Ana səhifə

Я-c. И. Яhmяdov N. T. Яliyev meyv я V я t я r я V я z и n я m t я я ш ц nasli ь I


Yüklə 2.79 Mb.
səhifə9/27
tarix18.07.2016
ölçüsü2.79 Mb.
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   27

4.3.3. Эилямейвяляр
Мешя цзцмц. Цзцм фясилясинин цзцм жинсиндяндир. Цзцм жинсинин 70 нювцндян bir нювцня – мешя цзцмцня Azərbaycanda даща чох раст эялинир. Йабаны мешя цзцмц Гафгазда вя Орта Асийада да йайылмышдыр. Йабаны мешя цзцмцнцн мцхтялиф формалары олдуьундан бязян айры-айры формалар нювмцхтялифлийи кими тясвир олунур. Mешя цзцмц цзцмчцлцк районларынын мешяляриндя битир. Лакин Амур цзцм ися мядяни цзцмчцлцйц олмайан Узаг Шяргдя йайылмышдыр.

Мешя цзцмц ийун-ийулда чичякляйир. Мейвяляри сентйабрда йетишир. Мешя цзцмцнцн эиляляри хырда, тцнд бянювшяйи, гара, йашыл рянэдя олур. Салхымлары балажа олмагла, чякиси 40-60 гр-а гядярдир. Дады турш вя йа турша-шириндир. Ашылайыжы маддяси чох олдуьундан эярдир. Тяркибиндя 10-13% шякяр, 1,2-2%-я гядяр цзви туршу вардыр. Ширясинин чыхары 54%-дир. Тумунда 8-20% йемяйя йарарлы йаь олур. Говурдугда гящвя явязедижиси кими истифадя едилир. Мешя цзцмü тязя щалда йейилир, ондан ширя, шяраб, настойка, сиркя, кисел, компот, мцряббя щазырланыр. Мешя цзцмцнü гурудурлар, бязян гыша сахламаг цчцн шорбайа да гойулур.

Халг тябабятиндя мешя цзцмцндян аь жийяр сятялжяминдя, юд кисясиндя даш олдугда вя мядянин селикли гишасынын хроники илтищабында истифадя едилир.

Фирянэ цзцмц. Дашдялянкимиляр фясилясиня мянсуб олуб, 50-дян чох нювц вардыр. Azərbaycanda 2 növü yabanı halda bitir. Йабаны щалда Гярби Авропада вя Гафгазда йайылмышдыр. О, чохбудаглы колдур.

Фирянэ цзцмц майда чичякляйир. Хырда йашылымтыл чичякляри шивлярдя тяк саплагда йерляшир. Мейвяси ийул-августда йетишир. Мейвяси йумру вя йа овал формалыдыр. Мейвяляринин рянэи йашыл, сары, аь, гырмызы, тцнд гырмызы, гара олур. Дады ширин, туршмязя, габыьы назик вя инжятцклцдцр. Чохлу хырда тохумлары вардыр. Щазырда фирянэ цзцмцнцн бир чох мядяни сортлары йетишдирилмишдир.

Фирянэ цзцмцнцн тяркибиндя 13,5% шякяр, 2% цзви туршу, 1% пектинли маддя, 54 мг% Ж, 0,25 мг% П, Б групу витаминляри вя каротин вардыр. 0,2-0,7% минерал маддя вардыр ки, бунун да ясасыны фосфор, мис, дямир, калиум, натриум, калсиум вя магнезиум тяшкил едир.

Фирянэ цзцмц тязя щалда йейилир, мцряббя, конфитйур, компот, ъеле, мармелад, конфет вя карамел цчцн ичлик вя шяраб щазырламаг цчцн сярф едилир. Гыш цчцн фирянэ цзцмцнц гурудур, сиркяйя гойур вя язишдириб шякярля 1:2 нисбятиня гарышдырырлар.

Фирянэ цзцмцндян маддяляр мцбадиляси позулдугда вя пийлянмяйя гаршы истифадя олунур. Халг тябабятиндя ися бюйряк вя сидик кисяси хястялийиндя юд вя сидикговужу васитя кими ишлядилир. Ган азлыьында, дяри хястяликляриндя фирянэ цзцмц йемяк мяслящят эюрцлцр. Хроники гябз заманы йцнэцл ишлятмя васитяси кими дя истифадя олунур.

Ади зиринж (Берберис вулэарис Л.). Зиринжкимиляр фясилясинин зиринж жинсиня мянсубдур. 450 нювцндян – ади зиринж, Шярг зиринжи, Амур зиринжи вя узунсов зиринж даща чох йайылмышдыр.

Ади зиринж йабаны щалда Крымда вя Гафгазда дяниз сявиййясиндян 200 метр йцксякликдя битир. Азярбайжанын даь-мешя районларында, Хызыда вя Алтыаьажда даща чох йайылмышдыр. Азярбайжанда зиринжин 3 нювцня раст эялинир. Ади зиринж даща чох тясадцф едилир.

Ади зиринж май-ийунда чичякляйир. Салхым шяклиндя дцзцлмцш ачыг сары рянэли ятирли чичякляри вардыр. Йарпаглары ачыг йашыл рянэли вя турш дадлы олур. Мейвяляри август-сентйабрда йетишир. 2-3 гырмызы-гонур тохумлу эилядир. Чякиси 0,14-0,32 гр-дыр. Тохуму мейвясинин 24-30%-ни тяшкил едир, силиндр вя йа овал шяклиндядир. Узунлуьу 12 мм-дир. Ясасян гырмызы, бязян ися гара, сары вя чящрайы рянэдя олур. Мейвяси туршдuр вя уж щиссясиндя гюнчя тумуржуьу йапышыг галыр. Мейвясини ял иля йыьырлар. Шахта вурдугда дады йахшылашыр.

Зиринж мейвясинин тяркибиндя 5% шякяр, 5-6% цзви туршу (ясасян алма туршусу), 0,6-0,8% аşылайыжы вя рянэляйижи маддя, 0,4-0,6% пектинли маддя, 4,9% селлцлоза, 0,95% кцл вя 150-170 мг% Ж витамини вардыр. Ийун айында топланмыш йарпагларында 120 мг% Ж витамини вя мейвя вердикдя йыьылмыш йарпагларында 40 мг% Е витамини вардыр.

Зиринждян тязя щалда чох аз истифадя едилир. Бундан сиркя, шяраб, ъеле, мцряббя, ширя, спиртсиз ички, конфет вя карамел ичлийи вя тамлы гатгы щазырлайыр вя гурудурлар. Бир гядяр кал йыьылмыш мейвялярини гурудур вя сумаг явязиня тамлы гатгы кими истифадя едирляр. Зиринжи шорабайа да гойурлар. Мейвясиндян алынмыш cövhərдəн ликюр вя газлы ичкиляр щазырланыр.

Зиринж мейвясиндян халг тябабятиндя синга, рахит, ганазлыьы, иситмя, мядя-баьырсаг хястяликляринин мцалижясиндя истифадя едирляр. Зиринж мцряббяси сарылыьын мцалижясиндя тятбиг едилир. Зиринжин йарпагларында берберин алкалоиди вардыр. Она эюря дя йарпагларындан алынмыш спиртли жювщярдян дахили ганахмаларда мцалижяви васитя кими истифадя едилир. Йарпагларында, щямчинин А вя Ж (130 мг%) витаминляри вардыр. Зиринж чичякляриндян дямлянмиш чай юскцряйя гаршы ичилир. Зиринж балверян битки кими дя мяшщурдур. Щяр чичяк 0,121-0,611 мг шякяри олан нектар верир. 1 щектар сащядян 230 кг-а гядяр бал ялдя етмяк мцмкцндцр. Зиринж балы гызылы-сары рянэдя вя ятирли олур.



Итбурну. Гызылэцлчичяклиляр фясилясинин гызылэцл жинсиня мянсубдур. Бу жинсин 300 нювцндян Азярбайжанда 42 нюв итбурну раст эялинир ки, бунларын 36-ы йабаныдыр. Сянайе цчцн 2 нюв даща ящямиййятлидир. Бунлар гящвяйи вя гырышыг итбурнулардыр.

Гящвяйи итбурну кол щалында 2 м-я гядяр щцндцрлцкдя битир. 20-25 ил юмрц олур. Щяр колдан 1-3 кг, 1 щектардан ися 700-1000 кг мейвя верир. Ж витамининин мигдарына (5-7%, бязян 14%) эюря 1-жи йер тутур.

Гырышыг итбурну гящвяйи итбурнуйа нисбятян Азярбайжанда аздыр. Лакин бунун мящсулдарлыьы даща йцксякдир. Щяр колдан 3-4 кг, 1 щектардан ися 3 тона гядяр мящсул йыьылыр. Мейвяси 6-16 гр-дыр. Итбурну май-ийунда чичякляйир. Чичякляри ачыг вя тцнд чящрайы рянэдя олмагла ятирлидир. Мейвяси август-сентйабрда йетишир. Витамин Ж йетишмя мцддятиндя артыр. Она эюря дя йетишмиш мейвяляр дярилмялидир. Шахталар дцшянядяк итбурну йыьылмалыдыр. Чцнки шахта вурдугда Ж витамини азалыр.

Йыьылмыш мейвяляр 5 см галынлыьында сярилир вя 2 эцндян чох олмайараг сахланылыр. Сонра зядяли вя кал мейвяляр сечилир. 80-1000С температурда гурудулур вя йенидян хараб олмушлар тямизлянир. Беляликля, ялдя едилмиш гуру итбурну мцвафиг шяраитдя 2 иля гядяр сахланыла биляр.

Итбурнуда Ж витамини биринжи дяфя 1931-жи илдя тапылмышдыр. Лакин бундан чох яввял Русийада итбурну дишлярин дибиндян ган ахмайа, йяни Ж-авитаминоза гаршы тятбиг едилирди. Итбурну яbяс йеря витамин дахылы адландырылмамышдыр. Онун тяркибиндя Ж витамини иля йанашы 48-50 мкг% Б1, 30-73 мкг% Б2, 1,5-9,7% П, 0,1 мг% К, 0,69-2,4 мг% Е (тохум йаьында 300 мг%), 5-20,7 мг% каротин (провитамин А) вя 0,1-0,19 мг% Бж витамини (фол\ туршусу) вардыр.

Витаминлярдян башга итбурнуда 18%-я гядяр шякяр, 3,7% пектинли маддя, 1,25-2,5% цзви туршу (алма туршусуна эюря), 4,2% пентозанлар, рянэляйижи маддяляр вя 4,5% минерал маддяляр вардыр.

Ев шяраитиндя итбурну дямлямяк цчцн бир хюряк гашыьы итбурну (20 гр) бир стякан су иля шцшя вя йа емаллы аьзы юртцк габда 10 дяг гайнадырлар. Аьзыны ачмадан бир сутка сахлайыб, сонра икигат тянзифдян сцзцр вя эцндя ики дяфя бир вя йа йарым стякан ичирляр. Дадыны йахшылашдырмаг цчцн шякяр вя йа шярбят гатмаг олар. 1-3 йашында ушаглара 1/4 стякан, 3-7 йашындакылара ися йарым стякан вермяк олар.

Итбурнудан компот, кисел вя йары бюлцб тохумлардан тямизлядикдян сонра мцряббя щазырламаг олар. Ону тязя щалда да йейирляр. Сянайедя итбурнудан порошок, таблетка вя шярбят щазырлайырлар. Сарылыьа гаршы вя юдговужу кими тятбиг едилян «Холосас», ясасян итбурну мейвясиндян щазырланыр.

Итбурну халг тябабятиндя гядимдян истифадя едилир. Итбурну сойугдяймяйя, бюйряк вя гаражийяр хястяликляриндя, юд вя сидикговужу кими тятбиг едилир. Итбурну чичяйиндян дямлянмиш чай гыздырмайа гаршы тясиредижи васитядир.

Итбурну мейвясинин беля гиймятли олдуьуну нязяря алыб, онун топланмасына вя эцндялик гидада истифадя едилмясиня фикир верилмялидир.



Гараьат. Дашдялянкимиляр фясилясиня мянсуб олуб гырмызы, гара вя аь гараьат групуна айрылыр. Гараьатын 140 нювцндян ян ящямиййятлиси гара вя гырмызы гараьатдыр.

Гара гараьат йабаны щалда шималда вя жянубун даьлыг мешяляриндя эениш сащялярдя битир. Гара гараьат май-ийунда чичякляйир. Чичякляри аь-чящрайы вя йа боз-чящрайыдыр. Мейвяляри ийул-августда йетишир. Мейвяляри йумру, тцнд гара, бязян боз-гара рянэли, габыьы бярк вя ичиндя балажа тохумлары вардыр. Йетишиб ютмцш мейвяляр йеря тюкцлцр. Дады турш, ятирли олур.

Тяркибиндя 10-16% шякяр, 2,6-3,9% туршу (алма, лимон, шяраб), 1% пектинли маддя, ашылайыжы вя рянэляйижи маддяляр, каротин, П, Б1 вя Ж витаминляри вардыр. Ж витамини 400 мг%-дир. Ж витамининин мигдарына эюря йалныз итбурнудан эени галыр. Минераллы маддясинин тяркибиндя калиум, калсиум, натриум, магнезиум, дямир, фосфор, манган вя с. вардыр.

Гырмызы гараьатын чичякляри хырдадыр. Майда чичякляйир. Яввялжя чичяк ачыр, сонра иsə йарпаг. Гара гараьатда ися яксинядир. Мейвяляри ийун-августда йетишир. Мейвяси йумру олуб, рянэи гырмызыдыр. Гара гараьатдан фяргли олараг кичик салхымларла дярилир. Дахилиндяки тохумлары вя габыг дамарлары эюрцнцр. Турш, хошмязя дады вардыр.

Гырмызы гараьатын тяркибиндя 4-11% шякяр, 3,8% цзви туршу, 0,43-2,38% пектинли маддя, 0,11% ашылайыжы вя рянэляйижи маддя, 3,88% селлцлоза, 0,91%-я гядяр азотлу маддя, 0,41% пентозанлар вардыр. Ж витамининин мигдары нисбятян аз олуб, 60 мг%-я, П витамини ися 0,4 мг%-я гядярдир.

Гара вя гырмызы гараьатдан ширя, морс (мейвя шярбяти), компот, мцряббя, повидло, жем, ъеле, ликюр, шяраб вя бир чох ашпазлыг вя гяннады мямулаты щазырланыр. Гыша сахламаг цчцн шякярля, шякяр шярбятиндя вя шякярсиз дондурурлар. Ушаг вя пящриз гидасында эениш тятбиг едилир. Гара гараьатын йарпагларындан дуза вя шорбайа гойдугда истифадя едирляр. Йарпагларындакы фитонсидляр тярявязлярин йахшы галмасына кюмяк едир.

Гараьатдан авитаминозда чай кими дямляйиб истифадя едирляр. Ондан витаминли препарат да щазырланыр. Бунун цчцн 1 щисся гара гараьат 2 щисся шякярля гарышдырылыр, ятчякян машындан кечирилир. Щямин гарышыг атеросклероз вя щипертонийа хястялийиня гаршы тятбиг олунур. Йарпагларындан халг тябабятиндя чай кими дямляйиб сарылыг хястялийиня гаршы истифадя едирляр.

Чайтиканı (Щиппопщае рщамноидес). Ийдячичяклиляр фясилясинин чайтиканы жинсиня мянсубдур. Мялум олан 3 нювцндян бири Азярбайжанда битир. Чайтиканы Орта Асийада, Сибирдя, Гафгазда вя Русийанын авропа щиссясиндя чай вадиляриндя, чямянликлярдя, мешя йахынлыгларында, щцндцр даьларда тясадцф едилир.

Азярбайжанын Самур чайы вадисиндя, Губа-Хачмаз, Шяки-Загатала, Нахчыван, Лянкяран зоналарында дяниз сятщиндян 2000 м щцндцрлцйя гядяр йерлярдя коллуглар вя аьаж шяклиндя битир.

Чайтиканы апрел-май айларында чичякляйир. Чичякляри хырда, ятирли вя сары олур. Мейвяляри август-сентйабр айларында йетишир, феврал-март айларына кими колун цстцндя галыр. Мейвяси ширяли сарымтыл-нарынжы вя гырмызы рянэдядир. Мейвяляри, ясасян эирдя, овал вя узунсов формада олуб, 0,5-1 см узунлуьунда вя 0,3-0,5 см ениндядир. Дады ширин, турш, ажытящяр-турш, туршмязя вя ананас ятирли олур. Тохуму тцнд гящвяйи вя парлагдыр.

Чайтиканы мейвяси олдугжа гидалыдыр. Мейвясинин тяркибиндя 3,5% шякяр, 3,2% цзви туршу, 6%-я гядяр зцлали маддя, 9% йаь вардыр. Тохумунда ися йаьын мигдары 12,5%-я чатыр. Чайтиканы итбурну кими витамин мянбяйидир. Чайтиканынын тяркибиндя 16,9-272,5 мг% Ж, 75-100 мг% П, 0,016-0,055 мг% Б1, 0,037-0,066 мг% Б2, 0,79 мг% Б6, 8 мг% Е, 1,1-10,9 мг% каротин (провитамин А), 0,79 мг% фол туршусу (витамин Бж) вя 1,2 мг% К витамин вардыр. Тохумунда 0,28 мг% Б1, 0,38 мг% Б2, 14,3 мг% Е витамин вардыр. Тохумундан алынан йаьын тяркибиндя 250 мг% каротиноидляр, 165 мг% Е витамини вя poliдоймамыш йаь туршулары (Ф витамини активлийиндя) вардыр.

Чайтиканынын мейвясиндян мцалижя ящямиййяти олан мцхтялиф ширя, дадлы вя ятирли компот, кисел, мцряббя, жем, ъеле, пцре, повидло, мармелад, витаминли чай, спиртли ички, настойка вя ликюр щазырланыр. Дондурулмуш щалда йахшы сахланыла биляр.

Чайтиканындан мцалижяви мягсядля гядимдян истифадя едирляр. Мцасир дюврдя онун мейвясиндян бир чох хястяликляря гаршы, о жцмлядян авитаминоз, эюз, диабет, гаражийяр, щипертонийа вя ганазлыьында эениш истифадя олунур. Мейвясинин йаьы йараларын саьалмасыны сцрятляндирир, дярини шца зядялядикдя саьалдыжы тясир эюстярир. Чайтиканы чох гиймятли битки олдуьу цчцн онун тядарцкцня вя истифадясиня жидди фикир верилмялидир.



Сумаг. Сумагчичяклиляр фясилясинин сумаг жинсиня дахилдир. 250-я гядяр кол вя аьаж нювляри мялумдур.

Йабаны сумаг биткисиня Шимали Гафагазда, Даьлыг Крымда, Загафгазийанын даьлыг-мешялик районларында, Азярбайжанда ися Лянкяран, Эюйчай, Губа, Шяки-Загатала районларынын даь мешяляриндя чох тясадцф едилир. Сумаг ийун-ийулда чичякляйир. Хырда йашылтящяр эюй рянэли тутгун чичякляри узунсов-конусвари сцпцрэяжийин цзяриндя топланыр. Сумаьын мейвяси сентйабр-октйабрда йетишир. Щяр мейвя сцпцрэяжийинин цзяриндя 200-300 вя даща чох мейвя олур. Мейвяляри нязяри жялб едян тцнд гырмызы вя эирдядир. Дады турш вя бцзцшдцрцжцдцр. Мейвяляри гурудулуб порошок щалына салындыгдан сонра ят вя балыг хюрякляриндя тамлы гатгы кими ишлядилир. Сумаг йа исти емал заманы хюряйя гатылыр, йа да нялбякидя щазыр хюряйин йанына гойулур. Тикякабаб, лцлякабаб, гызардылмыш ят, ят гутабы yanında сцфряйя верилир. Сумаьын турш дады онун тяркибиндяки шяраб туршусундан иряли эялир. Сумагда, щямчинин Ж витамини, каротин, ашылайыжы вя рянэляйижи маддяляр вардыр.

Сумаьын йарпагларында 30-39% ашылайыжы маддя (ясасян танин) вардыр. Ондан техники вя тибби мягсядляр цчцн танин алырлар. Сумаг биткисинин бцтцн щиссяляриндян рянэляйижи маддя кими истифадя едилир. Ипяк вя йун парчаны онун йарпаглары гара, габыьы сары, кюкц гящвяйи, мейвяси ися гырмызы рянэя бойайыр.

Бюйцрткян. Гызылэцлчичяклиляр фясилясиня мянсубдур. Бюйцрткян вя моруьун 250-дян чох нювц вардыр. Йабаны щалда Асийа, Авропа вя Америка гитяляриндя эениш йайылмышдыр. Гярби Сибир, Газаьыстан, Орта Асийа вя Гафагазда йетишир. Азярбайжанын бцтцн зоналарында бюйцрткян коллуглары вардыр.

Бюйцрткян май айындан башлайараг, августа гядяр чичякляйир. Чичякляри аь вя ятирлидир. Ейни вахтда колларда щям тязя ачылмыш чичяк вя щям дя йетишмиш мейвя олур. Чичяк ачдыгдан тяхминян 1 ай сонра мейвяси йетишир. Мейвяси форма етибариля узунсов вя конусвари, рянэиня эюря гырмызы, гара, ал-гырмызы вя сары олур. Азярбайжанда иримейвяли, эежйетишян вя гураглыьа чох давамлы бюйцрткян формалары вардыр. Ящали йабаны бюйцрткянляри топлайыр вя консерв заводларына тящвил верирляр. Лакин бюйцрткяни йыьмаг чох чятиндир.

Бюйцрткянин тяркибиндя 7-10% шякяр (глцкоза, фруктоза вя азажыг сахароза), 1-1,5% цзви туршу (алма, шяраб, лимон, салисил), 1,8% пектинли маддя, каротин, Ж вя Б групу витаминляри вардыр.

Бюйцрткянин мейвяси тязя щалда йейилир. Ондан лiкюр, шяраб, спиртли ички, морс, ширя, компот, шярбят, мцряббя, мармелад вя жем щазырланыр. Бюйцрткян мцалижяви вя пящризи ящямиййятя дя маликдир. Тярэятирижи вя сидикговужу кими истифадя едилир. Бюйцрткян йарпагларындан дямлянмиш чай сойугдяймяйя гаршы ичилир. Бюйцрткян щям дя балверян биткидир. Чцнки бцтцн йай дюврцндя чичякляйир вя арылара йахшы нектар верир. 1 щектар сащядян арылар 20-25 кг бал щасил едя билирляр.



Ади моруг. Гызылэцлчичяклиляр фясилясиня мянсуб олуб, бюйцрткян кими чохиллик эилямейвяли биткидир. Гырмызы моруг йабаны формада Азярбайжанын даьлыг йерляриндя, мешя ачыглыгларында, чайларын кянарларында, дярялярдя вя бир гядяр рцтубятли торпагларда битир.

Моруг ийунда чичякляйир. Аь рянэли ятирли чичякляри 1ай мцддятиндя ачылыр. Кцлли мигдарда чичяклямя ися 2 щяфтя давам едир. Мейвяляри чичяк ачдыгдан 35-40 эцн сонра, йяни ийул-августда йетишир. Мейвясинин рянэи тцнд гырмызы, ачыг гырмызы, аьымтыл-сары олур, йетишяндя тез тюкцлцр. Мейвяси йумру, овал вя йасты-йумру формада олур. Дады ширин, мейхош вя ятирлидир. Ири юзяк цзяриндя хырда мейвяжикляр йерляшмишдир. Щяр мейвяжийин цзяриндя ися бир ядяд назик сары тцк вардыр.

Моруьун тяркибиндя 3-11% шякяр (глцкоза, фруктоза, пентоза), 1-2% цзви туршу (салисил, алма, лимон, шяраб) вя онларын дузу, 0,5-2,8% пектинли маддя, 6% селлцлоза, 2,7% пентозанлар, 0,1-0,3% ашылайыжы, 0,8-1,9% азотлу, 0,4-0,8% минераллы маддя вардыр. 2-29 мг% Ж витамини, каротин вя Б групу витаминляри вардыр.

Моруьун мейвяляри там йетишдикдя йыьылыр. Тязя щалда йейилир. Ондан мцряббя, компот, шярбят, кисел, маар­мелад, пастила, настойка, спиртли ички, ликюр, шяраб, сяринляш­дирижи ичкиляр вя с. щазырланыр. Моруьу гурудуб дярман кими истифадя едирляр. Халг тябабятиндя моруг мейвясини чай кими дямляйиб сойугдяймядя тярлядижи дярман кими ишлядирляр. Елми тябабятдя юдговужу дярман кими дя дямлямя вя биширилмяляр шяклиндя истифадя едилир. Тязя дярилмиш моруг мейвясиндян щазырланан моруг мцряббяси вя шярбяти бюйряк хястялийинин вя сойугдяймянин йахшы дярманыдыр.

Моруг щям дя балверян биткидир. 1 щектар моруг сащясиндян арылар 100 кг бал щасил едя билирляр. Йабаны моруг бир чох мядяни моруг сортлары цчцн яждад щесаб едилир.

Мешя чийяляйи. Гызылэцлчичяклиляр фясилясинин чийяляк жинсиня мянсубдур. Мялум олан 20 нювцндян бир нювц – мешя чийяляйи Азярбайжанын даь-мешя районларында чох эениш йайылмышдыр вя ещтийаты чохдур.

Мешя чийяляйи майын ахыры, ийунун яввялляриндян башлайараг бцтцн йайы чичякляйир. Чичякляри аь рянэли олуб ятирлидир. Мейвяляри ийун-августда йетишир. Мейвяляри ятирли, ширин, мейхош олуб, формасы йумуртавари вя узун конусваридир. Рянэи гырмызы, аь, бязян бянювшяйи олур. Чийяляк хырда мейвяжиклярин бирляшмясиндян ямяля эялиб, щяр мейвяжийин цзяриндя qeyri-həqiqi хырда сары тохум йерляшир.

Мешя чийяляйинин тяркибиндя 6% шякяр (фруктоза вя глцкоза), 1,5% цзви туршу (алма, лимон), 1,5% азотлу маддя, 0,4% ашылайыжы маддя, 1,3% пектинли маддя, 20-50 мг% Ж витамини, 3,5 мг% каротин, дямир вя калиум дузлары, ефир йаьлары вардыр. Йарпагларында 250-380 мг% Ж витамини, ашылайыжы маддя вя цзви туршулар вардыр. Мешя чийяляйини тязя щалда сцд вя йа гаймагла йейирляр. Ондан мцряббя, повидло, шярбят, мармелад, конфет вя карамел цчцн ичлик, шяраб вя сяринляшдирижи ичкиляр щазырланыр. Тязя мейвяляр сусузлуьу йатырыр, иштащаны артырыр, гиданын щязмини йахшылашдырыр. Тяркибиндя дямир чох олдуьундан ган азлыьында, синга вя бюйряклярин хястялийиндя эениш тятбиг едилир. Чийяляйин гурудулмуш йарпагларындан моруг мейвяси иля бирликдя чай дямляйиб, сойугдяймядян баш верян хястяликлярдя тярлядижи вя щяраряти ашаьы салан дярман кими истифадя олунур.

Чийяляйин кюкцндя 9%-я гядяр танин вардыр. Исщала гаршы чийяляйин кюкцндян алынмыш сулу мящлулдан истифадя едилир.


4.3.4. Гярзякли мейвяляр
Йунан гозу. Гозкимиляр фясилясиндяндир. Бу фясиляйя аид 8 жинсин 50 нювцндян 2 йабаны нювц йайылмышдыр. Азярбайжанда йабаны щалда битян вя бежярилян гозлар ади гоз нювцня аиддир. Орта Асийа вя Гафгазда йабаны формада битир. Узаг Шяргдя ися Манжурийа гозу йайылмышдыр.

Чох гядим заманлардан Азярбайжанда бюйцк гоз сащяляри Шяки-Загатала вя Губа-Хачмаз зоналарындадыр. Щазырда Лерик, Ордубад, Даьлыг Гарабаь, Лачын, Кялбяжярдя вя Эянжянин даьлыг районларынын мешяляриндя йабаны битян гозлара тясадцф едилир.

Гоз, адятян май айында йарпаглар ямяля эялян вахт чичякляйир. Бязян ийунда икинжи дяфя чичякляйир. Гозун мейвяляри сентйабр-октйабрда йетишир. Мейвяси юлчцсцня, формасына, габыьынын бярклийиня, ляпя арасындакы пярдянин йумшаг вя йа сярт олмасына, дадына, кимйяви тяркибиня вя с. эюстярижиляря эюря фярглянир. Гозун цзяри йашыл гярзякля юртцлцдцр. Гоз йетишдикжя гярзяк гаралыр, партлайыр вя ичиндян одунжаглашмыш габыглы гоз чыхыр. Ляпяси ачыг сары вя йа тцнд дарчыны рянэдядир. Бир гозун чякиси 5-17 гр, ляпясинин чыхары 40-58%-дир.

Гоз ляпясинин тяркибиндя 54-74% йаь, 12-21% зцлали маддя, Б групу витаминляри вя каротин вардыр. Йашыл сцтцл гозларда 3000 мг% Ж витамини вардыр. Бу гозлардан йцксяк кейфиййятли мцряббя биширилир. Гоздан гяннады сянайесиндя мцхтялиф мямулат щазырланыр, ляпяси йейилир вя йаь чыхарылыр. Гоз йаьы ряссамлыгда ишлядилир. Йаьы чыхарылмыш гоз жежясинин тяркибиндя 34% азотлу маддя вя 12% йаь олдуьундан гяннады мямулаты щазырламаг вя ев щейванлары цчцн ян гидалы мящсулдур. Гозун гярзяйи, йарпаглары, габыглары вя кюк щиссяляри танин иля зянэиндир. Бунлардан парчаларын бойанмасында истифадя едилир. Гозун одунжаьы бярк вя эюзял нахышлы олдуьундан гиймятли фанер вя мебел щазырламаг цчцн ишлядилир.



Ади бадам. Гызылэцлчичяклиляр фясилясиндяндир. Бадам жинсинин 40 нювя гядяр аьаж вя колу мялумдур. Азярбайжанда 4 нювц йайылмышдыр. Бадам йабаны щалда Орта Асийада, Даьыстанда, Азярбайжанда битир. Нахчыванын даьлыг щиссяляриндя йабаны бадамлыглар вахтиля бюйцк сащяляр тутмушдур. «Бадамлы» адыны дашыйан суйу иля мяшщур олан кянд кечмишдя йабаны бадамлыгла ящатя олундуьу щалда, инди ял чатмайан йерлярдя азажыг бадам аьажлары галмышдыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, мядяни бадам сортлары йабаны бадама чох йахындыр вя анжаг мейвяляринин бюйцклцйц, габыгларынын назиклийи иля фярглянирляр.

Бадам йарпаглар ямяля эялмямиш март-апрелдя (бязян февралда) чичякляйир. Чичякляри тяк-тяк вя йа 2-4 ядяд бир йердя топланмыш олур. Чичякляри ири бешлячякли, рянэи аь вя йа аьымтыл-чящрайыдыр.

Бадамын мейвяляри ийул-августда йетишир. 4-5 йашындан мящсул верир, 130 ил вя даща чох йашайыр. Мейвясинин узунлуьу 2,5-3 см-дир. Мядяни сортлар нисбятян ири олур. Мейвяси йумуртавари, йанларындан басылмыш, тяпяси кцт вя йа шишмяр, чох вахт яйри олур. Мейвянин цзяри чяйирдяк ятрафы ятли щисся иля юртцлмцшдцр. Бу, йашылымтыл, цзяри тцклц олуб, йетишяндя йарылыр вя ичиндян чяйирдяйи чыхыр. Габыьы галын, бярк вя йа назик олур. Рянэи боз-сарыдан тцнd гящвяйийядяк дяйишир. Бадамын бир вя йа ики ляпяси олур. Ляпяси аьымтылдыр, сарı-гящвяйи пярдя иля юртцлмцшдцр. Исландыгда бу габыг асанлыгла айрылыр. Дады хош, йаьлы вя шириндир.

Бадамын тяркибиндя 40-60% йаь (гурумайан), 20-30% зцлали маддя, 13% карбощидрат, 3,6% селлцлоза, 2,3% минераллы маддя, 15 мг% Б1 витамини вардыр. Йабаны щалда битян бадамын яксяриййяти ажы олур. Онларын тяркибиндя 2,5-3,5% амигдалин глцкозиди вардыр. Бу глцкозид организмдя глцкозайа вя синил туршусуна парчаланыр. Синил туршусу ися гцввятли зящярдир. Она эюря дя ажы бадам гида цчцн сярф едилмямялидир.

Ширин бадам тязя щалда йейилир вя эениш мигйасда гяннады сянайесиндя истифадя едилир. Ажы бадамдан бадам йаьы вя 0,5-0,8% мигдарында ефир йаьы алырлар. Бу мящсуллар ятриййат, яжзачылыг сянайесиндя камфора, мялщям, емулсийа истещсалы цчцн истифадя олунур. Бадам ефир йаьындан бязи ятриййат мямулатларынын ятирляндирилмяси цчцн истифадя едилир. Бадамын габыьы конйак, ликюр вя бязи шярабларын ятирляндирилмяси вя рянэинин йахшылашдырылмасы цчцн ишлядилир. Ондан, щямчинин активляшдирилмиш кюмцр дя алырлар.



Щягиги пцстя. Сумагчичяклиляр фясилясинин пцстя жинсиня мянсубдур. 10 аьаж вя кол нювц мялумдур. Йабаны щалда Орта Асийада, Иран Азярбайжанында, Иранда, Сурийада вя Тцркийядя битир. Азярбайжанда пцстя мядяни битки кими чох гядимдян бежярилир вя iki yabanı nğvü yetişdirilыр.

Пцстя март-апрелдя йарпаглар ачылдыьы вахт чичякляйир. Чичякляр топа щалында енли сцпцрэя-салхымлара йыьылмышдыр. Еркяк чичякляр диши чичяклярдян 2-3 эцн тез ачылыр. Чичяклямя 20-25 эцн давам едир. Пцстянин мейвяси ийул-августда йетишир. 7-8 йашындан мейвя верир, 100 ил юмцр сцрцр. Мейвяси гозвари, биртохумлу чяйирдякдир, сарымтыл-аь рянэдядир. Чякиси 0,9-2,5 гр-дыр. Мейвяляр йетишдикдя чичяк йанлыьы бцрцшцр, гуруйур, партлайыр вя мейвядян асанлыгла айрылыр. Ляпяси ачыг йашыл, йашыл рянэли, йанлары бянювшяйи олур. Дады хошаэялян ширин вя йаьлыдыр.

Пцстя ляпясинин тяркибиндя 68% йаь, 18-22% зцлали маддя, 9,5-17%-я гядяр карбощидрат, 4,6% селлцлоза, 3,1% кцл вардыр. Дадлы, лятиф, йаьлы вя файдалы олдуьундан чох гиймятлидир.

Пцстянин мейвясиндян тязя, говрулмуш вя дузланмыш щалда истифадя едирляр. Ляпяси гяннады мямулаты (торт, пироъна, шоколад, Шярг ширниййаты) истещсалында ишлядилир, еляжя дя бязи колбаса мящсулларына вя пендиря гатылыр. Пцстянин йаьы гурумайан йаь групуна аиддир, яжзачылыгда, ятриййатда вя лакларын щазырланмасында эениш истифадя олунур. Пцстянин йарпагларында, мейвяляриндя, габыьында вя одунжаьында 10-12%-я гядяр ашылайыжы маддя вардыр. Мцхтялиф нюв мяняняляр йарпагларда фыр шишляри (бузгунч) ямяля эятирир ки, бунун тяркибиндя 30-50% танин олур. Бу, тохужулуг вя йцнэцл сянайедя ашылайыжы вя бойаг маддяси алмаг цчцн гиймятли хаммалдыр.

Пцстянин аьажындан ийул-август айларында чякилян гятрандан йцксяк кейфиййятли лак щазырланыр.

Мцасир халг тябабятиндя пцстя ганазлыьында, арыгламада, вярям хястялийиндя, гаражийяр аьрыларында тятбиг едилир.



Ади шабалыд. Фыстыгчичяклиляр фясилясинин шабалыд жинсиня мянсубдур. Шабалыд жинсинин 14 нювцндян республикада бириня раст эялинир. Шабалыд Гафгазда, Загафгазийада, Украйнанын Закарпатйе вилайятиндя йайылмышдыр. Шабалыд Азярбайжанда эениш сащядя йалныз Бюйцк Гафгаз даьларынын ятякляриндяки мешялярдя битир. Шяки-Загатала зонасы шабалыд баьлары иля мяшщурдур.

Шабалыд апрел-майда йарпаглайыр, ийун-ийулда ися чичякляйир. Еркяк вя диши чичякляри бир аьажын цстцндя айрыжа йерляшир. Еркяк чичякляри узун сырьа шяклиндя салланыр, аь-сарымтыл рянэиндя вя чохятирлидир. Узунлуьу 10-35 см, ени 1 см-дир. Диши чичякляри бириллик шивлярдя олур вя йарпагларын голтуьунда 2-3 ядяд вя даща чох бир йердя йерляшир. Шабалыдын мейвяси октйабр-нойабрда йетишир. Мейвяси тиканлы гярзякдир. Йетишяндя гярзяк айрылыр вя ичиндя ики вя цч ядяд шабалыд олур. Бунлар йарпаг вя йа овал шяклиндядир. Йумру формада оланлары чох аздыр. Мейвянин цст габыьы тцнд вя йа ачыг дарчыны, шабалыды рянэдядир. Шабалыд мейвясинин цст габыьынын алтында назик, пянбяли йумшаг юртцк вардыр. Бунун алтында аь, ширин, ики щиссяли ляпя йерляшир.

Шабалыд 20-25 йашындан мейвя верир. 100-150 ил юмцр сцрцр. 1000 иллик шабалыд аьажлары мювжуддур. Йцксяк мящсул 2-3 илдян-бир олур. Азярбайжанын мешяляриндя вя баьларында битян шабалыдын бир чох мцтялиф формалары вардыр.

Шабалыдын тяркибиндя 60%-я гядяр нишаста, 15% шякяр, 6% зцлал, 2%-я гядяр йаь олур. Йетишмямиш мейвялярдя 1500 мг% Ж, 0,18 мг% Б1 витамини вардыр.

Шабалыд тязя щалда йейилир. Ону говурдугда дады вя ятри йахшылашыр. Азярбайжанда шабалыд мцхтялиф хюряклярдя ишлядилир. Шабалыддан гяннады сянайесиндя (марсипан, торт, пироъна, шоколад вя с. щазырланмасында), ашпазлыгда (тойуглары ичлямяк, плов биширмяк вя с.) эениш истифадя олунур. Гурудулмуш шабалыддан алынан ун, башга юлкялярдя чюряйя вя гяннады мямулатына гатылыр. Ондан гящвя явязедижиляри вя спирт дя истещсал едирляр.

Шабалыд аьажынын йарпагларында глцкозидляр, пектин вя ашылайыжы маддя (9%-я гядяр) вя К витамини вардыр. Она эюря дя йарпагларындан чай дямляйиб дахили ганахмалара гаршы тятбиг едирляр.



Пекан. Гоз аилясинин карийа жинсиня мянсубдур. Вятяни Шимали Америкадыр. Бурада пекан йабаны вя мядяни щалда битир.

Пекан 1909-жу илдя Гафгазын Гара дяниз сащилляриндя, 1934-жц илдя Орта Асийада вя сонра Крымда бежярилмяйя башланмышдыр. Пекан плантасийалары Абхазийада, Азярбайжанда Лянкяран (хцсусян Талышда) вя Загаталада вардыр. Пекан щазырда мядяни щалда бежярилян гярзякли мейвядир. 6-8 йашындан мящсул верир.

Пеканын чичяклямяси вя чичяйинин гурулушу ади гоза бянзяйир.Мейвяси гярзяк ичярисиндя сентйабр-октйабрда йетишир. 3-10 ядяд олмагла бир салхымда битир. Там йетишдикдя гярзяйи партлайыр. Гящвяйи рянэли, силиндрик формалы назик вя щамар габыглыдыр. Уж тяряфи бир гядяр шиш олур. Дахилиндя ширин гырмызы-гящвяйи рянэли ляпяси йерляшир. Ляпя мейвянин 38-50%-ни тяшкил едир.

Пеканын тяркибиндя 70% йаь, 8-19% зцлал, 14,3% карбощидрат вя башга маддяляр вардыр. Мейвяляри тязя вя гурудулмуш щалда йейилир. Гяннады сянайесиндя, ашпазлыгда вя йаь алмаг (зейтун йаьына охшар) цчцн сярф едилир. Пеканын одунжаьы ачыг гящвяйи рянэдя, бярк, аьыр олдуьундан кянд тясяррцфаты машынлары цчцн мцхтялиф щиссяляр щазырланмасында ишлядилир.



Шярг фыстыьы. Фыстыгчичяклиляр фясилясинин фыстыг жинсиня аиддир. 9 нюв аьаждан 2 нювц йайылмышдыр. Гафгазда дяниз сявиййясиндян 2300 м йцксякликдя субалп гуршаьына гядяр мешяликлярдя битир. Фыстыг мешяляри Гафгаз мешяляринин 25%-ни тяшкил едир.

Фыстыг апрел-майда чичякляйир вя ейни заманда йарпаглары ямяля эялир. Мейвяляри сентйабр-октйабрда йетишир вя чатламыш тиканлы гярзякдян айрылыб дцшцр. Мейвяси 3 тилли, парлаг гящвяйи рянэдядир. Ичярисиндя ачыг бозумтул-гящвяйи рянэли ляпяси вардыр.

Фыстыг 40-50 йашындан бара эирир, 3-4 илдян-бир бол мящсул верир, 500 илдян чох юмцр сцрцр.

Фыстыг ляпясиндя 30-50% йаь вя 20% зцлали маддя вардыр. Ону тязя вя говрулмуш щалда йейирляр. Лакин фыстыг ляпясинин тяркибиндя зящярли глцкозид олдуьундан, ону чох йемяк мяслящят эюрцлмцр. Фыстыг ляпясиндян йарымгуруйан йаь алыныр. Щямин йаь гида цчцн, щям дя техникада истифадя едилир.

Фыстыьын одунжаьы бярклийиня эюря шабалыд вя палыд одунжаьындан эери галыр. Хцсуси мебел вя паркет щазырланмасында истифадя едилир.

Мешя фындыьы. Тозаьажы фясилясинин фындыг жинсиня мянсубдур. Мялум 15 нювцндян 7 нювц даща чох йайылмышдыр. Мешя фындыьы йабаны щалда Авропада, Гярби Асийада вя Шимали Америкада битир. Азярбайжанда мешя фындыьы Шяки-Загатала зонасынын даьятяйи мешяляриндя эениш сащялярдя битир. Даьлыг Гарабаь, Губа-Хачмаз зоналарынын мешяляриндя дя йабаны фындыг вардыр.

Фындыг 7-9 м щцндцрлцйцндя битян колдур, бязян аьаж шяклиндя бой атыр. Март айында чичякляйир. Еркяк вя диши чичякляри айры-айры ейни аьажда йерляшир. Фындыьын мейвяси август-сентйабрда йетишир. 1 щектар сащядян 40-500 кг мящсул йыьмаг олар. Мейвяляри йетишяня гядяр йашыл галыр вя гярзяклидир. Гярзяк фындыьы йа тамамиля, йа мейвянин диб щиссясини, йа да Ки, йарысыны бцрцйцр. Мейвяси йумру, овал-силиндрик вя яксярян узунсов олур. Габыьы сары-гящвяйи вя йа тцнд дарчыныдыр. Фындыьын ляпяси аьдыр, йаьлы вя дадлыдыр, гырмызы вя йа тцнд сары рянэли пярдя ilə юртцлцдцр.

Мешя фындыьы 5-10 йашындан бара эирир, 60-80 ил юмцр сцрцр. Тябиятдя веэетатив йолла чохалыр.

Мешя фындыьынын тяркибиндя 58-71% йаь, 14-18% асан щяллолунан зцлал, 2-5% сахароза, Б1 вя Е витаминляри, дямир дузлары вардыр. Мешя фындыьы тязя, гурудулмуш вя говрулмуш щалда йейилир. Ондан гяннады сянайесиндя торт-пироъна, конфет вя карамел цчцн ичлик, Шярг ширниййаты щазырлан­масында даща чох истифадя едилир. Тязя мейвялярини нарын сцртэяждян кечириб, су иля гарышдырараг йцксяк гидалы сайылан «сцд» вя «гаймаг» щазырлайырлар ки, бу да зяиф дцшмцш хястяляр цчцн мяслящят эюрцлцр. Мешя фындыьынын ляпясиндян яжзачылыгда вя ятриййатда ишлядилян йаь чыхарылыр, габыьындан тябабятдя ишлядилян кюмцр щазырланыр, жаван шивляриндян тясяррцфатда зянбил вя сябят тохунур.

1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   27


Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©atelim.com 2016
rəhbərliyinə müraciət