3. Ərzaq təhükəsizliyi və idxal-ixrac əməliyyatları

“Ərzaq təhlükəsizliyi” dedikdə müəyyən edilmiş keyfiyyət standartları çərçivəsində əhalinin əsas qida məhsullarına olan tələbatının fasiləsiz, uzunmüddətli və dayanıqlı şəkildə ödənilməsini təmin edən tədbirlər kompleksi nəzərdə tutulur. Ərzaq təhlükəsizliyi anlayışına üç ünsür daxildir: yüksək keyfiyyətli ərzaq məhsullarının mövcudluğu; ailələrin bu ərzağı əldə edə bilməsi; ərzağın analoji qidalandırıcı tərkibi. Milli səviyyədə qeyri-ərzaq təhlükəsizliyi inkişafın aşağı səviyyəsinin və etibarlı bazarın olmamasının nəticəsidir. Ailə səviyyəsində bu, gəlirlərin kifayət qədər olmamasından, başqa sözlə, yoxsulluqdan doğan problemdir. Azərbaycanda Ərzaq Proqramı 1996-cı ildən həyata keçirilir. Bu proqram kənd təsərrüfatının davamlı inkişafı və yoxsulluğun azaldılması ilə birgə ərzaq təhlükəsizliyinin uzunmüddətli təkmilləşdirilməsinə yönəlib.Qeyd etməliyik ki, “təhlükə” və “təhlükəsizlik” anlayışları məzmun baxımından biri digərinin əksidir.

İnsan cəmiyyətinin varlığından hazırkı dövrədək ayrı-ayrı xalqlar, dövlətlər arasında (müəyyən münasibətlərlə yanaşı) mübarizə, düşmənçilik, torpaq zəbt etmək, var-dövlət və sərvəti artırmaq və s. kimi təhlükə elementləri olmuşdur.

Belə təhlükələr:

• 
  beynəlxalq (regional) miqyasda;
  
• 
  milli (lokal) miqyasda;
  
• 
  xüsusi (firmalar, şəxslər) miqyasda hazırda da mövcuddurlar.
  

Beləki, təbii təhlükə dedikdə burada daşqınlar, zəlzələlər, quraqlıqlar təhlükəsi və s. nəzərdə tutulur.

Beləliklə bütövlükdə hər hansı bir təhlükə-qorxu prosesinin qarşısının alınması üçün yaranan, həyata keçirilən iri miqyaslı – qabaqlayıcı tədbirlər sistemi təhlükəsizlik adlanır.

Belə qabaqcıl tədbirlər olmadıqda hər hansı bir təhlükə daha dağıdıcı ola bilər. Məsələn, Respublikamızın ərazisindən axan Kür çayının 20-30 illərdən təmizlənməməsi, bəndlər qurulmaması üzündən daşqınlar nəticəsində ayrı-ayrı rayonlara güclü zərər dəymişdir.

Eləcə də daxili bazarın qorunması təhlükəsizliyi.

Təhlükəsizliyə belə bir tərif də verilir: “Cəmiyyətin və onun strukturlarının daxili və xarici qorxudan qorunması meylinə və vəziyyətinə təhlükəsizlik deyilir.”

“Təhlükəsizlik” problemi ilə əlaqədar olaraq bir nəzəri müddəanı etiraf etməliyik ki, hər bir elmin formalaşması müəyyən mənada tarixi zərurətdən irəli gəlir. Məsələn “ekologiya” elmi ən gənc elmlərdən biridir. Cəmiyyətin inkişafının müasir mərhələsində təbiətlə cəmiyyət arasında qarşılıqlı əlaqələrin gərginləşməsi “ekologiya” elminin yaranmasına səbəb olmuşdur.

“İqtisadi təhlükəsizlik” anlayışı nəzəri iqtisad ilə politologiya elminin qovuşmuş kateqoriyasıdır. Bu anlayış özündə iqtisadi asılılıq, sabitlik, iqtisadi təzyiq, iqtisadi təxribat, iqtisadi suverenlik və digər kateqoriyaları əks etdirir.

İqtisadi təhlükəsizlik – milli dövlət təhlükəsizliyinin tərkib hissəsi olduğu kimi ərzaq təhlükəsizliyi də özlüyündə iqtisadi təhlükəsizliyin tərkib hissəsidir.

Ərzaq təhlükəsizliyi - ərzaq çatışmazlığı təhlükəsi ilə bağlıdır. Hələ 200 ildən artıq bundan əvvəl ingilis iqtisadçı Tomas Robert Maltus (1766 – 1834) 1798-ci ildə “əhali qanunu haqqında təcrübə” adlı əsər yazaraq anonim ad ilə nəşr edilmişdir. O, göstərirdi ki, hər 25 ildən bir əhalinin sayı 2 dəfə (həndəsi silsilə üzrə) artdığı halda əhali üçün yaşayış vasitələri ədədi silsilədə olduğundan tez arta bilməz. Beləliklə o, ərzaq məhsullarının çatışmazlığını təbii hal hesab edirdi. Maltus əhali artımı ilə ərzaq çatışmazlığı ilə bağlı olaraq xəstəlikləri, müəyyən nöqsanları, müharibələri qanunauyğun hesab ediridi.Maltusun fikirləri özünü tam doğrultmasa da, hər halda təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi, kənd təsərrüfatının quruluşunda dəyişiklik aparılması, islahatlar keçirilməsi, bəzi ölkələrdə əhali artımı barədə yeni siyasət yeridilməsi və bu kimi problemlərə olan məsuliyyəti artırmışdır.

Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində bəzi ictimai-nəzəri və əməli problemlər

Ərzaq probleminin vəziyyəti həmişə dünya alimlərinin, beynəlxalq təşkilatların və dövlət orqanlarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Ayrı-ayrı dövrlərdə bu sahədə müzakirələr, təhlillər, geniş araşdırmalar aparılmışdır.

Demək olar ki, bütün mütərəqqi bəşəriyyət cəmiyyətin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə dair öz qüvvələrini birləşdirmişlər. 1996-cı ildə Vaşinqtonda “Dünyanın gələcəyini öyrənən cəmiyyət” yaradılmışdır. Həmin illərdən ABŞ-ın 15 institut və təşkilatında minlərlə alim bəşəriyyətin çağdaş və gələcək inkişaf meyllərini tədqiq edir.

Vyanada (Avstriya) “Gələcəyin problemləri institut”, Niderlandda “Bəşəriyyət 2000-ci ildə” beynəlxalq fondu yaradılmışdır.

1968-ci ildə “Ümumdünya sisteminin inkişafını modelləşdirən v ə proqnozlaşdıran “Roma klubu” Beynəlxalq təşkilatı yaradılmışdır.

Bunun üçün 5 qlobal problemi nəzərdə tutmuşlar.

1. 
   Sürətli sənayeləşmə;
   
2. 
   Əhalinin sürətli artımı;
   
3. 
   Aclıq və ərzaq çatışmamazlığının geniş yayılması;
   
4. 
   Təbii ehtiyatların tükənməsi;
   
5. 
   Məskunlaşma mühitinin pisləşməsi;
   

1. 
   Dünyanın potensial əkin sahəsi (3.2 mlrd. hektardır);
   
2. 
   1970-ci ilə nisbətən məhsuldarlığın 3 dəfə artırılması mümkünlüyü;
   
3. 
   1970-ci illə müqayisədə əldə edilə bilən ehtiyatların 200 dəfə artırılması mümkünlüyü;
   
4. 
   Yer üzündəki müxtəlif çirklənmələrin qarşısının alınması (əks halda bu 1970-ci ildəkindən 25 dəfə çox ola bilər).
   

Ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı olaraq 1974-cü ildə Romada BMT “Ümumdünya ərzaq konfransı” keçirilmişdir. Bu konfransda ərzaq qıtlığına və aclığa qarşı birgə mübarizə üçün ümumbəşəri bəyannamə qəbul edilmişdir. Bəyannamədə belə halların yaranma səbəblərinin öyrənilməsi, xəbərdarlıq edilməsi, tədbirlər görülməsi məsələlərinə diqqətin artırılması tövsiyə edilmişdir.

Elə bu məqsədlə də 1974-cü ildə “Ümumdünya ərzaq şurası” yaradılıbdır. Bu şura ümumdünya ərzaq proqramı təşkilatı kimi fəaliyyət göstərir. Təməli 1963-cü ildən qoyulmuşdur.

Belə beynəlxalq tədbirlərdən biri də 1992-ci ildə keçirilmişdir. Dünyanın ən qabaqcıl 1600 alimi (o cümlədən, 102 Nobel laureatı) beynəlxalq yığıncaqlar keçirərək elmi təhlillər, hesablamalar aparmış, ərzaq probleminin güclü sosial siyasi mahiyyətə malik olmasını göstəriblər.

`Beləliklə, bu alimlərin hazırladıqları sənədlərdə aşağıdakı problemlərə diqqətin artırılması ön plana çəkilmişdir.

1)Əsas ərzaq növü olan taxılçılığın əkin sahəsinin azalması məsələsi. 1980-ci illərdə taxıl əkini sahələri 735 mln. hektar olduğu halda, 2003-cü ildə 666 mln. hektar təşkil etmişdir (69 mln. hektar azalaraq 1960-cı illərin səviyyəsinə enmişdir).

Bu vəziyyəti 3 əsas səbəblə əlaqələndirmək olar:

• 
  torpağın böyük bir qismi əkin dövriyyəsindən çıxarılaraq sənaye məqsədlərinə, infrastrukturanın inkişafına cəlb edilir;
  
• 
  60-80-ci illdərdə kənd təsərrüfatının intensiv inkişafının nəticəsi olaraq torpaqların eroziyası artmışdır. Ona görə də bir çox ərazilərdə yeni meşə salınması və çəmənliklər yaradılması zərurəti meydana çıxmışdır;
  
• 
  Dünya üzrə əhalinin sayının artması şəhərlərin, qəsəbələrin, bağ təsərrüfatlarının, müvafiq infrastrukturanın genişlənməsini tələb edir.
  

Bir çox hallarda sudan qənaətlə istifadə olunmur. Sənaye məqsədlər üçün sudan istifadə artır, bu isə su tutumlarını çırkləndirir.Bəzi regionlarda suvarılan torpaqların artması da içməli suların azalmasına səbəb olur. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində süni suvarılan əkin sahələri 40 mln. hektar olduğu halda 50-60-cı illərdə bu göstərici 99 mln. hektar, 2003-cü ildə 273 mln. hektar təşkil etmişdir.

Dünya okeanının qlobal problemi də ərzaq problemini çətinləşdirir. Okeanlarda (Atlantik və Sakit okeanda) balıqçılıq hövzələrindən həddindən artıq balıq tutulması, dəniz məhsullarının mənimsənilməsi bir çox balıq növlərinin yox olmasına gətirib çıxarmışdır.Balıq ehtiyatlarının belə vəziyyətə düşməsi üzündən Avropa İttifaqı 2003-2004-cü illərdən balıq tutulmasını 40 % qadağa qoymuşdur. Bu hal 10 minlərlə balıqçı ailəsinin maddi vəziyyətini pisləşdirmişdir.Balıq tutulması və dəniz məhsulları əldə edilməsi 90-cı illərdə 100 mln. ton 2003-cü ildə isə 110-120 mln. ton təşkil edir.

3)Ətraf mühitin çirklənməsi problemi də kəndə təsərrüfatına, ərzaq təminatına böyük zərər vurur.

Bir çox tullantıların qaz və digər maddələrin ətraf mühitə atılması iqlimin istiləşməsinə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda qasırğa və tufanlar, quraqlıqlar, daşqınlar və digər fəlakətlər də artmışdır.

İqlimin gələcəkdə də istiləşməsi, buzlaqların əriməsi Dünya okeanın 6-7 metr qalxmasına səbəb ola bilər ki, bu da yüzlərlə şəhər və kəndlərin, torpaqların su altında qalması deməkdir.

4)Məhsuldarlıq səviyyəsinin aşağı düşməsi problemi.

Hazırda dünya üzrə taxılın məhsuldarlığı 31 sentnerdir. (Fransa və İngiltərədə buğdanın məhsuldarlığı 70 sentnerdir).

Geridə qalmış aqrar ölkələrdə bu göstərici Afrikada – 13, Rusiyada – 20 sentner təşkil edir.

Məhsuldarlığın artırılması üçün çoxlu kapital qoyuluşu tələb olunur.

5)Biçənəklərdə otarılan mal-qaranın qədəri. Biçənəklərdə, çəmənliklərdə mal-qaranın otarılması heyvandarlıq məhsullarının artmasına zəmin yaradır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bunun da müəyyən həddi var. Mal-qaranın və qoyunların sayının çoxalması həmin çətinliklərin üst qatının korlanmasına səbəb olur. Ona görə də gələcəkdə mal əti və qoyun ətinin artırılması ehtimalı daha azdır.

Son illərin məlumatına görə inkişaf etməkdə olan 113 ölkənin 24-ü daha aşağı səviyyədə ərzaq təhlükəsizliyinə nail olmuşdur ki, bunun da 22-i Afrika ölkələridir.

2000-ci ilin iyun ayında Azərbaycan hökuməti Avropa komissiyasının ərzaq təhlükəsizliyi proqramına qoşulmaq üçün memorandum imzalamışdır. Beləliklə, ölkədə Ərzaq Təhlükəsizliyi Proqramı hazırlanmış və ölkə prezidenti tərəfindən 2001-ci il 2 mart tarixli sərəncamla təsdiq edilmişdir.

FAO-nun hesablamalarına görə əhalini ərzaq məhsulları ilə təmin etmək üçün (müvafiq normalarla) 2025-ci il istehsalın həcmi 2 dəfə artırılmalıdır.

Bu isə o qədər də real deyildir. Müəyyən iqtisadi hesablamalar görə 2030-cu ilədək ərzaq məhsulları istehsalı zəif də olsa artan istiqamətdə dəyişəcəkdir.

Lakin hazırkı qida normaları və əhalinin artımı müqabilində dünya bazarında 500 mln. ton taxıl, 40 mln. ton ət, 70 mln. ton balıq və balıq məhsulları və bir sıra digər məhsullar çatışmayacaqdır

Beləliklə, ərzaq probleminin həllində üç cəhətə fikir yönəldilir.

1. 
   İstehsalın 2 dəfə artırılması;
   
2. 
   Təbii artımın məhdudlaşdırılması;
   
3. 
   Əsas ərzaq növləri üzrə qida normalarının azaldılması mümkünlüyü.
   

Beləliklə, ASK -nın üzərinə çox mühüm və strateji əhəmiyyətli bir öhdəlik düşür ki, bu da kənd təsərrüfatı yeyinti məhsullarının müasir bazar tələblərinə və gigiyenik şərtlərə cavab verə biləcək səviyyədə olmasından ibarətdir. Burada, ilk növbədə söhbət, ölkədə istehsal olunan ərzaq məhsulları ilə ölkə əhalisinin nə dərəcədə təmin oluna bilməsi imkanlarından da gedir. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, bu gün ölkəmizdə istehsal olunan ərzaq məhsulları daxili tələbatı tam ödəmir. Belə ki, ölkənin dənli bitkilərə olan tələbatının 76 faizi yerli mənbələr hesabına ödənilir. Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin məlumatına görə Azərbaycanın ərzaq buğdasına olan tələbatının ödənilməsi üçün 2010-cu ildə 1 milyon 620 min ton ərzaq buğdası lazım olduğu halda, 2010-cu il iyulun sonuna kimi respublika ərazisindəki biçilmiş zəmilərdən 1 milyon 283 min 419 ton ərzaq buğdası istehsal edilib. Rəqəmlərdən də göründüyü kimi, ölkənin tələbatı tam olaraq ödənilmir, yəni faktiki olaraq, hazırda 336 min 581 ton ərzaq buğdasına ehtiyac var. Bu səbəbdən tələbatın ödənilməsi üçün xarici dövlətlərdən ərzaq buğdası almaq məcburiyyəti yaranmışdır. Bununla yanaşı, ölkədə istehlak olunan quş ətinin 74, ətin 94, kərə yağının 83, süd məhsulları və südün 85 faizi yerli istehsal hesabına ödənilir.