Osmanli arşİv kaynaklarina göre diMİtsana’nin demografik yapisi yrd. Doç. Dr. Levent kayapinar

2.1- Defterin Tarihlendirilmesi

Mora’nın ilk idarecisi olarak Turhan Bey oğlu Ömer Bey’i görüyoruz. Turhan Bey, Mora’nın fethi ile görevlendirilmiş bir Osmanlı akıncı beyi idi²⁸ ve Tesalya’nın idarecisi idi.²⁹ Mora’yı çok iyi tanıyordu.³⁰ Ömer Bey de babası ile birlikte ilk önce Tiva ve Atika bölgesine akınlar düzenlemiştir.³¹ Daha sonra ise Ömer Bey’in babasının görevini devraldığı anlaşılıyor. Ömer Bey’i 1455 yılında 317.065 akçelik geliri ile Tırhala sancakbeyi olarak görüyoruz.³² Osmanlı kayıtları 1458 yılında Atina’nın alınması sırasında Ömer Bey’i Mora’nın idarecisi olarak zikrederler.³³ 1458 yılında Osmanlı Devleti ile Mora despotları arasında yapılan anlaşmaya karşı Moralı yerel idareciler ve Arnavutlar isyan etmiş ve Osmanlı Sultanı II. Mehmet Mora’ya tekrar sefer düzenlemek zorunda kalmıştır. Bizans kaynaklarına göre bu isyana Mora idarecisi Ömer de katılmış ve görevine bundan dolayı son verilmiştir.³⁴

Ömer’den sonra Mora idarecisinin kim olduğu sorusunun cevabını Chalkokondyles’in “daha sonra bir anlaşmazlıktan dolayı isyan eden Tesalya eparhı Ömer ile savaştı ve çok uzun zaman geçmeden vasileos (sultan) Ömer’i görevden azlederek idareyi Gelibolu eparhı Zaganos’a verdi” cümlelerinde buluyoruz.³⁵ Ancak Zaganos Paşa’nın 1460 yılındaki Mora seferi sırasında Sandamiri’nin alınması sırasında fıkhın kurallarına uymayarak halka aşırı sert davranmasından dolayı II. Mehmet tarafından görevden alınmış ve yerine Hamza atanmıştır.³⁶ Fakat Hamza’nın da teslim olan bir şehri talan etmesi yüzünden II. Mehmet onu da görevden alarak tekrar Zaganos’u Mora idarecisi olarak atamıştır.³⁷ Kaynaklarda 1463 yılına gelinceye kadar Elvan oğlu Sinan Bey’den başka birini Mora idarecisi olarak göremiyoruz.

Mora’ya ait en eski defterde Mora sancakbeyi olarak Elvan oğlu Sinan Bey kaydedilmektedir.³⁸ Sinan Bey hakkında batılı kaynaklarda her hangi bir bilgiye rastlamıyoruz. Fakat Osmanlı kaynakları Elvan oğlu Sinan Bey hakkında bize bilgi sunmaktadır. Bu kaynakların başında Aşıkpaşazade, Neşri, Tursun Bey ve İbn Kemal gelmektedir.

Aşıkpaşazade tarihinde 1460 yılındaki Mora’daki olaylar anlatılırken “Mahmut dahi bu tarafta yürüdü Germe hisarına yakın vardı. Ol zamanda Mora’nın sancakbeyi Elvan beğ oğlu Sinan Beğ idi”ifadesi ile Sinan Bey’in adı geçer.³⁹ Neşri’de Aşıkpaşazade’nin ifadelerini tekrarlayarak 1460 Mora seferi esnasında “Mahmut paşa dahi Germe hisarına yakın varıcak, ol zamanda Mora sancağı beği Elvan Beyoğlu Sinan Bey idi” demektedir.⁴⁰ İbn-i Kemal’de 1460 yılında Mora’ya yapılan sefer esnasında Sinan Bey’den “Elvan Bey-oğlı Sinân beğ’in ki Mora Sancağı ana virilmişdi”şeklinde bahsedilmektedir.⁴¹ Bu üç Osmanlı kroniği 1460 yılındaki II. Mehmet’in Mora seferini anlatırken Mora sancak beyinin Elvan oğlu Sinan Bey olduğu konusunda hemfikirdirler.

Tursun Bey tarihinde 1463 yılındaki Osmanlı-Venedik savaşı sırasında Sinan Bey’in Mora sancak beyi olduğu “Elvan Beğ-oğlı Sinân Beğ-ki sancağ-ı Mora anun taht-ı yedinde idi”ifadesi ile teyit edilmektedir.⁴² Ayrıca İbn Kemal de 1463 yılındaki Osmanlı-Venedik savaşında Mora sancak beyi Sinan Bey’in gösterdiği faaliyetleri teferruatı ile anlatmaktadır. Burada Sinan Bey’in soyu hakkında da bilgi verilmektedir. Buna göre Sinan Bey’in atası, Sultan Çelebi Mehmet’in çaşnigir başısıdır ve işi gücü gaza olan güngörmüş birisi idi.⁴³ Bu kayıtın dışında da Sinan Bey’in soyu hakkında herhangi bir bilgiye sahip değiliz.

Osmanlı kroniklerinden anlaşılacağı gibi 1460 yılında Mora’nın Osmanlı egemenliğine geçmesinden sonra 1463 yılına kadar Mora sancakbeyi Elvan oğlu Sinan Bey’dir Defterin 1463 yılının yazından önce yazılmış olması gerekmektedir. Çünkü 1463 yılında 16 yıl sürecek olan Osmanlı-Venedik savaşı başlayacaktır.⁴⁴ Oysaki defterimizde Osmanlı ve Venedik ilişkilerinin iyi olduğuna dair kayıtlar vardır. Örneğin Arkadiya nahiyesinde bulunan bir dalyan için şu kayıt mevcuttur: “Talyan 1, 360 (akçe), minha hisse-i hassa-i ruba 90, hisse-i Venedik-270, evvelden 3 hissesini Venedik tasarruf ede gelmiş.”⁴⁵ Yani bu dalyanın gelirinin dörtte biri Osmanlılar tarafından kullanılırken, eskiden buranın sahibi olan Venediklilerin hakları korunarak dörtte üçlük geliri Venedik’e bırakılmaktadır. Venediklilerle ilişkilerinin iyi olduğuna dair diğer bir kayıtta ise “Mezra’a-i Palaşa ki aslında Frenk elinde imiş. Ama mezkûr köylünün zarureti olduğu içün anlara ekinlik virildi.⁴⁶ Bundan dolayı defter 1460 yılının sonu ile 1463 yılı arasındaki bir tarihte tutulmuş olmalıdır.

Defteri tarihlendirmekte bize yardımcı olan diğer bir kayıt ise “Zeamet-i Sandamiri, zaimmiş, İbrahim veled-i İsa Bey bin Pavlo Kurdik” ifadesidir.⁴⁷ Burada ifade edilen Pavlo Kurtik’i ve oğlu İsa Bey’in Arnavutluk’ta bir bölgeye adını verdiklerini ve büyük bir bölgeyi tasarruf ettiklerini biliyoruz.⁴⁸ İsa Bey’in Mora’da görülen oğlu İbrahim’in yanı sıra Yusuf adında bir oğlu daha vardır. İki kardeş Hicri 859=Miladi 1454-55 yılında Tesalya’da Kesriç bölgesinde büyük bir timar tasarruf etmekte ve 42.399 akçelik gelir elde etmektedirler.⁴⁹ Mora’da ise 1460-1463 yılları arasında bir tarihte İsa Bey’in oğlu İbrahim tek başına Sandomiri şehrini ve nahiyesini bünyesinde barındıran bir zeamete sahiptir ve 22.952 akçelik geliri vardır. Kurtik ailesinin Arnavutluk’ta başlayıp Mora’ya kadar uzanan dirlikleri bize defterin konusunda bir fikir verdiği kadar Arnavutların Mora’ya gelirken izlediği güzergahı da çizmektedir.

Bu defter genelde diğer Osmanlı tahrir sisteminin özelliklerini taşımakla birlikte kendine has bazı özelliklere sahiptir. Bu özellikleri şöyle sıralayabiliriz. Defter Mora’nın Osmanlı topraklarına katıldığı 1460 yılından sonra tutulmuş olmasından dolayı Mora’ya ait ilk tahrir defteridir. Dolayısıyla Mora despotluğunun son yıllarına ait durumu saptamaktadır. Henüz Osmanlı taşra sistemi tamamen yerleşmemiştir. Ancak sistemi yüretecek idari kurumların ve görevlilerin tayinleri yapılmıştır.

Henüz idari ve askeri görevlilerin dışında Müslüman halk Mora’ya iskan edilmemiştir. Dolayısıyla reayanın tümü gayr-i müslimdir. Bundan dolayı halk tahrir yapılırken dini özelliklerine göre değil, etnik özelliklerine göre kayda geçirilmiştir. Mora’da yoğun olarak iki etnik unsura rastlanmaktadır. Bunlar Rumlar ve Arnavutlardır.

Osmanlılar, Dimitsana’yı Mora Despotluğundan bir köy olarak devralmışlardır. 1461 yılında tutulan ilk defter adeta Bizans ‘tan Osmanlıya geçişin saptandığı durumu göstermektedir. 1461 yılında Dimitsana Mora mirlivası Elvanoğlu Sinan Bey’in hassına bağlı bir köy olarak Osmanlı idari sistemine bağlanmıştır. Mora’daki ilk idari sistem on yedi nahiyeden oluşan ve aynı adı taşıyan bir livadan ibarettir. Bu nahiyeler Vostiça, Hlumiç, Vumero, Kirevukor, Arkadiya, Leondar, Korintos, Balya Badra (Paleia Patra), Kalavrita, Minhalu, Bezenik, Kalandriça, Sandomiri, Grebena, Aya İlya, Gardiçko ve Mistra’dır. Dimitsana ise Leondar nahiyesine bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir.

1461 yılında Dimitsana’da 142 hane, 31 mücerred (yetişkin bekar) ve 13 bive (dul) bulunmaktadır. Osmanlı tarihinde hane tabiri genelde bir çift öküzün sürüp (toprağın verimliliğine göre 40-120 dönüm arasında değişebilir) bir ailenin geçimine yeterli olan toprak ve onun üzerinde genelde beş kişiden oluştuğu farz edilen aileyi kapsamaktadır. Dolayısıyla Dimitsana’da 142 hanede 710 kişinin yaşadığı kabul edilebilir. Bununla birlikte toprağı olan, ancak evli olmayan yetişkin erkekler ise, hane kavramının dışında mücerred adı altında birey olarak kaydedilmişlerdir. Daha önce bir hanenin parçası olan, fakat kocası öldüğünden dolayı dul kalan ve toprak sahibi olan kadınlar ise bive adı altında kaydedilmişlerdir. Dolayısıyla 1461 yılında Dimitsana’nın nüfusunun 31 mücerred ve 13 bive ile birlikte toplam 754 kişi olduğunu söyleyebiliriz. Bu rakamın bir köy için hem döneminde hem de bölgesinde çok olduğu söylenebilir. Örneğin Dimitsana’nın çevresinde yer alan Kokkora 9 haneden oluşurken Struza ise 16 hanelik bir köydür. Buradan çıkarılacak olan sonuç, Dimitsana’nın kasaba olmaya hazır bir nüfusa sahip bölgesinin merkezi durumunda büyük bir köy olduğudur.

Dimitsana’da 1461 yılında yaşayan 142 hanenin bazılarının birbirleriyle akraba olduğu ve gerçek manada Dimitsana’da 79 ailenin yaşadığını söyleyebiliriz⁵⁰. Bu aileler liste halinde alfabetik sıraya göre aşağıda gösterilmiştir.