Mətbuat üçün açıqlama Bakı şəhəri, 27 yanvar 2010 Azərbaycanda 3000 ev təsərrüfatı arasında keçİrİlən sorğunun nətİcələrİ AÇiqlanib
|
|  Yüklə 2.52 Mb.
|
Mətbuat üçün açıqlama Bakı şəhəri, 27 yanvar 2010 Azərbaycanda 3000 ev təsərrüfatı arasında keçİrİlən sorğunun nətİcələrİ AÇIQLANIB Yanvarın 27-da İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi (İTM) ABŞ BİA-nın və Counterpart Beynəlxalq təşkilatının Vətəndaş Cəmiyyəti Layihəsinin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən “Ev təsərrüfatlarının büdcə müayinəsi metodologiyasının qiymətləndirilməsi” layihəsinin yekunlarına həsr olunmuş konfrans keçirib. Konfransda beynəlxalq və yerli təşkilatların, dövlət strukturlarının, Milli Məclisin, xarici ölkə səfirliklərinin və KİV-in nümayəndələri iştirak ediblər. Qeyd edək ki, layihənin məqsədi 2008-2015-ci illəri əhatə edən “Yoxsulluğun Azaldılması və Dayanıqlı İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı” (YADİDP) üzrə ev təsərrüfatlarının sosial-iqtisadi tərəqqinin nəticələrinə çıxış imkanlarının qiymətləndirilməsi olub. Konfransda ilk olaraq İTM İdarə Heyətinin sədri Qubad İbadoqlu çıxış edərək, layihə barədə iştirakçılara qisa məlumat verib. Tədbirdə iştirak edən ABŞ-ın Azərbaycandakı səfirliyinin nümayəndəsi Conatan Konly ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Ağentliyinə (USAİD) və Counterpart Beynəlxalq Təşkilatına layihəni dəstəklədiklərinə və maliyyələşdirdiklərinə görə minnətdarlığını bildirib. Diplomatın sözlərinə görə, Counterpart Beynəlxalq Təşkilatı vətəndaş cəmiyyətinin daha da canlandırılması, gücləndirilməsi işində və hökumətlə bu sahədə partnyorluğun artırılması sahəsində səylə işləyir. İTM-ə layihəni uğurla həyata keçirdiyinə görə xususi minnətdarlıq edən C.Konly qeyd edib: “İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi ötən illər ərzində dövlət siyasəti ilə bağlı debatlarda çox ehtiramlı, çox güclü bir səsə çevrilibdir. Ona olan inam artır və hökumətin həyata keçirdiyi siyasətlərdə bu təşkilatın səsi daha ciddi səslənir. Bu mövzu çox vacib mövzudur. Məncə, burada olanların böyük əksəriyyəti razılaşar ki, bu tədqiqat yoxsulluqla əlaqəsi olan bir məsələdir. Bunun bir sıra səbəbləri vardır. Yoxsulluq iqtisadi artım olmadan aradan götürülməyəcək. Yaxşı fiziki infrastruktur, yol, enerji, inkişaf etdirilmiş təhsil sistemi gələcək biznes liderlərinin ərsəyə gəlməsi üçün, həmçinin də qanunvericiliyin və hüquqi normativ bazanın inkişaf etdirilməsi, effektiv fəaliyyət üçün də bir zəmin ola bilər. Biz bilirik ki, bütün bunlar çox vacibdir. Amma iqtisadi artım olmadan yoxsulluq azalmayacaq. Özəl sektorun inkişafı və iş yerlərinin yaradılması ilə yanaşı, əhali təbəqəsinin də bu artımda rolunu artırmaq lazımdır. Bunun bir sıra yolları var. Sosial xidmətlərin inkişaf etdirilməsi vacib məsələlərdən biridir. İlk növbədə biz başa düşməliyik ki, hansı sosial xidmətlərə ehtiyac var və ev təsərrüfatlarının strukturunu başa düşmədən biz geniş diapozonlu iş görə bilmərik. Belə tədqiqatlar, belə araşdırmalar çox vacibdir və hökumətə bunda kömək edir. Həmçinin biz hədəfli, ünvanlı sosial yardımın da effektiv olaraq həyata keçirməyi bacaraq. Həmin yardımlar həqiqətən də ona ehtiyacı olanlara ünvanlanmalıdır. Yalnız bu tərzdə ünvanlamanın mənası olacaqdır ”. Counterpart Beynəlxalq Təşkilatının nümayəndəsi Maykl Kuns tədqiqatın aparılmasında İTM-lə birgə işləməkdən məmnun olduqlarını edib: “Bu tədbir vətəndaşların və dövlətin konstruktiv dialoqda birgə iştirakını əks etdirir. Bu prosesi USAİD-in Vətəndaş Cəmiyyəti layihəsi çərçivəsində 4 il əvvəl başladığı və 250-yə yaxın vətəndaş cəmiyyəti və biznes liderlərinin, o cümlədən dövlət yetkililərinin də iştirak etdiyi regional dəyirmi masalar davam edir. Biz çox şadıq ki, İTM də burada iştirak edir. Konsensus əsasında, müxtəlif sahələri əhatə etməklə, bir sıra maraqlı tərəfləri də cəlb etməklə. Bu çox vacibdir. Siyasət yürüdənlər və İTM-in əməkdaşları bir sıra tədqiqatlar və araşdırmalarda birgə iştirak ediblər”. Təqdimatı keçirilən layihənin müzakirələrində də bir sıra dövlət və hökumət nümayəndələrinin iştirak etdiyini diqqətə çatdıran M.Kuns, bunun olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini xüsusi olaraq vurğulayıb. Daha sonra Q.İbadoğlu sorğunun nəticələrini iştirakçılara təqdim edib. Onun sözlərinə görə, İTM tərəfindən keçirilən sorğu göstərib ki, ev təsərrüfatlarının büdcə müayinəsi metodologiyasının alternativ qiymətləndirilməsi YADİDP-nin səmərəli tətbiqi üçün vacibdir: “Yoxsulluğun azaldılması üzrə proqramların səmərəliliyinin artırılması üçün ev təsərrüfatlarının büdcəsinin düzgün müayinə edilməsi tələb olunan vacib şərtlərdən biridir. Hazırda istifadə olunan büdcə metodologiyası Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi haqqında kifayət qədər dəqiq məlumat vermir. Minimum istehlak səbətinin əmtəə və xidmət tərkibi, onun hesablanmasında tətbiq olunan qiymətlərin real olmayan ehtimalı yaşayış dəyərinin aşağı düşməsinə və yoxsulluğa səbəb olur. Azərbaycanda yoxsulluğun əhalinin gəlir səviyyəsi əsasında ölçülməsi düzgün deyil. Çünki aqrar əyalətlərdə olan ev təsərrüfatları istehlak ehtiyaclarını qarşılamaq üçün şəxsi kənd təsərrüfatı gəlirlərinə arxalanırlar. Bu isə mövsümi xarakter daşıyır və qazanclar müntəzəm surətdə dəyişir.” Q.İbadoğlu bildirib ki, İTM tərəfindən həyata keçirilən tədqiqatın əsas məqsədi ev təsərrüfatlarının büdcə müayinəsinin alternativ qiymətləndirilməsi, onların sosial-iqtisadi tərəqqinin nəticələrinə çıxış səviyyəsinin ölçülməsi və keyfiyyətin qiymətləndirilməsi üzrə metodologiya və strategiyanın inkişafına yönələn tövsiyələrin hazırlanması olub. Bu məqsədlə, İTM Azərbaycanda 3000 ev təsərrüfatı arasında sorğu aparıb. Sorğunun məqsədi əhalinin əsas ehtiyaclarını qarşılayan ictimai xidmətlər infrastrukturunun kəmiyyət və keyfiyyətini qiymətləndirmək olub. Sorğu əsasında hazırlanmış tədqiqat 3 istiqaməti əhatə edib: təhsilə, tibb xidmətlərinə və sosial müdafiəyə çıxış. Sorğu təsadüfi seçmə metoduna əsaslanmış və Naxçıvam Muxtar Respublikası istisna edilməklə, Azərbaycanın bütün regionların təmsilçiliyi əsasında aparılmışdır: Tədqiqat göstərdi ki, 2007-2009-cu illər ərzində təhsilə, səhiyyə, sosial müdafiə kimi ictimai xidmətlərə sərf olunan xərclər 90%-ə yaxın artaraq 3.2 milyard AZN təşkil etmişdir. Təhsil xərclərinin iqtisadi təsnifat üzrə təhlili göstərdi ki, vəsaitin 79%-i əmək haqlarının ödənişinə sərf edilib. Bu da onu təsdiq edir ki, istehlak bilavasitə insan kapitalına qoyulan uzunmüddətli investisiyaları üstələyir. Sosial müdafiə və təminat sahəsində göstəricilərlə birbaşa əlaqəsi olan və hər il yenidən hesablanan yaşayışın minimum dəyəri istehlak ehtiyaclarının və qiymətlərinin sürətlə artmasına adekvat deyil. Nəticə dövlətin sosial siyasətinin reallığını təhrif edir. Odur ki, uşaqların təhsili üçün ayrılan sosial müavinət lazımi məbləğin yalnız 43.8%-ni təşkil edir.” Sorğunun nəticələri göstərir ki, son təhsil ilində valideynlər orta hesabla 1 şagirdə görə təhsil müssisələrinə rəsmi olaraq 13,17 manat, qeyri-rəsmi olaraq 14,03 manat, ümumilikdə isə 27,22 manat vəsait ödəyiblər. Bundan əlavə, eyni dövrdə uniformalara, idman geyimlərinə, dərs və tədris vəsaitlərinə görə ödəniş 29,02 manat təşkil edib ki, bu da bütövlükdə 1 uşağın yalnız məktəblə bağlı xərclərinin il ərzində 56,24 manata bərabər olduğunu deməyə əsas verir. Nəzərə alanda ki, hazırda ümumtəhsil məktəblərində 1,5 milyon nəfərə yaxın şagird oxuyur, onda aydın olur ki, rəsmi və qeyri-rəsmi olaraq valideynlərin şagirdlərin təhsili üçün ödənişlərinin ümumi məbləği 85 milyon manata çatır: “2009-cu ildə təhsilə ayrılan xərclər ÜDM-in 3.1 %-ni təşkil edib ki, bu da öz növbəsində Avropa Birliyində (5%) mövcud olan orta göstəricidən aşağıdır. Azərbaycanda təhsilin keyfiyyəti və ona çıxış ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı üçün ciddi problemlər yaradır. Sorğu göstərdi ki, ailələrin 93%-i uşaqlarını məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə göndərmirlər. Bunun başlıca səbəbini valideynlər yaşadıqları ərazidə belə təhsil müəssisələrinin olmaması və ya uzaqda yerləşməsi ilə izah ediblər. Son 5 illə müqayisədə 2009-cu ildə ali təhsil müəssisələrinə daha az abituriyent daxil olmuşdur və bu da orta məktəbdə təhsil səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə izah oluna bilər. Statistika göstərir ki, 2008/2009-cu tədris ilində şagirdlərin təxminən 23 %-i orta məktəbin buraxılış imtahanlarından kəsiliblər. Azərbaycanda səhiyyə xərcləri adambaşına 65$ təşkil edir ki, bu da beynəlxalq standartlar üzrə minimal səviyyədən 35% aşağıdır. Lakin qiymətlərin artması və mövcud qeyri-formal ödənişlər ailələr üçün səhiyyə xərclərini daim artırır. Sorğu aşkarlayib ki, əhalinin 55%-nin zəruri olan dərman preparatlarını almağa imkanı çatmayıb. Azərbaycanda xəstəxana çarpayılarının sayı və onların istifadəsinin beynəlxalq təcrübə ilə müqayisəsi göstərir ki, tibb xidmətinin baha olması ilə əlaqədar əhalinin əksəriyyəti evdə müalicə alır.” Tədqiqatlar göstərir ki, səhiyyənin maliyyələşdirilməsində qeyri-rəsmi ödənişlərin payı yüksək olaraq qalmaqdadır: “Son illər aparılan ayrı-ayrı tədqiqatlara əsasən tibbi xidmətlərin ödənilməsində əhalinin ödənişlərinin payı 70-75 faizə çatır. Bunu Dünya Bankının apardığı tədqiqatlar da sübut edir. Belə ki, bu institut tərəfindən aparılan tədqiqatlar göstərir ki, səhiyyənin maliyyələşdirilməsində dövlət büdcəsi əsaslı mənbənin payı 23 faiz, xarici yardımlar 2 faiz, özəl tibbi xidmət və tibbi sığorta 5 faiz, əhalinin qeyri rəsmi ödənişləri isə 70 faiz təşkil edir. Eyni zamanda səhiyyə büdcəsinin bölüşdürülməsi sxemi də müasir standartlara cavab vermir, belə ki, büdcə vəsaitlərinin böyük hissəsi çarpayı hesabı ilə xəstəxanalara ayrılır, eyni zamanda büdcənin əsas xərc maddəsini də əmək haqqı ödənişləri təşkil edir. Bu isə səhiyyə sahəsində xidmətlərin əlçatanlığına və keyfiyyətinə mənfi təsir göstərməkdədir. Səhiyyə sahəsində də rəsmi və qeyri-rəsmi ödənişlər, təhsildə olduğu kimi, əhalinin sosial yükünü artırmaqdadır. Belə ki, sorğu göstərir ki, ev təsərrüfatları son 4 həftədə laboratoriya testləri və bütün konsultasiyalar daxil olmaqla qeyri-rəsmi olaraq tibbi yardım üçün 13,46 manat, digər xərclər üçün 4,19 manat, yol xərcləri üçün 5,16 manat, bütövlükdə isə 22,81 manat vəsait xərcləyiblər. Eyni zamanda respondentlər bildiriblər ki, ötən 12 ay ərzində xəstəxanaya yerləşdirildikləri halda həkim, tibb bacısı xərcləri və sair xərclərə görə 30,53 manat, dərmanlara görə isə 34,42 manat, bütövlükdə 64,5 manat vəsait xərcləyiblər. Bu isə ayda orta hesabla 5,42 manat edir. Göründüyü kimi, ev təsərrüfatlarının orta hesabla 4 həftəlik ambulator müalicə üçün ödənişləri 22,81 manat və aylıq xəstəxana xərcləri 5,42 manat, cəmi səhiyyə xərcləri ayda 28,23 manat, ildə isə 338,7 manat təşkil edir. Nəzərə alsaq ki, ev təsərrüfatlarının orta ölçüsü 4,5 -ə bərabərdir, onda belə məlum olar ki, ev təsərrüfatının hər üzvü üçün 1 illik tibb xərcləri 75 ,28 manat təşkil edir. Deməli, ev təsərrüfatlarının büdcəsindən tibbi xidmətlərin və dərmanların alınmasına yönələn vəsait il ərzində 677,5 milyon manat təşkil edir ki, bu da 2008-ci il üzrə səhiyyə büdcəsindən 1,75 dəfə çoxdur.” Sorğuda iştirak edən ev təsərrüfatlarının 16 %-i özlərini “ekstremal kasıb” hesab edirlər. Bu göstərici ilə rəsmi yoxsulluq səviyyəsi (11 %) arasında çüzi fərq var. Sosial müavinətlərin ödənilməsinin təhlili göstərir ki, bəzi regionlarda aşağı gəlirli, çoxuşaqlı ailələrin, qaçqın və məcburi köçkünlərin olması vəziyyəti daha da gərginləşdirir. Respondentlərin 50%-dən çoxu uşaqlarının yaşayış səviyyəsinin “orta səviyyə”dən aşağı olduğunu, 59 % isə tələb olunan resurslara malik olduqları halda belə, əlavə bir uşaq dünyaya gətirmək istəmədiklərini bildiriblər. Tədqiqatın nəticələrinə əsasən İTM yoxsulluqla bağlı hesablamaların dəqiqliyini və yoxsulluğun azaldılması ilə bağlı proqramların təsirliyini artırmaq üçün tövsiyələr hazırlayıb: “Bunlar aşağıdakılardır: İ. Metodologiyanın təkmilləşdirilməsi
İİ. Yoxsulluğun azaldılması və dayanıqlı iqtisadi inkişaf
Səhiyyə xidmətlərində və təhsildə qeyri-rəsmi ödənişləri aradan qaldırmaq. İdarəetmə Şuraları bu sahədə dövlət siyasətinə və ictimai xidmətlərin çatdırılmasına informasiya çıxışını artırır, korrupsiya ilə mübarizəni gücləndirir.” Təqdimatdan sonra tədbir müzakirələrlə davam etdirilib. Milli Məclisin üzvü Pənah Hüseyn keçirilən təqdimatın əhəmiyyətini qeyd etməklə yanaşı, müəyyən iradlarını da diqqətə çatdırıb. Millət vəkili bildirib ki, rəyi soruşulanların 90 faizinin səhiyyə xidmətindən razılıq etmələri sorğuya cavab verənlərin qeyri-səmimiliyindən xəbər verir. Ünvanlı sosial yardımların verilməsində də ciddi qüsurların olduğunu qeyd edən natiq, bu sahənin hökumət tərəfindən sanki nəzarətə alındığını və müvafiq nazirlikdən bununla bağlı sorğulara heç bir cavab ala bilmədiklərindən gileylənib. Milli Məclisin digər üzvü Nazim Məmmədov da layihəni uğurla başa çatdırdıqlarına görə İTM- təşəkkünü bildirib. Müstəqil ekspert Oqtay Haqverdiyevin fikrincə tədqiqat üçün çox yaxşı mövzu seçilib: “Yoxsulluq səviyyəsini müəyyənləşdirərkən bir çox məqamları nəzərə almaq lazımdır. Ola bilər ki, vətəndaş heç kasıb deyil, lakin bununla belə onun təhsilə, səhiyyəyə çıxış imkanı yoxdur. Səhiyyədəki vəziyyət hamıya bəllidir. Qeyri-rəsmi ödənişlərin olması heç kimə sirr deyil”. Yoxsulluq səviyyəsinin hansı həddə olduğunu müəyyənləşdirməyin son dərəcə çətin olduğunu bildirən ekspert hesab edir ki, indiki rəqəmlər reallığı əks etdirmir. Tədbirdə həmçinin Konstitusiya Araşdırmaları Fondunun rəhbəri Əliməmməd Nuriyev, Tacirlər və İstehsalçılar Birliyinin sədri Sevgim Rəhmanov, İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin rəhbəri Azər Mehtiyev, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin nümayəndəsi Musa Ağamalıyev və digər iştirakçılar çıxış ediblər. İTM İctimaiyyətlə əlaqələr departamenti |