9. Kommersiya Banklarının likvidliyinin təhlili

Banklar öz likvidliyini təmin etmək üçün həm passiv, həm aktiv əməliyyatları, həm də II qrup əməliyyatlan elə təşkil etməli, elə tənzimləməiidir ki, onlann tam həcmdə icrası maksimum dərəcədə səmərəli nəticələr versin.

Kommersiya banklannın likvidliyi onun dayanıqlığımn və işlək mexanizmə malik olmasımn əsasım təşkil edir. Kifayət dərəcədə likvidlik səviyyəsinə malik olmaq banklara müştərilərin tapşırığına əsasən ödəmələri icra etmək, ilk tələbi əsasında kreditorlara vəsaitləri qaytarmaq, qəbul etdiyi öhdəliklər əsasında müştərilərin vəsaitlərə (həm nağd pula, həm də müxtəlif kreditlərə), olan tələbatını ödəmək, bank tərəfindən buraxılan qiymətli kağızlan ödəmək və s kimi vacib funksiyalan yerinə yetirə bilmək üçün lazımdır.

KOMMERSİYA BANKLARININ LİKVİDLİYİNİN TƏHLİLİ.

Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində ölkələrin iqtisadiy- yatmda makroiqtisadi səviyyədə mühüm problemlər meydana gəlir. Bunlar istehsal, ödəmə böhranlan və inflyasiyanm nəticəsindən asılı olur. Belə bir şəraitdə kommersiya banklannın fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən amillər yaranu*. Bu amillər kommersiya banklannm öz likvidliyini qoruyub saxlamaq şəraitini çətinləşdirir. Keçid dövrünə xas olan daimi dəyişən iqtisadi şəraitdə işləyən kommersiya banklan sabit və səmərəli fəaliyyət göstərmək üçün apanlan əməliyyat növləri üzrə aynlıqda və bütövlükdə bütün fəaliyyət üzrə göstəriciləri vaxtlı - vaxtmda təhlil etməlidir.

Kredit təşkilatlannda apanlan* maliyyə təhlilinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. Çünki bank rəhbərləri bu təhlilin nəticələri əsasında bankm mövcud siyasətini qiymətləndirir, perspektiv siyasəti və ayn - ayn əməiiyyat növləri üzra proqnozlan müəyyənləşdirir, yeni xidmət növlərinin tətbiqi üzrə tədbirlər plamnı və perspektiv inkişaf planlanm hazırlayır. Konkret olaraq apanlan təhlillər əsasmda bank rəhbərliyi bankın maliyyə vəziyyetinin yaxşılaşdınlması üçün tədbirlər işləyib hazırlayır.

Kommersiya banklannın likvidliyinin təhlili, bankın balansmın likvidliyinin pisləşməsinə səbəb olan potensial və real meyllərin müəyyən edilməsinə, bu meylləri yaradan amülərin təhlilinin aparılmasına və bu vəziyyətin tənzimlənməsi ilə əlaqədar tədbirlərin görülməsinə şərait yaradır.

Ümumiyyətlə banklann likvidliyinin təhlili qarşısmda aşäğıdakı məqsədlər dayanmır bankın likvidlik səviyyəsinin müəyyən edilməsi; likvidlik səviyyəsinə təsir edən amillərin müəyyən edilməsi;

likvidlik səviyyəsinə mənfi təsir edən amillərin müəyyən edilməsi və onlann təsir dərəcəsinin minimuma endirilməsi üçün tədbirlərin, əsaslann işlənib hazırlanması;

bankın likvidliyi haqqmda analitik materialların hazırlanması;

hazırlanmış materiallar, apanlmış təhlillər əsasında bankın likvidliyinin yüksəldilməsi və bankın idarə olunmasında səmərəliliyin təmin olünması üçün bankın stra- tegiyasının işlənməsi.

Bütün müəssisə və təşkilatlann, o cümlədən banklann fealiyyətinin kompleks təhlilini aparmaq üçün ən əsas göstərici mənbəyi balansdır. Balans göstəriciləri əsasında bankın fəaliyyətinin əsas göstəricilərini - gəlir və xərclərini, mənfəətini, aktiv və passiv əməliyyatlannm nisbətini, qanunla müəyyən edilmiş normativlərə riayət olunmasmm səviyyəsini təhlil etmək olar.

Bankların mövcud olduğu bütün dövrlərdə likvidliyin təhlilinə dair vahid yanaşma tərzi və üsullan olmadığından ayn - ayn ölkələr arasmda fərqlər mövcuddur. Eyni zamanda, həmişə bu təhlilin metodikasınm yeniləşməsi və tekmilləşməsi prosesi gedir. Təhlilin apanlması metodikasında fərqlərin mövcud olmasına baxmayaraq likvidliyin təhlilinin əsas istiqamətlərinin və mərhələlərinin ümumi cəhətləri də vardır. Bu baxımdan onu aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:

Kommersiya bankınm maliyyə vəziyyətinin likvidlik baxımından təhlili və qiymətləndirilməsi;

Likvidliyə təsir eden amillerin təhlili;

Aktiv və passivlerin struktur təhlili, bankın aktiv və passivlerinin idarə edilməsi strategiyasımn səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi;

Likvidlik əmsallannın hesablanması və təhlili;

Likvidliyin idare olunması üçün tədbirlərin, proqnozlann işlənib hazırianması.

Likvidliyin təhliiinin esas mərhələlərini nəzərdən keçirək.

mərhələ. Kommersiya bankınm maliyyə vəziyyətinin

likvidlik baxımmdan təhlili və qiymətləndirilməsi:

öz mahiyyətinə ve məzmununa görə bu mərhəiə hazırlıq mərhəiəsidir. Bu mərhələdə təhlilin başlanğıc dövrünə likvidliyin seviyyəsi müeyyen edilir, sonrakı təhUİ üçün baza yaradıiır. Əgər apanian iş nəticəsində bankın likvidiiyi ve ödəmə qabiiiyyeti ilə bağlı ciddi bir problem müəyyən edilməzsə, bu haida likvidiiyin perspektivi və inkişaf meylleri tehlil ediiir. Bu mərhəiədə hər hansı bir probİem aşkar edilərsə, onda bu problemi yaradan səbəblər müəyyən edilir və veziyyətdən çıxış yollan axtanlır.

mərhələ. Likvidliyə təsir edən amillərin təhlili:

Məlum olduğu kimi, bütün bankların fəaliyyəti üç əsas

göstəricinin lazımi səviyyədə olmasına və yüksəiməsinə istiqamətlənmiş olur. Bu göstəricilər bunlardır:

likvidiik, ödəmə qabliyyeti, mənfəətlilik.

Tehlilin bu mərhəiəsində iikvidliyə təsir edən amiüər nəzərdən keçirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bankların bir - biri ilə sıx əlaqədə olan likvtdliyine, ödeme qabiliyyetine və bunların əsasında mənfəətin səviyyəsinə çoxlu sayda müxtəlif istiqamətli və xarakterli amiliər təsir edir. Likvidlik təhlil edilərkən aşkar olunan mənfı meyllərin yaranma səbəbləri dərindən araşdırılmalı və onların nəticələrinin aradan qaldırılması üçün tədbirlər işlənib hazırianmalıdır. II mərhələnin həyata keçirilməsində əsas məqsəd bütövlükdə bank siyasətinə və likvidliye təsir eden daxili ve xarici amillerin nezərden keçirilməsi ve her bir amilin tesir dərəcəsinin hesablanmasıdır.

Likvidliyə təsir edən əsas amiüəri təsir mexanizminə görə iki qnıpa bölmək oiar:

Xarici - makroiqtisadi amiilər: bu amillər vasitəsilə kommersiya banklarımn fəaliyyətinə və bir qayda olaraq onlann likvidliyinə xarici aləmdə meydana gələn şəbəblər təsir edir. Onları aşağıdakı kimi təsvir etmək olar.

Likvidliyə makroiqtisadi səviyyədə təsir edən xarici amillər

- Ölkədə mövcud olan iqtisadi və siyasi vəziyyət

- Dövlətin iqtisadi siyasətinə uyğun olaraq

kommersiya banklanna göstərilən dəstək

- Dövlət tərəfindən kommersiya banklarının fəaliyyətinin tənzimlənməsi və ona nəzarət.

Banklann likvidiyinə təsir edən xarici - makroiqtisadi amilieri nezərden keçirək:

Bank fəaliyyətinin idarə olunması səviyyəsi, keyfiyyəti

Bank aktivlərinin yerləşdirilməsi vəzıyyətivə onlarla bağh risklərin səviyyəsi

Bank aktivlərinin quruluşu və onlardanistifadənin gəlirlilik seviyyəsi

Aktiv ve passiviərin məbiəğ və müddət üzrə tənzimlənməsi, uyğuniaşdırılması

1. Ölkədə mövcudolan iqtisadi və siyasi vəziyyət.

Hər bir öikədə iqtisadi və siyasi vəziyyətin bu və ya digər istiqamətdə dəyişməsi ıctimai həyatın bütün sahələrinə öz I təsirini göstərir. Belədəyişiklik bütövlükdə ölkənin bank sisteminə vəayrı - ayrılıqda hər bir kredit təşkilatının fəaliyyətinə təsir edir. Ölkənin iqtısadi və siyasi həyatmda , sabitlik olduqda bütöviükdə banklann fəaiiyyətində və likvidliyində heç bir problem olmur.

Ölkədə iqtisadi vəziyyət sabit olduqda bütövlükdə maliyyə bazarı inkişaf edir. Bu inkişaf davam etdikcə sərbəst maliyyə vəsaitlərinin maliyyə bazan iştirakçılan arasmda, o cümlədən kredit təşkilatlan arasmda bölgüsü, yenidən bölgüsü baş verir. Maliyyə bazarının inkişaf səviyyəsi bankların inkişafına və sözsüz ki, onların likvidliyinə birbaşa təsir göstərir. Maliyyə bazarının inkişafı bank aktivlərinin likvidliyinin reallaşmasının zəruri şərtidir. Ölkədə qeyri - sabit vəziyyət yaranan kimi bankların likvidliyi ilə bağlı ciddi problemlər ortaya çıxır. Əhalinin və hüquqi şəxslərin banklara inamı azalır, hesablaşmalar zəifləyir bir çox hallarda dayanır. Bu isə likvidlik səviyyəsinin aşağı düşməsinə birbaşa səbəb olur.

Dövlətin iqtisadi siyasətinə uyğun olaraq kommersiya banklanna göstərilən dəstək. Bu amilin bank sisteminə təsiri ölkədə həyata keçirilən pul - kredit siyasətinin vasitələri ilə reallaşdınlır. Kommersiya banklannın inkişafının məyyən mərhələsində Mərkəzi banklar onlara mərkəzləşdirümiş kreditlər almağa imkan yaradır və bu vasitə ilə onlann həm sabit inkişaf şəraitini təmin edir, həm də likvidliyinə təsir edir. Eyni zamanda dövlətin iqtisadi siyasətində dəyişiklik baş verdikdə ona uyğun olaraq həm kredit təşkilatlannm siyasəti dəyişir, həm də dövlətin özünün bank sisteminə dəstəyinin üsul və prinsipləri yeni şəraitə, məqsədlərə uyğunlaşır.

Dövlət tərəfindən kommersiya banklarmın fəaliyyətinin tənzimlənməsi və ona nəzarət. Kommersiya banklannm likvidliyinə makroiqtisadi səviyyədə təsir edən amillərdən biri də dövlət tərəfindən kommersiya banklannm fealiyyətinin tənzimlənməsi və ona nəzarətin səmərəlilik səviyyəsidir. Dövlət tərəfindən həyata keçirilən pul - kredit siyasətinin bütün vasitə və üsullan kommersiya banklannm fealiyyətinə təsir göstərir. Bu hər şeydən əwəl özünü kommersiya banklannm fəaliyyətini tənzimləyən hüquqi normaların, qanunlann, təlimat və əsasnamələrin işlənib hazırlanmasmda əks etdirir. Bazar yönümlü iqtisadiyyata malik ölkələrin Mərkəzi banklan kommersiya banklannın likvidliyinə və ödəmə qabiliyyətliliyinə aşağıdakı vasitələrlə təsir edir:

Mərkəzi Bankın restriksiya siyasəti vasitəsi ilə. Bu yol ilə dövlət təkrar maliyyələşmə dərəcələrini, məcburi ehtiyatlar normasmı, xüsusi kapitalın minimum həddini dəyişməklə, digər məcburi iqtisadi normativlər müəyyən etməklə banklarm aktiv və passiv əməliyyatlannm quruluşuna, onlardan istifadənin nəticələrinə təsir göstərir. Bu isə likvidliyin və ödəməqabiliyyətliliyin səviyyesinə birbaşa təsir edir. Dövlətin fiskal siyasəti vasitəsi ilə. Dövlət tərəfindən müəyyən edilən ve apanlan fiskal siyaset banklarm likvidliyinə təsir göstərir. Bu, müəyyən edilmiş birbaşa və doiayı vergilər vasitesi ilə heyata keçirilir. Dövlət daima ötkənin maliyye vəziyyetinden asılı olaraq vergi dərəcələrində dəyişiklik edir ki, bu da bütövlükdə bank sisteminin və eləcə de ayrı - ayrı bankların likvidliyinə və ödəmə qabiliyyətliliyinə təsir edir.

Mərkəzi bankların açıq bazar siyasəti vasitəsi ilə. Mərkəzi banklann açıq bazarda qiymətli kağızlarla və xarici valyuta iiə apardığı əməliyyatlar faiz dərəcələrinə və valyutamn kursuna əsaslı təsir edir ki, bu da son nəticədə özünü kommersiya banklannın fəaliyyətinin son nəticələrində, likvidliyin və ödəmə qabiliyyətliliyin səviyyəsində özünü göstərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, kommersiya banklannın fealiyyətinə təsir edən, onlann fəaliyyətinin tənzimlənməsi və ona nəzarət amili elə həyata keçirilməlidir ki, bu banklann özündə likvidliyin sabit saxlanması üçün maraq yaranmış olsun. Buna nail olduqda bütün bank sistemində sabitlik təmin olunar.

İndi isə banklann likvidliyinə təsir edən daxih - mikroiqtisadi amilləri nəzərdən keçirək:

Bankın fəaliyyətinin idarə olunması səviyyəsi, keyflyyəti. Bu amil banklann likvidliyinə əsaslı təsir göstərən amillərdəndir. Banklann idarə edilməsi səviyyəsi və keyfiyyəti onun rəhbər işçilərinin peşəkarlıq səviyyəsindən və ixtisas dərəcəsindən asılıdır. Bank siyasətinin müəyyən edilməsi, likvidliyə dair problemlərlə bağlı düzgün qərarlar qəbul olunması məhz rəhbər işçilərin peşəkarlıq səviyyəsindən və ixtisas dərəcəsindən əsaslı surətdə asılı olur. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, banklarm idarə olunmasında bütövlükdə bank personalmın ixtisas seviyyəsi də təsir göstərir. Ona görə də qeyd ohınan meseləler daimi diqqət mərkəzinde olmalıdır.

Bank aktivlərinin yerləşdirilməsi vəziyyəti və onlarla bağlı rlsklərin səviyyəsi. Bu amil bank likvidliyinə güclü tesir eden amillərdəndir. Bankların aktiv əməliyyatlannm tnüsbet neticesi aktivlerin səmərəli yerləşdirilməsindən asılıdır. Banklar aktivleri yerleşdirərken hərtərəfli təhiiller aparmalı, onlann səmərə verəcəyinə, vaxtmda, tam mebleğde qaytarılacağına əmin olmalıdır. Aktivlərin yerleşdirilmesi vəziyyəti bankiann fəaliyyətinin əsas meqsedləri olan likvidliyin, ödəmə qabiiiyyətliliyin və geiirlik seviyyəsinin təmin olunmasınm əsas şərtidir. Buna göre dəaktivlərin yerləşdirilməsi vəziyyəti likvidliyə hər an tesir gösterir. Qeyd etmək lazımdır ki, aktivlərin yerləşdirilməsi vəziyyəti onlarla bağlı risklərin seviyyesindən də asılıdır.

Bank aktiviərinin riskliyi onlann qaytarılmasında potensial itkilərin ehtimalıdır. Riskin derəcesi aşağıdakı bir çox xarici və daxili amillərdən asılıdır:

ölkə iqtisadiyyatmın real sektorunun vəziyyəti, ölkenin maliyyə vəziyyəti, ölkədə mövcud hesablaşma sisteminin vəziyyəti, aktivlərin yerləşdirildiyi hüquqi və fiziki şəxslərin vəziyyəti, vəsaitlərin yerləşdirilməsində bankların strategiyası, bankların kredit portfelinin strukturu ve keyfiyyəti, qiymətli kağızlara investisiya qoyuluşu səviyyəsi, maliyyə təhlilinin keyfiyyəti və s. Aktiv əməliyyatlarla bağlı risklərin tərkib hissəsi olan kredit riskləri ümumi iqtisadi böhran və ödəməmələr şəraitində banklar üçün həddən artıq ciddi problemlər yaradır. Buna görə de aktivlər yerləşdirilərkən borcalanm kredit qabiliyyəti və maliyyə vəziyyəti dərindən öyrənilməli, bu göstəricilərə diqqət yetirilməlidir. Çünki aktivlərlə bağlı risklər nə qədər yüksək olarsa, aktivlərin transformasiyası prosesində itkilər ehtimalı bir o qədər yüksek olur. Bu isə son nəticədə bankm likvidlik səviyyəsinə mənfi təsir edir.

Bank aktivlərinin quruluşu və onlardan istifadənin gəliriilik səviyyəsi. Kredit təşkilatlarınm idarə olunması, likvidliyin daimi nəzarətdə saxlanması aktivlərin strukturuna xüsusi diqqət yetirilməsini tələb edir. Çünki banklar özünün müxtəlif istiqametli xidmet ve əməliyyat növlərini heyata keçirmək üçün müxtəlif xarakterli, teyinath, məbləğli və müddətli aktivlərə malik olmalıdır. Misal üçün, bank hər an öz müştərisinə kassa - hesablaşma xidmeti göstərə bilmək üçün tələb olunan məbləğde nağd pul vəsaitlərinə malik olmalıdır. Belə vəsaitlərin çox aşağı, bəzen də sıfir dərəcəsində gəlirliyə malik olduğunu nəzəre alaraq banklar belə aktivləri minimum səviyyəde saxlamalıdır. Lakin bu səviyyə elə olmalıdır ki, istənilən an müştəri qarşısında likvidlik və ödəmə qabiliyyətlilik təmin olunsun. Banklann likvidliyinə aktiviərlə bağlı olaraq onlann strukturu ilə yanaşı həm də gəlirlilik səviyyəsi təsir edir. Bu amil banklann hkvidliyinə əsaslı təsir edir. Banklann balansında işlək, məhsuldar aktiviər nə qədər çox olarsa gəlirlilik bir o qədər yüksək, maliyyə. vəziyyəti bir o qədər sabit olar. Buna görə də kommersiya banklan bu amilə çox diqqət verir. Lakin yaddan çıxarmaq olmaz ki, aktivlərin gəiirliyi eyni zamanda risklərlə bağlıdır. Bu amil özü də likvidliyə diqqəti artmr.

Aktiv və passivlərin məbləğ və müddət üzrə tənzimlənməsi, uyğuniaşdırılması. Bu amiiin banklann likvidliyinin və həmçinin onlann maliyyə fəaliyyətinin sabit- liyinin qorunmasında mühüm əhəmiyyəti vardır. Passivlərin cəlb olunma müddəti və məbləği, aktivlərin yerləşdirilməsi və müddəti uyğun olmalıdır. Onlann bu uyğunluğu, müddət və məbləğ üzrə tənzimlənməsi uğurlu, səmərəli maliyyə nəticələrinin əsas şərtlərindəndir. Aktiv və passivlərin məbləğ və müddət üzrə uyğunlaşdınlması, tənzimlənməsi mütəmadi olaraq likvidliyin və ödəmə qabiliyyətiiliyin sabit vəziyyətdə saxlanmasım təmin edir, likvidlik böhranı yaranması təhlükəsini tamamilə aradan qaidınr. Bankın öhdəlikləri onun malik olduğu resurslar vasitəsilə yerinə yetirilir və öhdəliklər bu uyğunlaşdırmaya görə vaxtlı- vaxtında icra olunur. Aktiv və passivlər məbləğ və müddət üzrə nə qədər dəqiq, düzgün, səmərəli uyğunlaşdmlarsa kredit təşkilatmın likvidliyi bir o qədər yüksək, onun maliyyə vəziyyəti isə bir o qədər sabit olar.