Zaratushtra gatalarining ba`zi psixologik jihatlari

Xo’jayev Munis Otaboyevich,

Nizomiy nomidagi TDPU magistranti
Insoniyatga ma`lum bo’lgan bugungi e`tiqodlar orasida mazdayasna¹ ta`limoti birinchi bo’lib jahon dini darajasiga ko’tarilgan. «Hozirgi asrda, - deb yozadi taniqli ingliz avestologi Meri Boys, - Zoroastrizm filolog, tarixchi, arxeolog va numismatiklarning keng tadqiqot ob`ektiga aylanib ulgurgan»². Shunga qaramasdan bu din va uning afsonaviy payg’ambari Zaratushtra Spitama haqida olimlar orasida yakdillik yo’q. Ba`zilar uning «qachon yashaganligini aniq belgilash mumkin emas»<sup>3</sup>, desalar, ba`zilar esa «tosh davridan bronza davriga o’tish vaqti, ya`ni miloddan avvalgi 1700-1500 yillarda yashagan»⁴, deb fikr bildiradilar, boshqalar hatto fantastik raqamlarni keltiradilar: «platonchi Germodorning hisob-kitobiga ko’ra («Fanlar haqida» kitobida), Troyaning mag’lubiyatidan 5000 yil avval, Ksanf Lidiyskiyning hisob-kitobiga ko’ra esa, Zoroastrdan Kserksgacha 6000 yil»⁵ yoki «eramizgacha Yetmish asr»⁶, deb yozadilar.

Zaratushtra o’zining gatalarida shu qadar ramziy belgilar, yashirin ishoralarni qo’llaganki, natijada matn tinglovchining ruhiyatiga juda chuqur ta`sir ko’rsatgan. Zoroastrizmda iroda erki masalasi e`tiqod darajasiga ko’tariladi: «3. Azalda ikki ruh bo’lib, ular orasida fikr, so’z va amallar yaxshi va yomonga ajratildi. Sog’lom fikrli zotlar To’g’ri So’zni⁷ tanlaydilar, yovuz⁸ning jirkanch ishlar⁹ini emas. 4. So’ngra bu ikki Ruh kelib, birinchi bo’lib hayot va o’lim¹⁰ni o’zlaridan yaratdilar hamda uni (dunyoning) yakuniga qadar¹¹ bardavom qilib qo’ydi. Yovuzlarning (taqdirlariga) dregvant¹²ga, yaxshilarning (taqdirlariga) Vohu Managa (ergashmoqlikni yozib qo’ydi). 5. Bu ruhlardan (biri) haq yo’ldan toygan yolg’on va yovuzlikning hosilasini (ixtiyor etdi). Asha¹³ Ruh esa eng saxiy Zot¹⁴ning (ta`limotlarini) mahkam ushlab, Ahurani shodon etuvchi Mazdaga iymon keltirgan<sup>15</sup> saxiy va haq amal (ustida qoim bo’luvchi) insonlar<sup>16</sup>ga (yo’lboshchi bo’ldi). 6. Devparastlar haq bo’lgan ezgu amallarni emas, balki yovuz tafakkurga homilador bo’lgan yo’lni (o’zlari uchun najot topish e`tiqodi deb) tanladilar. So’ngra ular insoniyat¹⁷ hayotini harom-harish bilan bulg’ab, vayron qiluvchi Ayeshema¹⁸ tomonga shoshildilar»¹⁹.

Bundan tashqari, strofelarda diqqat qaratuvchi chaqiriqlar tez-tez qo’llanilgan. Masalan, «Kimning eshitar qulog’i bo’lsa, eshitsin²⁰: har kim o’z-o’zi uchun ko’zga ko’rinmas qalbini xotirjam qilmoq ilinjida (ezgulik va yovuzlik orasidan) iymon-e`tiqod yo’lini oxirgi to’xtam deya tanladi. Ustimizga Buyuk Kun kelguniga qadar barchaga bizga ta`lim berilganligi uchun (Ahura Mazda vahiysini) Yetkazaylikki, tanamizga (bizlarni u Kunda fosiqlardan) ajratib turadigan buyuk (nur ato etilsin)»²¹. Yoki «Ey, adolat haqidagi bilimga yo’g’rilgan Asha! Qachon men seni ko’raman va yana Vohu Manani ham? Sraosha vositasi bilan qachon barchadan mehribon Mazdaning huzuriga boraman? Bu ilohiy kalomni tilovat qilish bilan shaytondan Mazda tomonga odimlaymiz».

Zaratushtra qo’llagan metod o’ziga xosligi bilan kishi e`tiborini o’ziga tortadi: avvaliga matnda insonga tanlash imkoni beriladi, so’ngra esa har ikki tanlov, ya`ni yaxshilik ham, yomonlik ham o’z oqibatlari bilan ta`rif qilinadi. Barcha ezgulikka daxldor tushunchalar Ahura Mazdaga bog’lab izohlanadi, yovuzliklar esa Axrimanga.

7 «Тўғри Сўз» деб таржима қилинган жумла Авестода (тўғри, адолатли, руҳ билан боғлиқ ҳолат) ва (сўз, нутқ, илоҳий калом) билан ифодаланган бўлиб, Авеста китоби назарда тутилган (бу ва бундан кейинги ўлик авеста тилидан таржима ҳамда изоҳлар муаллифи Б.Жалоловники).

8 «Ёвуздан» мурод Ахриман. Матнда сўзи қўлланилган бўлиб, у (ёмонлик)нинг бирлик сондаги бош, қаратқич келишиги ва ундалма ҳолатидаги шаклидир. Бу сўзни туслашда эркак жинси ҳам эмас, аёл жинси ҳам эмас, балки оралиқ жинс танланган. Бу тасодиф эмас. Агар Ахриман тасаввур қилинганидек, худо бўлганида эди, худди Аҳура Мазда каби эркак жинсли отлар каби тусланарди. Демак, зардуштийлик динига эътиқод қилувчилар унга номоддий тушунча сифатида муносабатда бўлганлар. Биргина сўзининг чуқурроқ таҳлили Заратуштра олиб келган таълимотнинг ваҳдониятга асосланганлигини кўрсатади.

9 Аслида «шайтон яратган нарсалар» Бу сўзнинг ўзаги бўлиб, «ёлғон» деган маънони англатади. Демак, сўзнинг ботиний маъноси «шайтон яратган ёлғон нарсалар».

10 Матнда қўлланилган сўзи икки қисмдан иборат: – ҳаёт, – инкор қўшимчаси. Шунинг учун баъзи таржималарда «ҳаётсиз», «нотирик» тарзида таржима қилинган.

14 Энг сахий Зот деганда Аҳура Мазда назарда тутилади.

15 Матнда қўлланилган сўзи «иймон келтирмоқ», «диндаги барча яхши амаллар» деган маъноларни қамраб олганидан Аҳурани шодон этувчи амаллар қаторига Маздага иймон келтириш билан бирга диний таълимотларда буйрилган амаллар ҳам киради. Биз таржимада иймон келтириш маъносини устун қилганимизнинг сабаби қуйидагича: иймонсиз инсоннинг қилган эзгу амали Қиёматдаги савол-жавобда хабата-бекор бўлади. Шунинг учун аввал «иймон»ни бериб, изоҳда «амал» ҳам эслатиб ўтилмоқда.

16 Динлардаги умумий қоидага кўра аёллар учун алоҳида хос ҳукмлар бўлмаса, мурожаат эркакларга қаратилади ва ҳам эркаклар, ҳам аёллар тушунилади. Бу матнда ҳам сўзи қўлланилган бўлиб, у «ким» калимасининг эркак жинсидаги кўплик сонда бош келишикли формасидир.

17 «Инсоният» деб маъно берилган сўз Авестода билан ифодаланган бўлиб, тор маънода инсониятни, кенг маънода эса ўлим шаробини тотувчи барча махлуқотни қамраб олади. Демак, эзгулик ва ёвузлик кураши нафақат инсоният оламида, балки бутун мавжудот дунёсида кечар экан. Бу бизнинг ота-боболаримиз кашф этган ўзига хос диалектик қонуниятдир.