Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Dövlət Universiteti Beynəlxalq

Bakı Dövlət Universiteti Beynəlxalq

Münasibətlər və İqtisadiyyat Fakultəsi

Dünya iqtisadiyyatı ixtisası,518.qrup

I kurs tələbəsi Abdullayeva Şəbnəmin

Mikroiqtisadiyyata aid fərdi işi

Müəllim: Sarıyeva K.

Bakı 2012

Plan:

1)Mülkiyyət:mahiyyəti,tipləri,formaları.İnkişaf meyilləri.

Qanunları

3)Firma:məzmunu və təşkili formaları.Firmanın sahibkarlıq fəaliyyəti

4)Kapital:məzmunu,quruluşu.Kapital bazarı və onun növləri.Kapital və investisiya qoyuluşları.İnvestisiya qoyuluşlarının səmərəliliyi

5)Əmək haqqı,mahiyyəti,formaları və sistemləri
1/ İqtisadiyyat elmində bir çox anlayışlar mövcuddur. Bu anlayışlardan biri də iqtisadi institutlardır.İqtisadi institut anlayışı XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində yaranmış institutsional-sosioloji cərəyan ilə bağlıdır. Bu termini institutsional-sosioloji cərəyanın nümayəndələri iqtisadiyyat elminə gətirmişlər.

İnstitutsional-sosioloji cərəyan ABŞ-da yaranmışdır və bu cərəyanın yaradıcısı 1857-1929-cu illərdə yaşamış T.Veblen olmuşdur. Bu cərəyanın nümayəndələri ( o cümlədən C.Kommons və U.Mitçell ) bu elmin adını latın sözü olan “institut” sözündən götürmüşlər.İnstitut anlayışı altında cəmiyyətdə qəbul olunmuş, həmçinin qanun kimi möhkəmləndirilmiş adətlər, qaydalar və təsisatlar başa düşülür. İnstitut anlayışı hər cür şərh edilir. Bəzi iqtisadçılar onu dövlət, korporasiya, digərləri inhisar, vergi kimi, başqa biriləri isə hüquqi normaları kimi şərh edirlər. İnstitutsional-sosioloji cərəyanın nümayəndələri burjua siyasi iqtisadının əhəmiyyətli dərəcədə yenidən qurulması mərhələsinin başlanğıcını və ondan azad rəqabətin məhdudlaşması, inhisarların hökmranlığı, dövlətin rolunun güclənməsi şəraitinə uyğunlaşmasının əsasını qoymuşlar.Onlar iqtisadiyyatın getdikcə hərbiləşməsini, inhisarların təzyiqini və bəzi digər prosesləri tənqid atəşinə tutaraq, bunları müasir kapitalizmin nöqsanları adlandırmışlar.

Bu istiqamətin əsas xüsusiyyəti burjua cəmiyyətini sosial tənqid atəşinə tutmasıdır. Onlar kapitalsit iqtisadiyyatının ifrat dərəcədə olan böhranlarına, işsizlik, bölgü kimi ümumbəşəri problemlərə daha çox diqqət yetirərək bu ictimai problemlərin həlli yollarını axtarmışlar. Bundan başqa bu cərəyanın digər səciyyəvi xüsusiyyətləri də var. Bunlar burjua cəmiyyətinin sosialyönlü problemlərinin həlli üzrə praktiki tədbirlərin təklif olunması, kapitalist iqtisadiyyatı şəraitində istehsal üzərində sosial nəzarətin həyata keçirilməsi və s. olub

İnstitutsionalizmin bir-birindən fərqlənən 3 istiqaməti mövcuddur:

I.Sosial-psixoloji

II.Sosial-hüquqi

III. Konyuktur-statistik

XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında və 70-ci illərdə institutsional-sosioloji cərəyanın yeni forması yaranır. Bu forma neoinstitutsionalizm adlandırılır. Yeni forma sayılan neoinstitutsionalizmin yaranmasına səbəb institutsionalizmə olan marağın artmasıdır. Bu yeni formanın nümayəndələri iqtisadi institut anlayışını daha da təkmilləşdirmişlər.

Müasir dövrdə bir çox iqtisadçılar tərəfindən iqtisadi ədəbiyyatlarda cəmiyyət həyatında mühüm rol oynayan iqtisadi institut anlayışına belə bir tərif verilib. İqtisadi institutlar insanlar tərəfindən yaradılan qaydalardır. Bu qaydalar həm formal, həm də qeyri-formal ola bilər. Onda bütün yazılanları qeyd edərək iqtisadi institutlara aşağıdakı tərifi vermək olar:

“İqtisadi institutlar insanlar tərəfindən yaradılan qeyri-formal və formal qaydalar məcmusunu özündə birləşdirən çox mürəkkəb bir iqtisadi anlayışdır”

“Mülkiyyət “ anlayışı dərin elmi mənaya və məzmuna malikdir. Mülkiyyətə insanlar arasında iqtisadi münasibət kimi baxılmalıdır. İqtisad elmi mülkiyyətə fundamental, ali bir iqtisadi anlayış kimi , real münasibət kimi baxır.

İqtisadi münasibətlər sistemində “mülkiyyət” anlayışı onun dərin mahiyyətinin ifadə edir, müəyyənedici və güclü aparıcı mövqeyə malikdir.Müəyyən mülkiyyət forması meydana gəlmədən onun mahiyyətinə uyğun gələn bir cəmiyyət və iqtisadi sistem qərarlaşa bilməz. Mülkiyyət iqtisadi sistemdə təkcə zəmin deyil, həm də inkişaf prosesində nəticənin göstəricisidir. O, təkrar olunan münasibətdir.

Mülkiyyətə hüquq elmi baxımından da yanaşılır. Yəni ona iradi hüquqi münasibət kimi də baxılır. Deməli, mülkiyyət həm də hüquqi anlayışdır. Lakin o, hüquqi anlayış baxımından irəli münasibət olsa da yalnız iqtisadi münasibətlərdən doğur və onu əks etdirir. Deməli, hüquqi münasibəti məhz iqtisadi münasibətin özü yaradır. Mülkiyyət mövcud iqtisadi sistemdə ən başlıca, ən dərin mahiyyətli anlayışdır. O, bilavasitə maddi nemətlərin, sərvətlərin mənimsənilməsini ifadə edir. A. Smit demişdir: “ heç bir mülkiyyət əldə edə bilməyən insan, heç bir mənafeyə malik ola bilməz, çox yemək, az işləmək istər”.

Mülkiyyət münasibətləri sistemində mülkiyyətin obyekti və subyekti məsələsi xüsusi maraq kəsb edir. Bu iqtisadi anlayışlar mülkiyyət münasibətləri sisteminin mahiyyətini ifadə edən cəhətlərdən biridir. Bəs mülkiyyətin obyekti və subyekti dedikdə nə başa düşülür? Mülkiyyətin obyekti hər şeydən əvvəl onun maddi zəmini, varlığıdır. Onlar əmək, istehsal və istehlak vasitələri, o cümlədən torpaq, zavod, fabrik, material, xammal, mal – qara, bina, avadanlıq və s. konkret şeylərdir. Mülkiyyət bu konkret vahidlər üzərində bərqərar olur. Qeyri – maddi şeylər üzərində də mülkiyyət olur. Məsələn, iş qüvvəsi üzərində mülkiyyət, intellektual mülkiyyət buna misal ola bilər.

Mülkiyyətin subyektini isə şəxslər, kollektiv, sosial qrup, icma, müxtəlif cəmiyyətlər, təşkilatlar, dövlət və bu kimiləri təşkil edir. O, hüquqi və ya fiziki şəxslərdən ibarət olur.

Mülkiyyət münasibətləri sistemində onun müxtəlif formaları məsələsi də elmi və praktiki maraq doğurur. Mülkiyyət forması mövcud mülkiyyət münasibətləri tipinin tərkib hissəsidir.

Bazar iqtisadiyyatının ən vacib komponentlərindən biri də sahibkarlıq fəaliyyətinin mövcudluğudur. Sahibkarlıq fəaliyyəti bazar iqtisadiyyatında həlledici rol oynayır.Tarixi insan cəmiyyətinin yaranması ilə bağlı olan istehsal və istehlak amilləri bazar iqtisadiyyatında mühüm rol oynayırlar. Lakin bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu iki amil daimi xarakter daşıyır. Onların əsas təzahür forması topdan bazar sövdələşmələridir.Müasir bazar münasibətlərinə xas olan ən əsas cəhətlərdən biri də bazar iqtisadiyyatının fundamental prinsipləri sayılan şəxsi iqtisadi azadlıq, iqtisadi demokratikləşmə və liberallaşdırmadır. İqtisadi azadlıq dedikdə ilk növbədə istehsalçının istədiyi məhsul istehsalı ilə məşğul olma imkanıdır. Bazar infrastrukturuna malik olma müasir bazar iqtisadiyyatının mərkəzi cəhətlərindən biridir. Bura birjalar, gömrük sistemləri, kommersiya sığorta təşkilatları, reklam agentlikləri, auditor kampaniyaları, topdan və pərakəndə satış strukturları daxildir.Bu təsərrüfatçılıq formasının aparıcı amillərindən biri mənfəət əldə etməkdir. Bazar iqtisadiyyatının mövcudluğu şəraitində sahibkarlıq fəaliyyətində mənfəət əldə etmək üçün riskə getmək, digər sahibkarlarla mübarizədə qalib gəlmək vacibdir. Bu sadaladıqlarımızın hər biri bazar iqtisadiyyatının inkişafına təsir göstərir.Bir çox iqtisadçılar bazar iqtisadiyyatına dövlətin təsirinin olub-olmaması məsələləsi ətrafında mübahisə etmişlər. Bu məsələ müxtəlif cərəyanın nümayəndələri tərəfindən müxtəlif cür şərh olunur. Məsələn, neoklassiklər bazar iqtisadiyyatına dövlətin təsirinin olmamasının tərəfdarıdır. Neoklassiklərdən fərqli olaraq keynsçilikdə isə bazara dövlət müdaxiləsinin zəruriliyi önə çəkilir.

Keçid dövründə bazar iqtisadiyyatının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi vacib şərtdir və daha çox səmərə verə bilər. Əslində, neoklassiklər də dövlətin bazara təsirinin çox cüzi olmasının tərəfdarıdırlar. Lakin onlar dövlət tənzimlənməsinin yalnız bazar üçün zəruri şəraitin yaradılmasında görürdülər.

İqtisad elminin banilərindən sayılan Adam Smitin fikri isə bazar iqtisadiyyatında tələblə təklifdən asılı olaraq dövlətin minimal dövlət müdaxiləsi ilə bazarın özünüidarəsidir. O, bunu “gözəgörünməz əllər”lə idarəsi ilə əlaqələndirirdi.

A.Smitdən fərqli olaraq keynsçiliyin banisi olan Keyns bazar iqtisadiyyatında dövlət tənzimlənməsi vacib sayır. O, dövlətin tənzimlənməsi yolu ilə bazarın mənfi xüsusiyyətlərindən, qüsurlarından olan inflyasiyaya təsir edə bilinəcəyinə inanırdı. Bundan başqa bu cərəyanın nümayəndələri bazar iqtisadiyyatına keçiş şəraitində mövcud dəyişikləri mənimsəmək, səhvlərin neqativ nəticələrini aradan qaldırmaq, keçmiş irsdən dəyərli olanları saxlamaq kimi məsələlərin həllini də vacib sayırdılar.

Bir çox iqtisadi ədəbiyyatlarda bazar və bazar iqtisadiyyatı anlayışları arasında heç bir fərqin olmadığı qeyd olunur. Lakin bu fikri doğru qəbul etmək olmaz. Çünki bazar iqtisadiyyatı, digər adı ilə bazar iqtisadiyyatı sistemi anlayışı mahiyyətinə görə fərqlidir, başqa sözlə desək, başqa elmi və praktiki məna kəsb edir.

Bazar iqtisadiyyatına keçiş hər ölkədə eyni zamanda olmamışdır. Fərqli zamanlarda yaranan bu təsərrüfatçılıq formasının hər xalqın adət-ənənələrinə, yaşam tərzinə, mövcud olan mülkiyyət növlərinə, dövlətin yeritdiyi siyasətə və tənzimləməyə uyğun olaraq yaranması onun modellərinin yaranmasına gətirib çıxardı. Müasir bazar iqtisadiyyatının üç modeli var. Bunlar liberal (amerikan), sosial yönümlü (alman) və sosial-demokrat (isveç) modelləridir.

Bazar iqtisadiyyatının bu forması çox geniş bir iqtisadi anlayış olmaqla özündə cəmiyyət həyatında mühüm rol oynayan anlayışları birləşdirir. Məhz bu səbəbə görə də, onu cəmiyyətin ən vacib təsərrüfatçılıq forması kimi qələmə verirlər.

Bazar bəşər sivilizasiyasının ən mühüm nailiyyətlərindən biridir. O, mi illər boyu inkişaf yolu keçmiş və bəsit bir formadan müasir yüksək formaya qədər yüksəlmişdir. Mənbələrdə onun 6-7 min il əvvəl meydana gəlməsiqeyd olunur.

Bazar insan cəmiyyəti tarixində böyük ictimai əmək bölgülərininƏ əmtəə təsərrüfatının mübadiləsinin meydanagəloməsi ilə üzvi şəkildə bağlıdır. Bazarın obyektiv zəruriliyi müxtəlif mülkiyyət formalarının mövcudiyyəti, onun subyektlərinin əlahiddələşməsi ilə də üzvi şəkildə bağlıdır. Bunlarla yanaşı onun zəruriliyi milli iqtisadiyyatın xaricə çıxması təlabatı ilə əlaqədardır.

“Bazar – ayrı ayrı əmtəələr və xidmətlər üzrə satıcılarla alıcıların birgə fəaliyyəti mexanizmidir.” Bazar – iqtisadi kateqoriya olub, konkret iqtisadi münasibətləri, alıcılarla satıcıların əlaqələrinin məcmusudur. O, habelə əmtəələrin və xidmətlərin hərəkəti üzrə ticarət vasitəçiləri ilə bazar münasibətləri subyektlərinin mənafelərini təcəssüm etdirir və mübadiləni təmin edir.

Bazar bəşər cəmiyyətinin təbii – tarixi inkişafının törəməsi kimi xalqların çoxəsrlik,birgə əəənələrinin milli, mədəni, dini, psixoloji xüsusiyyətlərini də özündə ifadə etmək iqtidarında olan kateqoriyadır.

Bəşər cəmiyyəti tarixində insan amili həmişə mərkəzi yer tutub. Lakin inkar edilməz bir həqiqətdir ki, müasir iqtisadi həyatda, bazar iqtisadiyyatı sistemində insan amili daha miqyaslı, daha fəal bir qüvvə kimi mərkəzi fiqura təşkil edir.

Hələ çox qədimlərdən başlamış mütəfəkkirlər, elm adamları insanların iqtisadi həyatda fəal davranışa malik olmaları haqqında dəyərli fikirlər söyləmişlər. bu barədə olan müddəalar sonralar daha da zənginləşdirilmişdir. Onlardan biri “iqtisadi insan” anlayışımodeli haqqında konsepsiyadır.

Bazar iqtisadiyyatı sisteminin subyektinə, ”İqtisadi insan” anlayışına istehsal üzrə sahibkar və mülkiyyətçilər, biznesmenlər, menecerlər, bankirlər, kommersantlar, fermerlər, muzdlu işçilər, geniş mənada istehsalçılar, bütün istehlakçılar və s. daxildir.

Indi onlar haqqında qısa məlumat verək. Bazar iqtisadiyyatı sisteminə sahibkar dedikdə, özəl, xüsusi mülkiyyət obyekti, müəssisəsi olan insanlar nəzərdə tutulur. O, öz qorxu, risk və məsuliyyəti ilə fəaliyyət göstərən müstəqil bazar agentidir.

Biznesmen -mənfəət əldə etmək üçün hər hansı bir sahədə çalışan fərddir.

Menecer- mikroiqtisadi müəssisəni,(firmanı), korporasiyanı və s. idarə edən şəxsdir. O, sahibkar tərəfindən onun qarşısına qoyulmuş vəzifəni təşkil edən şəxs sayılır.

Kommersant- gəlir əldə etmək, qazanc götürmək məqsədilə ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan insanlardır

Fermer- gəlir götürmək, mənfəət əld etmək məqsədilə kənd təsərrufatı istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən şəxsə deyilir

Muzdlu işçi- öz iş qüvvəsini əmtəə kimi sahibkara, firmaya, fermerə(ümumiyyətlə, mülkiyyət sahibinə) müqavilə yolu ilə satan fərdə deyilir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçı, ilk növbədə, müxtəlif çeşidli məhsulların, məmulatların iri partiyalarla istehsal ilə məşğul olan insanlar nəzərdə tutulur.İstər əvvəllərdə və istərsə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində hamı bir nəfər kimi məcmu halında istehlakçıdır. Lakin bazar iqtisadiyyati şəraitində istehlakçılar öz mahiyyətinə, xarakterinə görə yeni keyfiyyətlərlə

səciyyələnirlər. Bu, indiki istehlakçının mədəni səviyyəsi, tələbatının yüksək olması, zövqünün dərinləşməsi və müasirliyin digər özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. Məlumdur ki, istehlaksız hər hansı bir məhsul istehsalının baş tutması boş işdir. Həmi.ə istehsalın son məqsədi istehlakdır. Istehlakçının tələbatının təmin olunması istehsalın son məqsədinə nail olmaq vasitəsidir, onun daha da inkişafı şərtdir.

Bazar əmtəə-pul münasibətlərinin tarixi inkişafı nəticəsində müasir tərəqqi dərəcəsinə çatmışdır. Bazar meydana gəldiyi vaxtdan çağdaş zamana qədər inkişaf yolu keçərək onun məzmunu həm dərininə və həm də eninə dəyişmiş, daim təkmilləşmiş və beləliklə, müasir səciyyə kəsb etmişdir.

Müasir dövrdə bazarların strukturu və sistemi onun obyektləri, subyektləri, məkan əlamətləri, əmtəələri, əmtəələrlə doluluğu, rəqabət aparma dərəcələri, satış xarakterləri, əmtəələrin çeşidliyi və bəzi başqaları üzrə səciyyələnirlər. Onlar mülkiyyət formaları, əmtəə istehsalçılarının strukturu və təsərrüfat subyektləri, əmtəə tədavülü dairəsinin xüsusiyyətləri, ölkədə fəaliyyət göstərən ticarətin növləri ilə müəyyən olunurlar. Bunların hər biri bazar sisteminə və strukturuna özlərinə məxsus təsir göstərirlər.

Qeyd etmək lazımdlr ki, əmtəə istehsalının və bazarın meydana gəlməsi hələ müasir elmi baxımla bazar iqtisadiyyatı sistemi demək deyildi. Bazar iqtisadiyyatı anlayışı onlardan əsaslı sürətdə fərqlənən və tarixən onlardan əsaslı sürətdə fərqlənən və tarixən onlardan çox çox sonralar meydana gələn və formalaşan bir təsərrüfat formasını ifadə edir. Bu, tarixən bilavasitə kapitalist iqtisadiyyatının yaranması ilə qərarlaşmağa başlayıb və bu müasir səviyyəyə gəlib. Bəzi iqtisadi ədəbiyyatda ümumiyyətlə, bazar, bazar iqtisadiyatı sistemi ilə eyniləşdirir və qarşılaşdırır. Başqa sözlə, şərhlərdə onların əsaslı fərqlərə malik olmaları göstərilmir. Halbuki. Bazar iqtisadiyyatı

anlayışı mahiyyətcə başqa elmi və praktiki məna kəsb edir.

“İqtisadi insan” anlayışının geniş açıqlanması ingilis klassik siyasi iqtisadçıları A.Smit və D.Rikkardo tərəfindən verilmişdir. A.Smit “iqtisadi insan”ın davranışını açağıdakı iki cəhətlə təhlil etmişdir. Birincisi, əmək bölgüsü nəticəsində insanların mübadiləyə girişmələri, ikincisi, şəxsi mənafeləri, mənsəbpərəstlikləri, öz vəziyyətlərini daim yaxşılaşdırmaq cəhdləri ilə.

A.Smit qeyd etmişdir ki, bazar iqtisadiyyatı sistemində onun hər bir təmsilçisi “bilavasitə cəmiyyəti deyil, özünün fayda əldə etməsini” nəzərdə tutur. Yalnız azad rəqabət, görünməz əllər, başqa sözlə bazar təsərrüfatı qanunları dağınıq fəaliyyətləri bir qaydaya, sistemə salır, hərc-mərclik “mütəşəkkil”şəraitlə əvəz olunur. Nətcədə iqtisadi insan xüsusi fayda əldə etmək cəhdi ilə cəmiyyətin xeyrinə çalışmış olur.

A.Smit və D.Rikkardodan sonra “iqtisadi insan” anlayışına ayrı-ayrı iqtisadçılar da öz münasibətlərini bildirmişlər. Məsələn, məşhur qərb iqtisadçısı C.Mill müəyyən mənada demişdir ki, insan davranışı xeyli dərəcədə mürəkkəbdir, onun sərvətə can atması əməyə nifrətlə və yüksək həzz alması arzusu ilə müşahidə olunur.

Bazar iqtisadiyyatında insan davranışına böyük diqqət yetirən C.Bentam insanların fəaliyyətinin məqsədini rifaha cəhd münasibətində görmüşdür.

Marjinalist məktəbinin nümayəndələrinin iqtisadi subyekt məsələsində insan-eptimizator konsepsiyasını yaratmışlar. Iqtisadi ədəbiyyatda bu konsepsiyanın əsas cəhətləri aşağıdakılar kimi səciyyələnir:

• 
  daha çox fayda və ya mənfəət götürmək, az ağırlıq və məsrəflər səyi;
  
• 
  vəsaitləri ilə müqayisədə məqsədə nail olmaq və bu sahədə optimal variant seçmək üçün tam informasiyalar əldə etmək və səhvsiz irəlini görmək qabiliyyətinə malik olması;
  
• 
  xarici şəraitin dəyişilməsinə dərhal reaksiya vermək və s.
  

1. 
   Vaqneradlı iqtisadçı özünün “Siyasi iqtisad” dərsliyində müxtəsər, daha münasib müddəa ilə çıxış etmişdir. O, dərsliyinin “İnsanın iqtisadi təbiəti” fəslində, insanın başlıca cəhəti kimi, nemətlərin çatışmamasını hiss etməsi və onu aradan qaldırmağa cəhd etməsini göstərmişdir.
   

K.Marksın təlimində insan obyektiv iqtisadi münasibətlərin şəxsiləşməsi kimi verilmişdir.

Geniş mənada “İqtisadi insan” anlayışına “İnsan kapitalı” nı da aid etrmək olar. Insan biliyini, təşəbuskarlığını, fəallığını, dərin təfəkkür tərzini, vərdişini, onun əmtəə istehsalı sahəsində və xidmət dairəsində istifadə olunan enerjisini və s. həmin kapitalın komponentləri hasab etmək olar. “Insan kapitalı”na gəlir mənbəyi kimi baxılır.

Insanların təhsilinə, səviyyəyə, ixtisasartırmaya çəkilən xərclər “insan kpitalı”nda investisiya və gələcək gəlirlərin kəmiyyəti kimi qiymətləndrilir.

Yuxarıda deyilənləri belə bir xülasə ilə yekunlaşdırmaq olar: bazar iqtisadiyyatı sistemində “İqtisadi insan” anlayışının təmsilçiləri əvvəlki dövrlərə nisbətən ölkənin ümumi tərəqqisində daha böyük, daha miqyaslı rol oynayırlar.

Iqtisadi mənada bazar, əmtəə istehsalının zəruri tərkib hissəsi, əmtəələrin satın alınması (P – Ə) və satılması (Ə – P) ilə əlaqədar olan sövdələşmələrin toplusudur. Başqa sözlə, bazar əmtəə istehsalına xas olan bütün qanun və kateqoriyalarla (rəqabət, tələb, təklif, konyuktura və i. a.) səciyyələnən, onları özündə birləşdirən iqtisadi anlayışdır. De­mə­li, bazarın yalnız məhsulların və xidmətlərin istehlakçılara çatdırıl­ması ilə «məşğul olan struktur» kimi səciyyələndirilməsi onun məna­sı­nın məhdudlaşdırılması deməkdir. Bazar, həm də təkrar istehsal prose­si­nin fasiləsizliyinin və istehsalçılarla istehlakçılar arasında etibarlı əla­qə yaradılmasının təmin olunmasında tənzimləyici rol oy­nayır. Bazarda baş verən əmtəə və pul tədavülünün iqtisadi mənası da məhz bundan ibarətdir.

Beləliklə, bazarı aşağıdakı variantlarda göstərildiyi mənalarda səciyyələndirmək olar. Bazar: 1) Əmtəə istehsalı və tədavülü qanunları əsasın­da təşkil olunan mübadilə – əmtəə mübadiləsi – münasibətlərinin toplu­sudur; 2) Alıcılarla satıcılar arasında qarşılıqlı fəaliyyət mexanizmi, tələblə təklif arasında nisbətin meydana çıxdığı «yerdir»; 3) Ölkə daxi­lin­də və ölkələr arasında istehsalçılarla istehlakçıları bir-birinə bağla­yan mübadilə dairəsidir; 4) Əmtəələrin satın alınması (P – Ə) və satıl­ması (Ə – P) ilə əlaqədar olan sövdələşmələrin toplusudur.

Bazar ilk dəfə xırda əmtəə istehsalı şəraitində gündə-lik tələbat məhsullarının reallaşdırıldığı sadə formada meydana gəlmişdir. Iqtisadi inkişafın sonrakı mərhələlərində əmtəə tədavülü dairəsi görünməmiş də­rəcədə genişlənmiş və bunun nəticəsində istehlak malları və investisiya əmtəələrinin, iş qüvvəsinin, qiymətli kağızların və xarici valyutaların, elmi-texniki tədqiqatların alınıb-satılması ilə məşğul olan bazarlar sistemi meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir.

Bazar bir iqtisadi kateqoriyadir.Bir iqtisadi kateqoriya kimi bazar bir-birindən bir neçə xususiyyətlərə görə fərqlənən tiplərə malikdir.Bu tiplər aşağidakilardir:

1)Azad və ya klassik bazar

2)Tənzimlənən bazar

3)İnkişaf etməyən bazar

4)Deformasiyali bazar

Azad bazar – kapitalizmin yaranmasi ile meydana gəlmişdir.Bu bazar tipi muxtəlif olkəlerdə movcud olsa da onun ən klassik numunəsi 18-19-cu əsrlərdə və 20-ci əsrin ilk onilliyində İngiltərədə olmuşdu.Bazarin bu tipi ucun azad rəqabətin fəaliyyet gostərməsi xarakterik haldir.Belə şəraitde həm muzdlu işçi,həm də sahibkar şəxsi azadliğa malikdir.Kapitala malik olanlar bazarda əsas söz sahibləridir.Burada qiymət əsas muəyyənedici rolunu oynayir.Azad bazar aşagidaki amillərlə digər bazar tiplərindən fərqlənir:

a)bazar munasibətlərində istənilən sayda iştirakçilarin iştiraki ilə

b)hər bir iştirakçinin istənilən təsərrufat fəaliyyətilə məşğul ola bilməsilə

c)kapitalin sərbəst surətdə hərəkəti ilə

d)iqtisadi subyektlər arasinda təkmil rəqabətin olmasi ilə

Tənzimlənən bazar -- azad bazara xas xususiyyətlər oz funksiyasini itirəndə dovlətin bazara mudaxiləsi nəticəsində yaranir.Dövlət, ictimai həyatın bütün sahələrinə təsir etməklə, müəyyən vəzifələri yerinə yetirir. Bir tərəfdən tələbatın ödənilməsi imkanlarını aşka­ra çıxarır, digər tərəfdən isə buna nail olunmasının yolları və istiqamət­lə­rini müəyyən edir.

Kapitalizmin inkaşafının ilk dövrlərində dövlətin iqtisadi rolu xüsusi mülkiyyətin və bazar mexanizminin fəaliyyət göstərməsi üçün ümumi şərait yaratmaqdan ibarət olmuşdur. Müasir dövrdə isə onun iqtisadi rolu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmiş, daha da genişlənmiş və bu, bazar mexanizmi ilə iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin yaranmasina gətirib çıxarmışdır.

Inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində, dövlət, qanun-vericilik, ver­gi və pul tədavülünü tənzimləmək, istehsal infrastrukturunu yaratmaq ki­mi vəzifələri yerinə yetirir. Onun müxtəlif siniflər və təbəqələr ara­sın­da ziddiyyətlərin «yumşaldılması» ilə əlaqədar yerinə yetirdiyi sosial və­zi­fəsini də xüsusi qeyd etmək lazımdır. Həmin ölkələrdə dövlət, həmçi­nin bu və ya digər səbəbdən xüsusi kapitalın tətbiq olunması sərfəli ol­ma­yan sahələrdə təsərrüfatçılığın həyata keçirilməsini öhdəsinə götürür. Bu, birinci növbədə sosial sahələri – təhsil, səhiyyə və s. əhatə edir. Bundan başqa, dövlət, böyük məbləğdə kapital qoyuluşu tələb edən işlərin yerinə yetiril-məsində də fəal iştirak edir.

Müasir dövrdə dövlətin iqtisadi vəzifələri daha geniş miqyas almışdır. P. Samuelson və V. Nordhausun fikrincə, müasir qarışıq iqtisadiyyat şəraitində dövlətin əsas iqtisadi və­zi­fələri aşağıdakılardır: 1) Hüquqi və fiziki şəxs-lərin iqtisadi fəaliyyət­lərinə dair hüquqi əsasların yara-dılması; 2) Makroiqtisadi sabitləşdirmə siyasəti yeridilməsi; 3) Iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün ehtiyat­ların yerləşdirilməsinə təsir göstərilməsi; 4) Gəlirlərin bölüşdürülməsinə təsiretmə proqramının işlənib hazırlanması

Bütün bunlara əsasən demək olar ki, bazar, iqtisadiyyatın nor­mal fəaliyyət göstərməsinin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğuna görə onun tənzimlənməsi metodları daim təkmilləşdirilir, bu məqsədlə qabaqcıl təcrübədən geniş istifadə olunur və konkret şəraitdən asılı olaraq tədbirlər görülür.

İnkişaf etməyən və ya natamam bazar dedikdə bazarin əsas elementləri (tələb,təklif,qiymət və rəqabet) arasinda qarşiliqli əlaqənin olmadiği bazar tipi başa duşulur.

Deformasiyali bazar-əsasən 2 əlamətlə xarakterizə olunur:

a)bazar subyektlərinin milli iqtisadiyyatin butun sahələri uzrə movcud olmamasi

b)mustəqil iqtisadi fəaliyyətin olmamasi

Tarixi təcrubə göstərir ki.bir iqtisadi sistemdən digərinə keçid milli xususiyyətləri ozundə əks etdirən modellərə əsaslanir.Mövcud iqtisadi munasibətlər şəraitində bazarin fərqli xususiyyətlərə malik olan 3 modeli yaranib.Bu modeller bir birinden aşağidaki amillərə gorə fərqlənirlər:

a)xususi mulkiyyətin payi

b)dövlət mulkiyyətinin payi

c)kollektiv mulkiyyətin payi

d)əmək munasibətlərinin həlli

e)sosial məsələlərin həlli

f)iqtisadiyyata dövlət mudaxiləsinin həddi

Bazarin 3 əsas modeli aşağidakilardir:

1)Liberal model

2)Sosial-demokratik model

3)Sosial yönumlu model

Bundan başqa bazarin Fransiz , Yapon , C.Koreya , Çin modelləri də vardir.İndi isə bazarin 3 əsas modeli və onlarin spesifik xuxusiyyətləri ilə taniş olaq.

Liberal model (Amerikan modeli) aşağıdakı cəhətləri ilə səciyyələnir:

a) xüsusi mülkiyətin iqtisadiyyatda çəkisinin çox olması və üstün mövqe tutması;

b) təsərrüfat qanunvericiliyinin bazar subyektlərinin tam sərbəstliyini təmin etməklə onların dövlət tərəfindən ola biləcək təsirindən qorunması;

v) dövlət tənzimlənməsinin məhdud xarakte daşıması və əsasən makroiqtisadi prosesləri əhatə etməsi;

q) əhalinin bir çox zəruri yaşayış problemlərinin həll edilməsində dövlətin təcrid edilməsi;

d) sosial məqsədlərin həyata keçirilməsinə yönəldilən xərclərin qalıq xarakter daşıması; onların işsizlərə və həyat səviyyəsi ən aşağı olan təbəqələrə yönəldilməsi;

e) ümumi milli məhsulda dövlət büdcəsinin xüsusi şəkisinin az olması; sosial məqsədlərə yönəldilən dövlət investisiyalarının və dövlət xərclərinin çəkisinin aşağı olması;

Bu model az və çox dərəcədə xalis formada XX əsrin əvvəllərindən 20- ci illərin sonuna qədər ABŞ- da mövcud olmuşdur. İndinin özündə də ABŞ iqtisadiyyatı bu modelə çox yaxındır.

Sosial yönümlü (Almaniya modeli) bazar iqtisadiyyatı modelinin əsas cəhətləri aşağıdakılardır:

a) çox və ya az dərəcədə dövlət sektorunun olduğu qarışıq iqtisadiyyatın mövcud olması;

b) nəinki makroiqtisadi proseslərin, hətta bazar subyektlərinin fəaliyyətlərinin ayrı- ayrı sahələrinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi;

v) dövlət tərəfindən əhaliyə qeyri- istehsal sahəsindəki xidmətlərin pulsuz göstərilməsi, ailə gəlirlərindən asılı olmayaraq cəmiyyətin bütün üzvlərinin bu xidmətdən istifadə etməsi üçün sosial təminat yaradılması, hər bir vətəndaşa pulsuz təhsil, səhiyyə xidməti alması hüquqlarının həyata keçirilməsinə təminat verilməsi;

q) tənzimlənmənin azad rəqabətin saxlanılmasına, kapitalların olduqca az əllərdə cəmlənməsinin qarşısının alınmasına, yeni təsərrüfat obyektlərinin yaradılmasına yönəldilməsi;

d) işsizlərin sayını mininum həddə çatdırmaqla əhalinin məşğulluğunun tənzimlənməsi;

e) ümumi milli məhsulda dövlət büdcəsinin böyük hissəyə malik olması;

j) iqtisadiyyatın büdcə- maliyyə siyasəti ilə deyil, kredit- pul siyasəti vasitəsilə tənzimlənməsi.

Bazarın bu modeli İkinci Dünya müharibəsindən sonra L. Erxard tərəfindən həyata keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsində meydana gəlmişdir. Ona görə də bu modeli çox vaxt alman və ya neoliberal model adlandırırlar.

3. Sosial- demokratik model.(Isveç modeli )

Bu modelin əsas cəhətləri sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı model ilə eynidir. Buna baxmayaraq, bu modelin öz xüsusiyyətləri mövcuddur.

Sosial- demokrat modeli üçün dövlət mülkiyyətinin həddən artıq çox olması xarakterdir. Bazar iqtisadiyyatının bu modeli əsasən İsveçdə öz əksini tapmışdır və ona görə də onu çox vaxt İsveç modeli adlandırırlar. Tarixi inkişafın müxtılif mərhələlərində bu modelin bir çox cəhətləri digər Skandinav ölkələrində, eləcə də İspaniyada, Portuqaliyada, Yunanıstanda öz əksini tapmışdır. Bazarın İsveç modeli aşağıdakı cəhətlərlə xarakterizə olunur:

a) əmək münasibətlərinin ümumi milli, ümumi dövlət səviyyəsində tənzimlənməsi ( tarif dərəcələrinin, kollektiv müqavilələrin müəyyən edilməsi);

b) dövlətin həyata keçirdiyi sosial siyasətin əhalinin gəlirləri üzrə təbəqələşməsinin azaldılmasını təmin etməsi;

v) ümumi milli məhsulda dövlət büdcəsinin çox olması;

q) dövlətin məşğulluq siyasəti əsasən işçilərin ixtisaslarının artırılması və yenidən hazırlanması hesabına işsizlərin sayının minimum həddə çatdırmağa yönəldilməsi.

5) İstehsal amillərindən biri də əmək amilidir. Əmək digər cansız amilləri hərəkətə gətirərək insanların tələbatını ödəmək üçün lazım olan məhsul və ya xidmətlər istehsal edir. Əməyin bu xidmətindən istifadə edən istehsal vasitələri sahibləri və ya sərəncam verənlər əmək sərf edənə, yəni işçiyə müəyyən haqq ödəyirlər. İşləyənə ödənilən bu haqq əmək haqqı hesab olunur.

Əmək haqqının mahiyyəti müxtəlif nəzəriyyəçilər tərəfindən müxtəlif cür izah olunur. Klassiklər və onların davamçıları əmək haqqı dedikdə, əmək məhsulunun qiyməti və ya əmək xidmətinin qiyməti hesab edirlər. Devid RIkardo əməyin iki növünü fərqləndirmişdir:

1. Əməyin təbii qiyməti

2. Əməyin bazar qiyməti

Əməyin ″təbii″ qiyməti dedikdə, fəhlənin mövcud olması və sadə təkrar istehsalı üçün lazım olan yaşayış vasitələrinin qiymətini nəzərdə tuturdu.

Əməyin ″bazar″ qiyməti dedikdə isə bazarda tələb və təklifdən asılı olaraq əməyə verilən qiymət nəzərdə tuturdu.

Əmək haqqına dair D.Rekardonun baxışı və T.Maltusun əhali artıqlığı nəzəriyyəsi F.Lassalın əmək haqqının ″Dəmir qanunu″ nun əsasını təşkil edir. Bu qanunda o, əmək haqqını yaşayış minimumuna bağlayır, işçilərin yoxsulluğunu ictimai hadisə deyil, təbii hadisə hesab edir.

Karl Marksa görə isə əmək haqqı mahiyyətcə əməyin haqqı, qiyməti deməkdir. Çünki istehsal vasitələri sahibi ilə işçi arasındakı alqı – satqı prosesində əmək deyil, iş qüvvəsi, işçinin əməyə qabiliyyəti iştirak edir. Bu qabiliyyətin əmək prosesinə çevrilməsi isə xeyli gec baş verir. Buna görə də əmək haqqı əməyin haqqı, qiyməti deyil, iş qüvvəsinin qiymətidir. İş qüvvəsi qiymətinin əməyin qiyməti kimi görünməsi isə iki şərtlə əlaqədardır: əvvəla, sahibkar, işçi işləyəndən, yəni əmək sərf edəndən sonra haqq ödəyir, ikinci tərəfdən ödənilən haqqın miqdarı işçinin müəssisədə olduğu vaxtdan və ya istehsal etdiyi məhsulun miqdarından asılı olur.

"İşləməyən dişləməz" və "Əməyin, zəhmətin, iş qüvvəsinin haqqı ödənilməlidir" – fikirləri hələ qədim zamanlardan başlayaraq bizim günlərimizə qədər müxtəlif mənbələrdə ayrı – ayrı ölkələrin konstitusiyalarında bu və ya digər şəkildə öz ifadəsini tapmışdır. Hazırda dünyada hər gün iki yüzdən artıq ölkənin 4 milyard nəfərə yaxın fəhləsi, fermeri, mühəndisi, alimi, qulluqçusu, elm və mədəniyyət sahəsinin adamları öz peşələri ilə məşğul olurlar. Həyat iş və fəaliyyət deməkdir. Ən mükəmməl texnika və texnologiya, insan əməyi və tətbiqi olmadan çətindir, bəzən isə mümkün deyildir.

Bazar münasibətləri iqtisadi sistemində insanın şüurlu və məqsədyönlü, əqli – fiziki qabilliyyətlərinin toplusu sayılan əmək fəaliyyəti iş qüvvəsinin timsalında alınıb – satılır, deməli onun dəyəri və qiyməti vardır. Bu isə öz əksini müxtəlif ölkələrin inkişaf səviyyəsi, keçdiyi iqtisadi – sosial tərəqqi yolu, milli xüsusiyyətlər habelə xalqın mentalitetindən asılıdır.

Əmək haqqı dedikdə, işləyən, çalışan, fəaliyyət göstərən hər bir adamın öz fiziki, əqli, intellektual səviyyəsinə görə aldığı müəyyən məbləğdə puldur. İstisna hallarda insanların əmək haqqı pulla deyil, məhsul – xidmətlər ilə ödənilə bilər ki, buna iqtisadi nəzəriyyədə "natural şəkildə ödəniş" deyilir. "Əmək haqqı" anlayışına aşağıdakı müxtəlif təriflər verilir.

Müasir dövrdə K.Makkonnel və S.Bryu tərəfindən yazılmış ″Ekonomiks″ dərsliyində "əmək haqqı və ya əmək haqqı dərəcəsi əməyin istifadəsi üçün ödənilən qiymət" hesab edilir. Başqa sözlə desək, əmək – haqqı vaxt ərzində (saat, gün, həftə, ay və s.) başqasının əməyindən istifadə üçün ödənilən qiymətdir.

Mülkiyyət formalarının müxtəlifliyindən asılı olmayaraq istehsalın şəxsi amilinə ödənilən əmək haqqı iki formada olur: vaxta görə və işə görə. Vaxta görə əmək haqqı o sahələrə tətbiq edilir ki, orada ayrı-ayrı fərdlərin sərf etdiyi əməyin miqdar və keyfiyyətini dəqiq müəyyən etmək mümkün olmur. Məsələn , təmir çilingərinə, elektrikə və s. müəssisədə olduqları vaxta görə əmək haqqı varilir. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə əlaqədar olaraq vaxta görə ödəmələrin xüsusi şəkisi daha da artır. Konveyer-axın xətlərində məhsul istehsalı ayrı-ayrı işçilərdən deyil, müəyyən qrup üzvlərindən asılı olduğu üçün vaxta görə əmək haqqının xüsusi çəkisi də artır. Sənayecə imkişaf etmiş ölkələrdə işçilərin 70-80%-i vaxta görə əmək haqqı alırlar.

İstehsal olunan məhsulun miqdarı və keyfiyyəti ayrı-ayrı işçilərin fəaliyyətindən asılı olan sahələrdə işə görə əmək haqqı ödənilir. Bu sahələrdə işləyənlərin aldıqları haqq işin miqdar və keyfiyyətindən, iş vahidinin qiymətindən asılı olur.

İstehsalın şəxsi amilinin aldığı əmək haqqı səviyyəsinə görə iki yerə bölünür:

Nominal əmək haqqı dedikdə, işçinin pul formasında aldığı haqq nəzərdə tutulur. Nominal əmək haqqının səviyyəsi müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif sahə və müəssisələrdə çox fərqlidir.

Nominal əmək haqqının müxtəlif ölkələrdə, müxtəlifliyi ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsindən, təbii şəraitdən və s. asılıdır. Ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinin əsas göstəricisi əmək məhsuldarlığı olduğu üçün onun yüksək olduğu ölkələrdə nominal əmək haqqının səviyyəsi də yüksək olur və ya əksinə. Əmək məhsuldarlığı ilə əmək haqqı arasında müəyyən nisbət, qanunauyğunluq mövcuddur. Belə ki, nisbətən yüksək əmək haqqı alan işçi daha məhsuldar işləyir və nəticədə ölkədə ictimai əmək məhsuldarlığı daha da yüksək olur. Əmək məhsuldarlığı yüksəldikcə əmək haqqı da artırılmalıdır. Lakin əmək məhsuldarlığının artım sürəti də daha yüksək olmalıdır.

Real əmək haqqı dedikdə, işçinin aldığı nominal əmək haqqı müqabilində əldə etdiyi istehlak şeyləri və xidmətlərin məcmusu nəzərdə tutulur. Real əmək haqqı bir sıra amillərin təsiri nəticəsində qərarlaşır. Bu amillərə nominal əmək haqqının miqdarı , vergi və s. ödəmələr, istehlak şeyləri və müxtəlif xidmətlərin (məişət, təhsil və s.) qiymətləri səviyyəsini göstərmək olar. Nominal əmək haqqının yüksəldiyi şəraitdə qiymətlərin səviyyəsi daha sürətlə yüksələrsə, real əmək haqqı aşağı düşə bilər.

Məlumdur ki, real əmək haqqının ümumi səviyyəsi dünya ölkələrində böyük intervalda dəyişir. Əmək haqqının səviyyəsi iqtisadi cəhətdən daha çox inkişaf etmiş ölkələrdə zəif inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən kifayət qədər yüksəkdir. Bunun bir neçə səbəbi var və onlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir. Daha inkişaf etmiş ölkələrdə:

1. əmək məhsuldarlığı daha yüksək səviyyədədir;

2. dövlət və müəssisə idarəçilik sistemələri daha inkişaf etmişdir;

3. zəhmətkeşlərin haqqlarını qoruyan qanun və müvafiq təşkilatlar daha çox inkişaf etmişdir;

4. ümumiyyətlə insan haqqlarına daha yüksək səviyyədə önəm verilir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə əmək məhsuldarlığının hər iş yerində daha yüksək səviyyədə olması ümumiyyətlə əhalinin təhsil və sağlamlığının daha yüksək səviyyədə olması, texnologiyaların daha inkişaf etməsi, təbii ehtiyyatlardan və enerji daşıyıcılarından daha səmərəli istifadə edilməsi, əmək məhsuldarlığını təşviq edən sistemlərin, işgüzar, sosial və siyasi iqlimin inkişafı, işçilərin müəssisənin əldə etdiyi mənfəətə payçılığa cəlb edilməsi və digər amillər ilə izah edilir.

Firmanın bütün bu funksiyalarını nəzərə alaraq firma haqqında belə bir fikir deyə bilərik. Firma tехniкi-iqtisаdi və sоsiаl коmplекs оlub сəmiyyət üçün fаydаlı nеmətlər istеhsаl еdən təsərrüfаt vаhididir. Bir-biri ilə qаrşılıqlı münаsibətdə оlаn firmаlаr miкrоiqtisаdi sistеmdə fəаliyyət göstərən əsаs təsərrüfаt vаhidləridir. Yəni firmalar mikroiqtisadiyyatın əsasını təşkil edirlər. Bununla yanaşı firmalar mакrоiqtisаdi sistеmdə ilк özəкlərdir və bütün milli təsərrüfаtın vəziyyəti bu özəкlərin, bütövlüкdə götürülən fəаliyyətindən, оnlаrın vəziyyətindən аsılıdır.

Firmanın fəaliyyətinin əsas məqsədi mənafə əldə etməkdir. Firma mənafe əldə etmək üçün müəyyən iqtisadi fəndlərdən, taktikalardan istifadə edir:

1. 
   satışın həcminin artırılması
   
2. 
   daha yüksək artım sürətinə nail olmaq
   
3. 
   bazarda payın artırılması
   
4. 
   qoyulmuş kapitala nisbətən mənfəətinn artırılması
   
5. 
   kampaniyanın səhmlərinə görə gəlirlərin artırılması
   
6. 
   kapitalın quruluşunun dəyişdirilməsi
   

1. 
   Yeniləşdirmə strategiyası. burada yeniliklərin həyata keçirilməsi üçün resursların artırılması nəzərdə tutulur
   
2. 
   Kvotanın differensiyası strategiyası. Bu, yüksək mənfəət əldə etməklə bazarın əsas hissəsinin firma üçün qorunması strategiyasıdır.
   
3. 
   İnnovasiya strategiyası. İnnovasiya dedikdə məhsul, xidmət və əsas kapitalın istehsalının təzələnməsini, yeni texnologiyaların mənimsənilməsini nəzərdə tutulur. Innovasiya 2 yerə bölünür. Məhsul innovasiyası, texnoloji innovasiya.
   
4. 
   Yeniliyin öyrənilməsi və bazar boşluğunun doldurulması strategiyası. Bu istiqamətin reallaşdırılması elmi-tədqiqat işlərinə çəkilən böyük xərclərə işgüzar mənfəəti artırmağa kömək edir.
   

Firmalar anlayışı olduqca geniş olduğu üçün onların təsnifləşdirilməsi də olduqca mürəkkəbdir. Firmalar fəaliyyət sferasına görə belə təsnifləşdirilir :

1. 
   Mаddi istеhsаl sfеrаlаrındа fəаliyyət göstərən firmаlаr
   
2. 
   Qеyri-mаddi istеhsаl sfеrаsındа fəаliyyət göstərən firmаlаr- bu tip firmaların bаşlıса vəzifəsi хidmətdir.
   
3. 
   Vаsitəçiliк fəаliyyəti ilə məşsul оlаn firmаlаr. Bu tip firmalar isə istehsalçı ilə istehlakçı arasında körpü qurur.
   

Firmаlаr öz həсmlərinə görə də fərqlənirlər: ən кiçiк, кiçiк, оrtа, iri və ən iri. əsasən ən kiçik firmalara 20-yə qədər işçisi olan, Кiçiк firmаlаrа 100-ə qədər, оrtа firmаyа 500-ə qədər, iri firmаlаrа – 500-dən yuхаrı, ən iri firmаlаrа isə dаhа çох işçisi оlаnlаr dахil еdilir.

Firmаlаr istеhsаl хаrакtеristiкаsı və quruluşunа görə də fərqlənirlər. Bildiyimiz kimi istehsal firmaların fəaliyyətinin əsas hissəsidir. Istеhsаl sfеrаsındаn və istеhsаl аmillərindən istifаdə dərəсəsinə görə firmаlаr «каpitаl tutumlu», «mаtеriаl tutumlu», «еnеrji tutumlu», «əməк tutumlu» və müаsir dövrdə «еlm tutumlu» оlmаqlа fərqlənirlər.

Hal hazırda dünyada 10000-lərlə firma fəaliyyət göstərir.Hüquqi cəhətdən firmalar 2 yerə bölünür. Kommersiya firmaları və qеyri-коmmеrsiyа firmаlаrı. Коmmеrsiyа firmаlаrının məqsədi mənfəət əldə еtməкdir. Коmmеrsiyа firmаlаrının məqsədi mənfəət əldə еtməкdir. Kommersiya fəaliyyəti məşğul olan firmalar əsasən 3 yerə bölünür. Fərdi sаhibкаrlıqlа məşsul оlаn firmalar, pаrtnyоrluq əsаsındа fəаliyyət göstərən firmalar və коrpоrаsiyаlаr.

Fərdi sаhibкаrlıqlа məşsul оlаn firmalar bir mülкiyyətçiyə məхsusdur. Bu сür firmаnın sаhibi müəssisəni təкbаşınа idаrə еdir, əldə еtdiyi mənfəətə özü sərənсаm vеrir. Partnyotluq firmalarında mülkiyyət 2-3 şəхsin əlində оlur. Коrpоrаsiyа özü mürəккəb təşкilаti struкturа mаliкdir və iştirакçılаrın sаyı minlərlədir. Коrpоrаsiyаlаr bizim tаnıdısımız səhmdаr сəmiyyətləridir

4/Respublikamız bazar iqdisadiyyatının mövcudluğu şəraitində sosial-iqtisadi tərəqqiyə nail olmaq üçün xüsusi inkişaf proqramı və proqnozları işlənib hazırlanmalı və onların həyata keşrilməsi təmin edilməlidir. Belə proqramın əsasını respublikanın mikro və makro səviyyəsində iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi və ida­rə edilməsi, onun sosial-iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi, ETT-nin tətbiqinin sürət­ləndirilməsi, əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi və s. təşkil edir. Qarşıya qoyulan bu kimi vəzifələrlə əlaqədar olaraq, respublikanın bazar iqtisadiyyatına keçdiyi bir şəraitdə, əsas problemlərdən biridə investisya qoyuluşlarından istifadənin səmərəliliyini artırmaqdır. Bu proqramın ardıcıl olaraq həyata keçrilməsi gələcəkdə ölkədə sosial-iqtisadi inkişafın sabitliyinin qorunub saxlanmasına imkan yaradacaqdır. Bazar iqtisadiyatı şəraitində müxtəlif təsərrüfatçılıq formalarının inkişafı və onların yüksək gəlir əldə etməsi, məhz investisya qoyuluşlarından tam və səmərəli şəkildə istifadəsindən asılıdır.

Müasir dövrdə aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, inve­stisiya anlayışı geniş məzmuna və tərkibə malikdir. Mə­lumdur ki, makroiqtisadiyyatda investisiya qoyuluşları ümumi (məcmu) xərclərin tərkib elementlərindən biridir. Belə ki, fabrik, zavod, yaşayış binalarının tikilməsi, yeni ma­şın və avadanlıqların alın­ması, həmçinin cari ildə istehsal edilmiş, lakin istehlak olun­ma­mış əmtəə-material qiymətləri investisiya kimi qəbul edilir.

Mikroiqtisadiyyatda isə investisiya yeni kapitalın istehsa­lın maddi-əşya elementlərinin yaradılması, həmçinin şəxsi amilini (insanın) lazımi bacarıqlara və vərdişlərə yiyələnmə­sinə vəsait sərfi kimi başa düşülür.

Maliyyə nəzəriyyəsinə görə investisiya anlayışı real və ma­liyyə aktivlərinin əldə edilməsi kimi başa düşülür.

Müasir dövrdə investisiya qoyuluşları - prosesləri Azər­bay­ca­­nın və xarici öl­kələ­rin görkəmli iqtisadçı alimləri tərəfindən ge­­niş tədqiq olunmasına baxmayaraq bu gün də bu problemə dair fikir müxtəlifliyi mövc­uddur.

Bir qrup iqtisadçı alimlər «investisiya anlayışını» «əsaslı vəsait qoyuluşu»nun sinonimi kimi qəbul edirlər. İnvestisiya hər bir cəmiyyətdə geniş təkrar istehsalda müəyyən müddətlərdə adətən uzunmüddətli vəsait qoyuluşudur ki, bu da əmtəə-pul münasi­bətlərində öz əksini tapır. Beləliklə, investisiya qoyuluş­la­rı­na material, əmək və maliyyə məsrəfləri də daxil edilir ki, bu da dəyər ifadəsində xarakterizə olunur və əmtəə-pul müna­sibət­ləri­nin ən mühüm atributlarından biri hesab edilir.

Buradan aydın olur ki, «investisiya» və «əsaslı vəsait qoy­uluşu» anlayışları arasında fərq mövcuddur. Lakin onlar arasında qarşılıqlı əlaqə də vardır.

Əsaslı vəsait qoyuluşu dedikdə, istehsal və qeyri-istehsal sa­hələrində əsas fondların geniş təkrar istehsalı və yeni əsas fond­ların yaradılmasına, mövcud müəssisələrin genişləndiril­mə­sinə, yenidən qurulmasına və istehsalın texniki cəhətdən si­lahlandırıl­masına yönəldilən vəsaitin məcmusu başa düşülür.

Investisiya — gəlir (mənfəət) və ya sosial səmərə əldə etmək məqsədi ilə sahibkarlıq və digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə vəsaitindən, habelə maddi və intellektual sərvətlərdən ibarətdir.

Belə vəsait və sərvətlər aşağıdakılardır:

• 
  pul vəsaiti, məqsədli bank əmanətləri, kreditlər, paylar, səhmlər və digər qiymətli kağızlar;
  
• 
  daşınar və daşınmaz əmlak (binalar, qurğular, avadanlıq və başqa maddi sərvətlər);
  
• 
  müvafiq qaydada rəsmiləşdirilmiş elmi-təcrübi və digər intellektual sərvətlər;
  
• 
  bu və ya digər istehsal növünün təşkili üçün zəruri olan, ancaq patentləşdirilməmiş texniki sənədləşdirmə, vərdiş və istehsalat təcrübəsi kimi tərtib edilmiş texniki, texnoloji, kommersiya və digər biliklərin məcmusu ("nou-hau");
  
• 
  torpaqdan, sudan və digər ehtiyatlardan, binalardan, qurğulardan, avadanlıqdan istifadə hüquqları, habelə müəlliflik hüququndan irəli gələn və başqa əmlak hüquqları;
  
• 
  başqa sərvətlər.
  

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində investisiyanın mahiyyətini ba­şa düşmək üçün əsas fondların yaradılmasına çəkilən xərclə ya­na­şı, dövriyyə fondunun yaradılmasına yönəldilən zəruri və­sait qo­yuluşunu da nəzərə almaq lazımdır. Lakin, dövriyyə fondu­nun yaradılmasına yönəldilən vəsaitin özünəməxsus xüsusiyyəti var­dır. Belə ki, həmin vəsait bütün istismar müddəti ərzində dəyər ifadəsində ona təhkim olunur. Onun həcmi istehsalın miqyasından (artma və ya azalmasından) asılı olaraq dəyişir.

Aparılan araşdırmadan aydın olur ki, «investisiya» anlayışı məzmununa görə «əsaslı vəsait qoyuluşu» anlayışından daha ge­nişdir və əsaslı vəsait qoyuluşu investisiyanın tərkib hissəsidir.

Investisiya fəaliyyəti investorların investisiya qoyuluşu və onun həyata keçirilməsi ilə əlaqədar bütün hərəkətlərinin məcmusudur.

Investisiya fəaliyyətinin aşağıdakı növləri vardır:

• 
  Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, qeyri-dövlət müəssisə, idarə, təşkilat və qurumları tərəfindən həyata keçirilən özəl investisiya fəaliyyəti;
  
• 
  Dövlət hakimiyyət və idarəetmə orqanları, habelə müəssisə, idarə və təşkilatları tərəfindən büdcələrin, büdcədənkənar fondların və özlərinə məxsus borc vəsaitinin hesabına həyata keçirilən dövlət investisiya fəaliyyəti;
  
• 
  xarici vətəndaşlar, hüquqi şəxslər, dövlətlər, beynəlxalq maliyyə təşkilatları, habelə vətəndaşlığı olmayan şəxslər tərəfindən həyata keçirilən xarici investisiya fəaliyyəti;
  
• 
  Azərbaycan Respublikasının və xarici dövlətlərin vətəndaşları, hüquqi şəxsləri və dövlətlər tərəfindən həyata keçirilən birgə investisiya fəaliyyəti.
  

İnnovasiya fəaliyyəti dedikdə, əsasən uzun müddətli elmi-texniki tərəqqi şəraitində iqtisadiyyatda baş verəcək struktur dəyişiklikləri ilə əlaqədar və habelə ölkədə fundamental tədqiqat işlərinin maliyyələşdirilməsi nəzərdə tutulur.

İnnovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar ola­raq investisiya prosesi daha geniş forma alır.

İnnovasiya prosesi aşağıdakı isti­qamətlərdə həyata keçirilir:

- elmi-texniki proqramların həyata keçirilməsi;

- iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi məqsədilə məhsuldar qüvvələrin tərkibində keyfiyyət dəyişiklikləri etmək üçün fundamental tədqiqatların maliyyələşdirilməsi;

- texnika və texnologiyanın prinsipcə yeni qənaətçil növləri­nin işlənib hazırlanması, yayılması və tətbiqi;

- ixtiraların və kəşflərin tətbiqinin genişləndirilməsi nəticə­sində istehsalın texniki səviyyəsində keyfiyyət dəyişikliklərinin sürətləndirilməsi;

- iqtisadiyyatin sahələrində yeniliklərin tətbiqi nəticəsində so­sial, iqtisadi və ekoloji səmərənin artırılmasının tə­min edilməsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, innovasiyanın iqtisadi və sosial sə­mərəliliyini təmin etmək üçün innovasiya təyinatlı investisiya re­sursundan istifadə istiqamətlərini müəyyənləşdirmək lazımdır. Beləliklə, belə maliyyə vəsaitlərindən: yeni məhsul mənimsənil­məsi və buraxılışı; istehsalın və əməyin texniki silahlanması; is­teh­salın genişləndirilməsi, yenidən qurulması və s. məqsədlər üçün istifadə edilməsi daha məqsədəuyğun hesab edilir.

Real investisyalar aşağıdakı qruplara bölünür:

- öz istehsalının səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilən investisiyalar. Bu qrupa əsasən avadanlıqların dəyişdirilməsinə, əsas fondların modernləşdirilməsinə və s. məqsədlər üçün yönəl­dilən investisiyalar daxildir;

- istehsalın genişləndirilməsinə və yenidən qurulmasına yö­nəldilən investisiyalar. Bu qrupa mövcud istehsal çərçivəsində məhsul buraxılışının həcminin artırılması məqsədi daşıyan inve­s­tisiyalar daxildir;

- şəxsi və xüsusi istehsalın yaradılmasına və ya istehsalda yeni texnologiyanın tətbiqinə yönəldilən investisiyalar. Bu qrupa yeni istehlak bazarına çıxmaq məqsədilə yeni müəssisələrin yara­dıl­masına və mövcud müəssisələrin yenidən qurulmasına yönəl­dilən investisiyalar daxildir;

- dövlət sifarişinin və ya digər sifarişçinin sifarişlərinin ye­rinə yetirilməsi məqsədilə qeyri-şəxsi istehsala qoyulan investi­siyalar.

Maliyyə investisiyaları aşağıdakı qruplara bölünür:

1. Qiymətli kağızlara qoyuluşlar (o cümlədən dövlət və qeyri-dövlət).

2. Bank depozitlərinə və sertifikatlara qoyuluşlar.

1. 
   İnvestisya ehtiyatları üzərində mülkiyyət formalarına görə:
   

-Dövlət investisyaları;

-Xarici investisyalar;

-Birgə investisyalar;

2. 
   Investisya qoyuluşları, iştirakın xarakterinə görə birbaşa və vasitəli olaraq həyata keçrilir.
   

Vasitəli investisyalar dedikdə isə investisya fondu və ya maliyyə vasitəçisinin mövcudluğu ilə xarakterizə olunan investisyalar başa düşülür. Belə investisyalara misal olaraq portfel investisyaları göstərmək olar.

Qeyd etmək lazımdir ki, investisya mühitinin formalaşmasına bir sira amillər təsir göstərir. Bu amillərə siyasi, iqtisadi və sosial amilləri aid etmək olar. Onların geniş məzmunu aşağıdakı kimidir:

• 
  Siyasi amillər:
  

• 
  xarici investisyalara münasibətdə dövlət siyasəti;
  
• 
  dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə səviyyəsi;
  
• 
  siyasi sabitlik;
  
• 
  beynəlxalq razılaşmaların şərtlərinə əməl olunması;
  
• 
  dövlətin idarəetmə aparatının səmərəliliyi;
  
• 
  başqa amillər;
  

• 
  Iqtisadi amillər:
  

• 
  iqtisadiyyatın ümumi vəziyyəti ( böhran və ya yüksəliş);
  
• 
  infilayasiyanın səviyyəsi, valyuta kursunun sabitliyi;
  
• 
  iş qüvvəsinin dəyəri;
  
• 
  vergi və gömrük imtiyazları;
  
• 
  konkret növ əmtəələrə və xidmətlərə tələb və təklif;
  
• 
  verilən kreditlərə görə ödənilən faizlər;
  
• 
  başqa amillər;
  

• 
  cəmiyyət üzvlərinin xarici kapitala və xüsusi mülkiyyətçiyə münasibəti;
  
• 
  cəmiyyət üzvlərinin ideoloji bilik səviyyəsi;
  
• 
  işçilərin təşkilatçılıq səviyyəsi;
  
• 
  başqa amillər;
  

Bazar iqtisadiyyatının formalaşmasında, onun inkişafında düzgün və səmərəli investisiya siyasətinin həyata keçirilməsində onun obyekt və subyektlərinin müəyyənləşdirilməsi mühüm rol oynayır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə investisiya qoy­uluşları üçün bütün istehsal və sosial sahələr, obyektlər hesab edilə bilər. Lakin investisiya qoyuluşunda başlıca məqsəd Res­publikada strateji əhəmiyyət kəsb edən istehsal sahələrinə və bu­nunla bağlı xidmət sferasının, xüsusilə də ümumilikdə sosial in­frastrukturun yaradılması və son nəticədə lazımi mənfəətin əldə edilməsidir.

5/Əməyin təşkili müəssisələrdə istehsalın təşkilinin mühüm tərkib hissəsidir. Cəmiyyət istehsal və istehlakdan kənar yaşaya bilmədiyi kimi təbiətlə insanın iştirakından ibarət olan əmək prosesi olmadan da yaşaya bilməz.

Müəssisələrdə əməyin düzgün təşkili dedikdə, iş qüvvəsindən səmərəli istifadə və az əmək sərfi ilə çox məhsul istehsal etmək vəzifəsi başa düşülür. Texnika və istehsalın təşkilinin təkmilləşməsinin mövcud səviyyəsində iş qüvvəsindən planauyğun və məqsədəuyğun istifadə etməyə yönəldilmiş tədbirlər məzmununa əməyin təşkili deyilir.

Əməyin təşkilində məqsəd - az əmək sərfi ilə çox məhsul istehsalından, insanın əmək proseslərində hərtərəfli inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmaqdan, müəssisə kollektivinin bütün iş vaxtı fondundan, istehsal avadanlıqlarından və maddi vəsaitlərdən səmərəli istifadə hesabında əmək məhsuldarlığının dönmədən artmasını təmin etməkdən ibarətdir. Yeni texnika və mütərəqqi texnoloji proseslərin inkişafı, kompleks mexanikləşdirmə və avtomatlaşmanın geniş tətbiqi, habelə müəssisələrin daha da ixtisaslaşdırılması və istehsal koperasiyasının yaxşılaşdırılması əsasında istehsalın texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi əmək təşkilinin təkmilləşməsini tələb edir. Elm və texnika inkişaf etdikcə əməyin təşkili də öz formasında müəyyən qədər dəyişiklik edir. K.marks və F.Engels hələ vaxtı ilə yazırdılar: ” Əməyin təşkili üsulları, formaları və xarakteri həm istehsal münasibətləri və həm də məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyənləşir... əmək mövcud əmək alətlərindən asılı olaraq müxtəlif şəkildə təşkil olunur və bölüşdürülür.

Müəssisələrdə əməyin təşkilinə aşağıdakı məsələlər daxildir:

• 
  əmək bölgüsü və əmək kooperasiyası;
  
• 
  əmək proseslərinin təşkil olunması;
  
• 
  əməyin mühafizəsi və texniki təhlükəsizlik üzrə tədbirlər;
  
• 
  əmək intizamının möhkəmlənməsi;
  
• 
  işçilərin mədəni – texniki və istehsal ixtisasının artırılması üzrə tədbirlər;
  
• 
  mütərəqqi əmək üsulları və əmək fəndlərinin tətbiqi;
  
• 
  iş yerlərinin təşkili;
  
• 
  işçilərin maddi və mənəvi həvəsləndirilməsi;
  
• 
  əməyin normallaşdırılması
  

• 
  əməyin mexanikləşmə səviyyəsinin yüksəldilməsi4
  
• 
  istehsalın texnoloji prosesinin təşkili;
  
• 
  istehsalın ixtisaslaşması və təmərküzləşməsi;
  
• 
  müəssisəyə onun istehsal bölmələrinin operativ təsərrüfat müstəqilliyinin təmin edilməsi;
  
• 
  işçilərin mədəni-texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi
  

• 
  əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi əsasında işçilərin həyat səviyyəsinin ardıcıl olaraq yaxşılaşmasının təmin edilməsi;
  
• 
  əmək şəraitinin sağlamlaşdırılması;
  
• 
  işçilərin yaradıcı təşəbbüsünün inkişaf etdirilməsi və müəssisədaxili ictimai münasibətlərin təkmilləşməsi;
  
• 
  şəxsi və kollektiv maddi maraq prinsipinin möhkəmlənməsi və onların düzgün əlaqələndirilməsi.
  

ƏET-nin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

• 
  iş yerlərinin səmərəli təşkili və iş vaxtından istifadə
  
• 
  əmək üsulları və fəndlərinin səmərələşdirilməsi
  
• 
  səmərəli əmək bölgüsü və əmək kooperasiyasının seçilməsi
  
• 
  əməyin normallaşdırılmasının təkmilləşməsi
  
• 
  əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması
  
• 
  kadrların hazırlığı istehsalat təlimi
  
• 
  maddi həvəsləndirmənin təkmilləşməsi
  
• 
  əmək və istirahət rejiminin səmərələşdirilməsi
  
• 
  idarəçilik əməyinin səmərəli təşkili