining shakli katta odamnikiga o’xshab qoladi, lekin o’lchamlari kichikroq bo’ladi. Ko’krak qafasi jinsiy jihatdan 15 yoshdan farq qila boshlaydi. Nafas olganda o’g’il bolalarda ko’krak qafasida pastki qovurg’alar, qizlarda esa yuqori qovurg’alar ko’tariladi. O’g’il bolalarda 8 yoshdan 10 yoshgacha ko’krak qafasining aylanasi bir yilda 1-2 sm, 11 yoshdan boshlab 2-5 smga ortadi. 11 yashar o’g’il bolalarda ko’krak qafasining o’sishi qiz bolalarnikiga qaraganda sekinlashadi. Jinsiy voyaga yetish davrida, yoz va kuz oylarida ko’krak qafasining aylanasi tez o’sadi. Ko’krak qafasining rivojlanishi skelet muskullarining rivojlanishiga bog’liq. Yuqorida ko’rsatilganidek ko’krak qafasi kengligini ortishi notekis bo’lib yoshga bog’liqdir. Ammo bolalar va o’smirlarni ko’krak qafasi kengligini aniqlash orqali unga akselerasiyani ta’siri to’g’risida baho berish mumkin. Ilmiy manbalarga (Nikityuk B.A.) ko’ra ushbu somatometrik ko’rsatkichga akselerasiyani ta’siri mavjud va bu Moskva shahrida hamda boshqa shaharlarda yashovchi bolalar va o’smirlarni jismoniy rivojlanishini o’rganganda aniqlangan. O’zbekiston sharoitida ham ushbu masala qisman o’rganilgan. Tadqiqotlar asosan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda o’tkazilgan. S.S.Solixo’jayev va boshqalarni ma’lumotiga ko’ra Toshkent shahrida yashovchi rus millatiga mansub va mahalliy millatga mansub maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning ko’krak qafasi aylanasi katta farq qilmaydi va buni jadvallardan ko’rish mumkin. 16-Jadval Toshkent shahridagi rus millatiga mansub maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning ko’krak qafasi aylanasi ko’rsatkichi
17-Jadval
Ilmiy manbalarda maktab yoshidagi bolalarda bunday somatometrik o’zgarishlarni o’rganilganligi kam uchraydi. Bu masala ko’proq xorijiy mamlakatlarda o’rganilganligi to’g’risida ilmiy manbalarda ma’lumolar. Shuni hisobga olib O’zbekiston sharoitida (Samarqand misolida) bolalar va o’smirlarni ko’krak qafasi aylanasiga akselerasiyaini ta’sirini o’rganish zarurati paydo bo’ladi. Ushbu ko’rsatkich shaharda va qishloq sharoitida o’rganildi va bu natijalar 18-21 jadvallarda va 8-9 rasmlarga keltirilgan. 18-Jadval
8-rasm. 7-15 yoshli o’g’il bolalarda ko’krak qafasi aylanasi ko’rsatkichi 19-Jadval 7-15 yoshli qishloq sharoitida yashovchi o’g’il bolalarning ko’krak qafasi aylanasi ko’rsatki
Olingan natijalaridan ko’niomqdaki 1988 yildagi ma’lumotlarga nisbatan o’g’il bolalarni ko’krak qafasi aylanasi 5,2 smga ortgan. Bu albatta akselerasiyani ta’siridir. Bundan tashqari qishloqda yashovchi bolalar va o’smirlarni ko’krak qafasi aylanasi shaharda yashovchi tengdoshlariga nisbatan 1,4 smdan to 13 smgacha kengdir. Bunga sabab ijtimoiy muhit yashash tarzi va boshqa tabiiy omillar bo’lishi mumkin. Bu omillar akselerasiyaga sabab bo’luvchi omillardan hisoblanadi. Qiz bolalarda ham ushbu somatometrik ko’rsatkichlar o’rganildi va quyidagi natijalar olindi. 20-Jadval 7-15 yoshli qishloq sharoitida yashovchi qiz bolalarning ko’krak qafasi aylanasi ko’rsatki
9-rasm. 7-15 yoshli qiz bolalarda ko’krak qafasi aylanasi ko’rsatkichi 21-Jadval 7-15 yoshli qishloq sharoitida yashovchi qiz bolalarning ko’krak qafasi aylanasi ko’rsatki
Natijalardan ko’rinmoqdaki shaharda yashovchi qiz bolalarning ko’krak qafasi aylanasi qishloqda yashovchi tengdoshlariga nisbatan biroz kamdir. Bu ayniqsa 8 yoshdan to 14 yoshgacha bo’lgan qizlarda yaqqol ko’rinmoqda. Qishloqda yashaydigan qizlarni ko’krak qafasi aylanasiga rivojlanish akselerasiya ko’proq ta’sir etganini kuzatish mumkin. 1988 yilga nisbatan 7 yoshli qiz bolalarning ko’krak qafasi aylanasi 7,4 sm ga ortgan. Bu shu yillar davomida akselerasiyani ijobiy ta’siri tufayli yuzaga kelgan deyishga asos bo’ladi. Boshqa mamlakatlardagi shu yoshdagi bolalarda bu ko’rsatkich o’zgargan. Shuning uchun O’zbekistonda o’rganilgan yoshlardagi o’g’il va qiz bolalarda ham bu ko’rsatkich o’zgargan. Ammo bu ko’rsatkichni o’zgarishi boshqa mamlakatlardagi bolalardagi ko’rsatkichdan katta farq qilmaydi. Shuni ham ta’kidlash lozimki ilmiy manbalarda bu ko’rsatkich to’g’risida ma’lumotlar kam uchraydi. Ilmiy manbalardagi ma’lumotlar ko’proq yangi tug’ilgan bolalar bo’yicha berilgan. O’tkazilgan tadqiqot O’zbekiston sharoitida ushbu ko’rsatkich bo’yicha ham rivojlanish akselerasiyasi mavjudligidan dalolat bermoqda. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
