Kapital ixracının nəzəri-metodoloji aspektləri və müasir xüsusiyyətləri

- Kapital ixracının nəzəri-metodoloji aspektləri.

İqtisadi ədəbiyyatlarda kapitalın beynəlxalq miqrasiyasını nəzəri cəhətdən izah edən ən’ənəvi və müasir nəzəriyyələr mövcuddur. Ən’ənəvi adlanan nəzəriyyələrə əsas e’tibarilə neoklassik, neokeyns və marksist konsepsiyaları, müasir nəzəriyyələrə isə TMK konsepsiyası, portfel investisiyalar nəzəriyyəsi, kapital qaçışı nəzəriyyəsi və s. aiddir.

Kapital ixracının neoklassik nəzəriyyəsi beynəlxalq ticarətin klassik nəzəriyyəsi əsasında inkişaf etmişdir. Belə ki, onun əsasını D. Rikardonun beynəlxalq ticarətin müqayisəli üstünlüklər prinsipi təşkil edir. Bu prinsipə istinad edərək klassik ingilis iqtisadçısı C.S. Nill XIX əsrdə ilk dəfə olaraq kapitalın ölkələrarası hərəkəti məsələləri ilə məşğul olmağa başladı. Rikardonun ardınca o, göstərdi ki, kapital ölkələr arasında gəlirlərinin qeyri-bərabərliyi səbəbindən hərəkət edir, hansı ki, bə’zi kapital cəhətdən zəngin olan ölkələrdə bu gəlirlərin enmə meylləri baş verir.

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində ingilis iqtisadçıları, xüsusən də C.A. Hobson və C.Keyrns. C.B. Seyin istehsal amilləri konsepsiyasını BİM sisteminə və kapitalın beynəlxalq hərəkəti sferasına da aid etdilər. Keyrns neoklassik nəzəriyyə üçün beynəlxalq ticarət və kapitalın beynəlxalq hərəkətinin alternativliyi haqqında mühüm bir postulat ifadə etmişdir: müəyyən şərtlər daxilində istehsal amillərinin miqrasiyası beynəlxalq ticarəti əvəz edə bilər. Bu nəzəriyyə tərəfdarlarının, marjinalizmin əsasını qoyan K.Manqer, U.Cevons, E.Bem-Baverka tərəfindən əsası qoyulmuş son səmərəlilik amillərinə maraqları da buradan yaranmışdır.

İngilis iqtisadçıları göstərdilər ki, istehsal amilləri BİM sistemində az mütəhərrikdilər (ölkədaxili mobillik səviyyəsindən fərqli olaraq) və bu səbəbdən də onların bu münasibətlər sistemində iştirakı çox da böyük deyil.

Neoklassik nəzəriyyə XX-ci əsrin I onilliyində E.Hekşer və B.Olin, R. Nurkse və K.İverson tərəfindən təkmilləşdirilmişdir. Belə ki, Hekşer son fəydalılıq nəzəriyyəsinə əsasən istehsal amilləri qiymətlərinin beynəlxalq tarazlığının tendensiyasını formalaşdırmışdır. Bu tendensiya özünə həm beynəlxalq ticarət, həm də istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkəti üzərindən yol açır ki, bu amillərin dəyər və miqdarları müxtəlif ölkələrdə bərabər deyil.

B.Olin isə beynəlxalq ticarət konsepsiyasında göstərirdi ki, istehsal amillərinin hərəkəti müxtəlif ölkələrdə onlara olan müxtəlif tələbatlarla bağlıdır: onlar səmərəliliyi aşağı olan ölkələrdən daha yüksək olan ölkələrə doğru hərəkət edir. Kapital üçün son səmərəlilik isə əsasən faiz stavkaları ilə müəyyən olunur. Olin həmçinin kapitalın beynəlxalq hərəkətinə tə’sir edən tamamlayıcı momentləri də göstərmişdir. Bunlara o, gömrük baryerlərini (əmtəə idxalına mane olur və xarici kapitalın ölkədaxili bazara girməsinə şərait yaradır), filialların kapital yatırımları coğrafi diversifikasiyasına can atması, xarici investisiya riskləri və onların bu əsasda təhlükəsiz və riskli tiplərə ayrılmasını aid etmişdir.

R.Nurkse kapitalın beynəlxalq hərəkətinin müxtəlif modellərini yaratmış və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, əmtəə eksportu sür’ətlə artan ölkədə əlavə kapitala tələbat yaranır və ölkə bu kapitalı idxal edir. Nurkse bu mütənasibliyin əksini də məqbul sayır. K. İverson neoklassik nəzəriyyəyə yeniliklər gətirərək kapitalın beynəlxalq hərəkətinin iki səviyyəsini-real və tədiyyə balansının idarə edilməsi üçün tənzimedici səviyyələri fərqləndirir. O, həmçinin qeyd edirdi ki, kapitalın müxtəlif tipləri əsasən kapitalın köçürülməsi səbəbindən müxtəlif beynəlxalq mütəhərrikliyə malikdir. Hər bir ölkənin aktiv kapital ixrac və idxal edə bilməsi də məhz bu faktla izah olunur.

Neokeyns nəzəriyyəsi-bu nəzəriyyənin tərəfdarları kapitalın hərəkəti ilə ölkənin tədiyyə balansı arasında olan əlaqəni plana çəkirlər. Keyns özü göstərirdi ki, kapitalın hərəkəti tədiyyə balansında tarazlığın pozulması ilə əlaqədardır. Belə ki, ölkədə əmtəələrin ixracı onların idxalından artıq olduqda kapital ölkədən ixrac olunur və bu zaman dövlət müdaxiləsi labüddür. R.Harrod özünün «iqtisadi dinamika» modelində göstərir ki, kapital baxımından zəngin olan bir ölkədə iqtisadi artım tempi nə qədər aşağı olarsa, həmin ölkədən kapital axını tendensiyası bir o qədər yüksək olar. E.Domor ölkənin ticarət balansı və məşğulluq səviyyəsini təhlil edərək göstərirdi ki, ölkənin kapital ixracı onun xaricdəki investisiyalarından gələn gəlirlə daxili investisiyalardan gələn gəlirin münasibətindən asılıdır.

Əgər ölkədə investisiyaların həcmi investisiya gəlirlərindən daha çox artırsa bu zaman ticarət balansı aktivdir. Əks halda ticarət balansı passivdir.

Neokeyns nəzəriyyəsi İEÖ-in Afrika, Asiya və Latın Amerikası ölkələrinin inkişafına etdikləri kömək siyasətinin əsasına çevrilmişdir. Çünki bu nəzəriyyəyə görə İEOÖ-ə kapital ixracı eyni zamanda onun həm ixracatçı ölkələrinin, həm də idxalçı ölkələrinin iqtisadi aktivliyinə təkan verir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, İEOÖ-ə kapital axını böyük risk və digər maneələrlə qarşılaşır.

Ümumilikdə götürdükdə neokeyns nəzəriyyəsinin bir sıra çatışmamazlıqları mövcuddur. Bu nəzəriyyə də neoklassik nəzəriyyə kimi makroiqtisadi təhlilə əsaslanaraq fərdi investorların fəaliyyətini nəzərə almır.

Marksist konsepsiya – bu konsepsiyanın banisi K. Marks kapital ixracının səbəbini onun ölkədə nisbi artıqlığını görür. Nisbi artıq kapital məvhumu altında o, elə kapital nəzərdə tuturdu ki, bu kapitalın ölkə daxilində istifadəsi gəlir normasının aşağı düşməsinə səbəb olur. Nisbi artıq kapital üç formada təzahür edir: mal, istehsal (artıq istehsal gücü və işçi qüvvəsi) və pul formasında. Ölkənin dünya kapitalizm sisteminə cəlb olunması və ilkin şərtlərin yaranmasının (istehsal infrastrukturu) ilə kapital ixracı baş verir. XIX əsrin sonunda monopoliyaların güclənməsi kapital ixracına təkan verdikdə V.İ. Lenin bu prosesi kapitalizmin müasir mərhələsi, onun tipik əlaməti saymışdır.

Yeni marksist nəzəriyyə nümayəndələri yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı kapital ixracının daha bir neçə səbəbini göstərmişlər: istehsalın beynəlmilləşməsi, inhisarlar arasında rəqabətin güclənməsi, inkişaf templərinin artması (həm İEÖ-in, həm də İEOÖ-in xarici kapitala tələbatının artmasına səbəb olur).

Müasir TMK nəzəriyyələri: TMK-ların XX əsrin ikinci yarısında fəaliyyətlərinin sür’ətlə artması nəticəsində onlar iqtisadi nəzəriyyədə əsas diqqət mərkəzinə keçmişdir. İlk dövrlərdə TMK-lar ancaq firma nəzəriyyəsi çərçivəsi daxilində öyrinilirdi, sonralar isə onlar üçün ayrıca müstəqil konsepsiyalar işlənib hazırlanmağa başlandı ki, onların da əsasında əsasən amerikan iqtisadçılarının ideyaları üstün mövqe tutur: S.Haymerin birbaşa investisiyaların xaricdə həyata keçirilməsi baxımından firmaların yerli rəqiblər arasında üstünlüyə malik olma zəruriliyi nəzəriyyəsi, R.Kouzun iri korparasiya daxilində spesifik bazarın mövcudluğu və R. Vernonun «əmtəənin həyat dövrü» konsepsiyası (bu konsepsiyayada o, TMK anlayışını xarici rəqiblərinə «zərbə» vurmağa çalışan milli inhisar kimi izah edir).

C.Helbreyt hesab edirdi ki, TMK-ların genezisi texnoloji səbəblərlə şərtlənir. Müasir istehsal XIX əsrə nisbətən daha mürəkkəb olduğundan onun reallaşması və xidmət firmalarından xaricdə mal-xidmət şəbəkəsi yaradılmasını tələb edir.

Marksist nəzəriyyəyə görə TMK - istehsal beynəlmilləşməsi prosesində kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsinin nəticəsidir. TMK-ların əsas xüsusiyyəti - əmtəə və xidmətlərin xaricdə istehsalı, yə’ni birbaşa investisiyaların mövcudluğudur. Bu səbəbədən də TMK konsepsiyası çərçivəsində bir neçə birbaşa investisiya modelləri hazırlanmışdır:

1. İnhisarçı üstünlüklər modeli – bu model S.Haymer tərəfindən hazırlanmış və sonralar Ç.P. Kindleberqer, R.E. Keyvz, Y.C. Conson, R. Lakru tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu modelə görə xarici investor yerli investora nisbətən daha az əlverişli şəraitdə mövcud olur. O, ölkənin bazarını və konyunkturunu zəif bilir, geniş əlaqələri yoxdur, əlavə nəqliyyat xərcləri çəkir və risklə üzləşir. Bu səbəbdən də ona yerli rəqiblərə nisbətən əlavə inhisarçı üstünlük lazımdır ki, o, daha yüksək gəlir götürə bilsin. Bu gəlir inhisarçı rəqabət (bu nəzəriyyə E.Çembellin tərəfindən hazırlanıb) fəaliyyətində mövcud üstünlüklər hesabına investisiya riskinə görə əldə edilən mükafatdır.

Xarici investor üçün inhisarçı üstünlüklər məfhumuna -yerli əmtəə bazarlarında qeyri-mükəmməl rəqabət (əmtəə orijinal olduqda), resurslar bazarında qeyri-mükəmməl rəqabət (xarici firma mükəmməl texnologiyaya, böyük sahibkarlıq təcrübəsinə malik olduqda), xarici investisiyanın əlverişli dövlət tənzimlənməsi (xarici kapitala güzəştlər) və s. aiddir.

İnhisarçı üstünlüklər modeli inhisarçı rəqabət nəzəriyyəsinə uyğun olaraq birbaşa investisiyaların sür’ətli artım tempini – firmanın istehsalının kifayət qədər gəlirli səviyyədə saxlanılmasının yeni bazarlar sayəsində mümkünlüyü və əmtəələrin ixracında müxtəlif baryerlərin mövcudluğu ilə izah edir.

2. Əmtəənin həyat dövrü modeli. Bu model amerika iqtisadçısı R. Verno tərəfindən firmanın artım nəzəriyyəsi əsasında hazırlanmışdır: yeni əmtəə 4 mərhələdə mövcud olur: Bazara çıxma, satışın artımı, yetkinlik, enmə dövrləri. İstehsalı yeni təşkil olunmuş firmaya aid əmtəələrin beynəlxalq həyat dövrü isə fərqlidir: I – yeni əmtəənin inhisarçı istehsalı və ixracı, II xarici rəqib firmalar tərəfindən analoji məhsulların istehsalı və bazara çıxarılması (ilk olaraq öz daxili bazarına), III Rəqiblərin üçüncü ölkələrin bazarlarına çıxması və məhsulun pioner ölkədən eksportunun azalması ( IV – Rəqiblərin pioner-ölkə bazarlarına çıxması).

Beynəlxalq bazarda yeni rəqiblərin meydana çıxması ilə firma yeni məhsulların istehsalına başlaya bilər. İxrac təhlükəsi artdıqca firma həmçinin əmtəənin həyat dövrünün uzanması üçün xaricdə onun istehsalını təşkil edə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, artım və yetkinlik dövründə istehsal xərcləri aşağı düşür və bununla qiymətlərin enməsi və ixracın artması imkanları, həmçinin xarici istehsalın təşkili imkanları artır. Əmtəələrin eksportuna nisbətən istehsalın xaricdə təşkili nisbətən az dəyişən xərclər, gömrük baryerlərinin dəf edilməsi, xarici kompaniyalara asan rəqabət və s. səbəblərdən daha sərfəlidir.

3. Beynəlmilləşmə modeli. R. Kouzun iri korporasiyalarının daxilində onun bölmələri arasında olan və korporasiyanın filiallarının rəhbərləri tərəfindən idarəedilən daxili bazarların mövcudluğu haqqında nəzəriyyəsinə əsaslanır. Bu modelin yaradıcıları P. Bakli, M. Kesson, C. Makmanus, C. Danninq və s. hesab edirdilər ki, formal beynəlxalq əməliyyatların əksər hissəsini iri təsərrüfat- firmadaxili əməliyyatları təşkil edir.

4. Marksist model. Bu model də bütöv marksist konsepsiya kimi nisbi artıq kapital ideyasına əsaslanır.

5. Eklektik model. Birbaşa investisiyaların yuxarıdakı məhdud modelləri C. Danninqin eklektik modelinin yaranmasına gətirib çıxardı. Bu modelə görə firma 3 ilkin şərtin eyni vaxtda uyğun gəlməsi səbəbindən xaricdə məhsul və xidmət istehsalına başlayır (birbaşa investisiyalar həyata keçirilir): 1) Firma xarici ölkədə digər firmalara nisbətən spesifik üstünlüklərə malikdir. 2) Firma üçün bu üstünlüklərdən yerindəcə istifadə etmək daha sərfəlidir.(beynəlmilləşmə üstünlüyü) 3) Bə’zi istehsal resurslarının öz ölkələrdə olduğuna nisbətən daha effektiv istifadə olunması (yerdəyişmə üstünlüyü).

Müasir dövrdə eklektik model daha çox populyardır.

Portfel investisiyalar nəzəriyyəsi. Portfel investorları xaricdəki əsas üç moment maraqlandırır: 1) Xarici qiymətli kağızların gəlirlilik səviyyəsi. 2) Bu sahədə risklərin səviyyəsi. 3) Xarici qiymətli kağızlar hesabına öz qiymətli kağızlar portfelini diversifikasiya etmək marağı.

Bu 3 momentin kombinasiyası portfel investisiyaların iqtisadi və siyasi strukturunun tərəddüdlərinə daha çox meylli olmasını əsaslandırır.

Kapital qaçışı nəzəriyyəsi. Digərlərinə nisbətən bu nəzəriyyə daha az inkişaf edib. D. Kaddinqton kapital qaçışının qısa müddətli kapitalın gizli idxal və ixracına aid edir. Digər iqtisadçıların fikrincə kapital qaçışı yerli kapital sahiblərinin kapitalının qeyri əlverişli investisiya iqlimi şəraitində hərəkətidir. Bu nəzəriyyəyə görə kapital ölkədən həm də ona görə «qaçır» ki, o həm də qeyri- qanuni yolla əldə edilir.

Kapital ixracının əsas səbəbi və ilkin şərti ölkədə kapital nisbi artıqlılığı, onun yığımıdır. Və o, sahibkar mənfəəti və ya faiz əldə etmək məqsədilə xaricə çıxarılır. Qeyd etmək lazımdır ki, daxili investisiya defisiti zamanı da kapital ixracı həyata keçirilə bilər. Bu amil hazırki şəraitdə də mövcud olsa da dünya təsərrüfatının beynəlmilləşməsi və qloballaşması, dövlət və təsərrüfat subyektlərinin milli və beynəlxalq maraqlarının çulğaması nəticəsində mürəkkəbləşmişdir.

90-cı illərə qədər dünyada sığorta şirkətlərində, pensiya investisiya və digər fondlarda akumlyasiya olunmuş, gəlir gətirmək üçün tətbiq sahəsi axtaran külli miqdarda rezerv kapitalı yarandı. 1995-ci ildə ABŞ-da yuxarıda sadalanan şirkətlərin aktivləri 8 trln.doll. təşkil edirdi. İEÖ-in kapital ixracı XX əsrin II yarısından intensiv surətdə artır. Onun köməyilə təkrar istehsalın ziddiyyətləri aradan qaldırılır, ixrac artırılır, nəticədə avadanlıqlara ölkə daxilində tələbat artır, həmçinin xidmət çoxalır, nəticədə gəlirlərin azalma tendensiyası neytrallaşdırılır, dünya iqtisadiyyatı problemləri həll olunur. Dünya təsərrüfatında kapitalın beynəlxalq hərəkətinə bir çox amillər tə’sir edir: Milli iqtisadiyyatda baş verən proseslər – əsasən istehsalın xüsusi çəkisinin azalması və xidmət sahələrinin xüsusi çəkisinin artması.

İEÖ-in milli iqtisadiyyatlarında istehsal və qeyri istehsal sahələrinin uyğun nisbətləri (40:60) beynəlxalq xidmət və malların mübadiləsi nisbətlərindən (17:83) xeyli artıq olduğundan artan daxili dəyişikliklər özünü beynəlxalq mübadilənin strukturunda və həcmində özünü göstərir (maliyyə resurslarının ötürülməsinə müvafiq olaraq). Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda xidmət «ixracı» sür’ətlə artmaqdadır.

Proqnozlar göstərir ki, 2000-ci ildən, artıq ABŞ-da xidmət sahələrində çalışan işçi qüvvəsi 25% təşkil edəcək. Daha dinamik inkişaf edən digər sahələrə kosmik əlaqələr, maliyyə xidmətləri və kontor avadanlığı istehsalı, səhiyyə, rekreasiya xidmətləri və əyləncə, xarici turizm xidmətləri aiddir. Bütün bunlar iri ölkələrin e’maledici sənaye məhsullarının importundan asılılığın artmasına dəlalət edir. Digər ölkələrin «iqtisadi zirəkliyi» maliyyə resurslarının beynəlxalq hərəkətini sür’ətləndirməklə anoloji təmayüllər yaradır. Dünya təsərrüfat sistemində tarazlığın azaldılması məsələləri bu prosesə xüsusi dinamiklik gətirir. Bu məsələlər isə dövlət və beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının birgə fəaliyyəti nəticəsində həll olunur, belə ki, onun artım templəri məhsul ixracı və həmçinin İEÖ-lərin 1980-90-cı illərindəki artım templərini keçmişdir. Kapital ixracının yuxarıdakı sür’ətli artımı fonunda onun beynəlxalq miqrasiyası da sür’ətlənir.

Kapitalın beynəlxalq miqrasiyası-kapitalın ölkələr arasında qarşılıqlı hərəkəti olub, sahiblərinə gəlir gətirir. Və ölkələrin çoxu kapitalın həm ixracatçısı, həm də idxalatçısı kimi çıxış edir: bununla da çarpaz investisiyalaşma prosesi baş verir.

Ümumiyyətlə kapital ixracı üçün əsas səbəblər aşağıdakılardır:

1) Dünya təsərrüfatının müxtəlif sahələrində kapitala olan tələb ilə onun təklifinin üst-üstə düşməsi.

2) Yerli əmtəə bazarlarının mənimsənilməsi və ya yenilərinin yaradılması imkanının mövcudluğu. Bu zaman kapital məhsulunun ixracına yol açmaq, ona tələbi stimullaşdırmaq məqsədilə ixrac olunur.

3) Kapital istiqamətlənmiş ölkədə ucuz xammal və işçi qüvvəsinin mövcudluğu (Məsələn: emaledici sənaye üzrə alman işçisinin dəyəri Tayvan işçisinin dəyərindən 4, braziliyalıdan-9, meksika və rusdan-54 dəfə artıqdır).

4) Kapitalı qəbul edən ölkədə stabil siyasi şərait, əlverişli investisiya iqlimi, azad iqtisadi zonalarda güzəştli investisiya rejimi və s.

5) Kapital istiqamətlənmiş ölkədə «donor» ölkədəkinə nisbətən daha aşağı ekoloji standartlar.

6) Müəyyən beynəlxalq korporasiyaların, məhsullara yüksək tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətlər tətbiq edən III dünya ölkələrinin bazarlarına daxil olması həvəsi (Məsələn: İsrail və Cənubi Koreya yapon avtomobillərinin idxalına qadağa qoyulub. Lakin ABŞ-da fəaliyyət göstərən yapon avtomobil müəssisələrinin məhsulları üçün belə məhdudiyyət yoxdur).

Hansı faktorlar kapital ixracını meydana çıxarır və onu stimullaşdırır?

1) Kapital ixracının hərəkətverici qüvvəsi olan, onu aktivləşdirən milli iqtisadiyyatların artan qarşılıqlı əlaqəsi və bağlılığı, istesalın beynəlmiləşməsi kapitalın beynəlxalq hərəkətinə güclü tə'sir göstərir. Kapital ixracı, əsasən də birbaşa investisiyalar istehsalın beynəlxalq səviyyəyə yüksəlməsini və beynəlxalq məhsulun yaranmasının əsas amilidir. Beynəlxalq məhsul - qlobal bazarda reallaşan məhsuldur. Bu məhsul vahid şəklə salınmış halda - unifikasiya edilmiş olur və coğrafi, milli və s. əlamətlərdən asılı olmayaraq reallaşır (avtomobil, təyyarə, elektronika məhsulları və s.)

2) Sənayenin beynəlxalq kooperasiyası. Hər hansı bir iri beynəlxalq korporasiya çərçivəsində ayrı-ayrı hüquqi müstəqil müəssisələr öz aralarında sahələrarası, texnoloji, detal ixtisaslaşması üzrə sıx əlaqələr yaradır ki, bu prosesi də kapitalın ixracı tə'min edir.

3) İEÖ-də iqtisadi artım tempini və məşğulluq səviyyəsini normada saxlamaq, sənayenin qabaqcıl sahələrini inkişaf etdirmək məqsədilə kapitalın cəlb olunması istiqamətində həyata keçirilən iqtisadi siyasət.

4) İEOÖ-investisiya iqtisadi yüksəliş əldə etmək məqsədilə həyata keçirdikləri iqtisadi siyasət.

5) Kapital axınlarını istiqamətləndirən və idarə edən, kapital ixracını stimullaşdıran beynəlxalq maliyyə təşkilatları.

6) Həmçinin ticarətin, elmi-texniki əməkdaşlığın inkişafına, investisiya cəlb olunmasının stimullaşdırılmasına səbəb olan gəlir və kapitala ikiqat vergiqoymanın qarşısını alan beynəlxalq sazişlər.
1970-ci illərin əvvəllərindən aktivləşən və getdikcə güclənən kapital bazarlarının beynəlmiləşməsi prosesi özünü bazar iqtisadiyyatlı ölkələr arasında kapitalın artan miqrasiyası prosesində büruzə verir: birbaşa və portfel investisiyaların həcmi artır, uzun müddətli və qısa müddətli kreditlərin, yevrovalyuta bazarlarında əməliyyatların miqyası getdikcə genişlənir və s.

BİM sistemində mühüm yer tutan kapitalın beynəlxalq hərəkəti dünya iqtisadiyyatına mühüm tə'sir edir:

1) Dünya iqtisadiyyatının inkişaf templərini sür'ətləndirir. Kapital dünya miqyasında daha gəlirli sahələrə yatırılmaq və artırılmaq məqsədilə sərhəddən xaricə çıxarılır. Kapitalı idxal edən ölkələrdə isə o, istehsal kapitalının çatışmazlığı problemini həll etməyə yardım edir, investisiya qabiliyyətini artırır, iqtisadi artım tempini sür'ətləndirir.

2) Beynəlxalq əməkdaşlığı və beynəlxalq əmək bölgüsünü dərinləşdirir. Kapital ixracı BƏB-in inkişafı üçün əsas amillərdən biridir. Kapitalın ölkələrarası qarşılıqlı hərəkəti iqtisadi əlaqələri və əməkdaşlığı möhkəmləndirir, beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiyanı dərinləşdirir.

3) Ölkələrarası qarşılıqlı mal mübadiləsinin həcminin artmasına səbəb olur (həmçinin-beynəlxalq korporasiyanın filialları arasında aralıq məhsulların həcmini artırmaqla dünya ticarətinin inkişafını stimullaşdırır).

Dünya iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdıran kapitalın beynəlxalq hərəkəti eksport və import ölkələri üçün müxtəlif nəticələrə səbəb olur: Eksportçu ölkələr üçün bu nəticələr aşağıdakılardır:

-Xarici investisiyaların cəlb edilməsinə adekvat olmayan kapital ixracı bu ölkələrin iqtisadi inkişafını müəyyən qədər zəiflədir;

-Ölkədə məşğulluğun səviyyəsinə mənfi tə'sir edir;

-Ölkənin tədiyyə balansına pis tə'sir edir.

Kapital idxal edən ölkələr üçün isə bunun müsbət nəticələri aşağıdakılardır:

-tənzimlənən kapital importu iqtisadi inkişafa yönəldici tə'sir göstərir;

-ölkədə yeni iş yerlərinin açılmasına səbəb olur;

-ölkəyə yeni texnologiya, effektiv menecment gətirir, ETT-ni sür'ətləndirir.

-ölkənin tədiyyə balansını yaxşılaşdırır.

Bunlarala yanaşı xarici kapital bir çox mənfi nəticələrə də gətirib çıxarır:

-Xarici kapital axını yerli kapitalın «hərəkətsizliyindən» istifadə edərək onu gəlirli sahələrdən «ayrı salır». Müəyyən şərtlər daxilində bu ölkə iqtisadiyyatının biryönlü inkişafına gətirib çıxara bilər ki, bununla ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi pozula bilər;

-tənzim olunmayan kapital axını ətraf mühiti təhlükə altında qoya bilər;

-kapital idxalı bə'zən keyfiyyətsiz malların yerli bazara daxil olması ilə də nəticələnir;

-borc kapitalının idxalı xarici dövlət borclarını artırır;

-beynəlxalq korporasiyaların transfert qiymətlərdən istifadəsi nəticəsində importçu ölkənin vergi və gömrük daxilolmalarını aşağı salır.

Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin nəticələri hər bir ölkənin sosial-iqtisadi və siyasi məqsədlərində ifadə olunur ki, bu da həm İEÖ, həm də keçid iqtisadiyyatlı ölkələr də daxil olmaqla İEOÖ üçün müxtəlifdir.

Lakin bütün hallarda yalnız mənfi nəticələr istisna olunmaqla müsbət amillərə ümüd bəslənməlidir. Dövlət siyasəti kapitalın beynəlxalq miqrasiyası kimi mürəkkəb və ziddiyyətli prosesdə proritet amilləri seçməklə kompramis variantlar axtarmalıdır.

İsveçrə iqtisadçısı və riyaziyyatçısı Leon Valras bütün bu prosesi düstur halında göstərmişdir. Sonralar onun bu qanunu istənilən ölkədə beynəlxalq tədiyyə vəziyyətinin analizində əsas rol oynadı. Bu qanun aşağıdakı şəkildə ifadə olunur:

-Ölkənin idxalının dəyəri onun ixrac dəyəri və aktiv və faizlər üzrə xalis xarici satışa bərabərdir.

iM=X+NA+NR (1)

Burada iM-idxal; X-ixrac; NA (net assets) –aktivlərin xalis satışı (əcnəbilərə satılmış və onlardan alınmış aktivlərin dəyər fərqləri); NR (net interest) -faizlərin xalis ödənişi (xaricə kapital qoyuluşlarından gələn faizlərlə xaricə ödənilən faizlərin fərqi).

Burada bərabərliyin sol tərəfi ölkənin cari balansıdır:-mal və xidmət balansı plyus kapital üzrə xalis faiz ödəmələri; bərabərliyin sağ tərəfi isə kapital hərəkəti balansıdır.