Šta je sociologija?

tarix	26.06.2016
ölçüsü	160.5 Kb.

Vera Vratuša(-Žunjić)

2002Ba “Šta je sociologija?” (What is Sociology?) in Zbornik Filozofskog fakulteta - Spomenica Mihajla Popovića (Collection of the Faculty of Philosophy – Commemorative Volume of Mihajlo Popović), XVII, FF-Plato, Beograd, 127-146,

http://veravratusaesociology.wikispaces.com/biblio.html
ŠTA JE SOCIOLOGIJA (WHAT IS SOCIOLOGY)?
The attempt to answer the title question begins by exposing the limits of the etymological approach to interpretation of the meaning of the neologism sociology. More comprehensive, self-reflexive, simultaneously genetic and structural approach is proposed. Paper analyses the social conditions of the simultaneous appearance and the process of historical structural transformation of both the relevant segment of reality that is singled out by this neologism as the object of the science of society, as well as of the science of society itself and of its subjective social carriers. It is found that the changes in the meaning of the key words in the periods of intensified crises and structural transformations, express the radical alteration in the perception of people of themselves and of the constitution of social order. Paper traces different theoretical interpretations of society from the time of its differentiation into a relatively autonomous and self-sufficient sphere of market mediated exchange of private owners’ merchandises. Cyclical modification in the conception of different sociologists of the desirable organisation of social reproduction and of the relationship of society to the religious and political spheres is focused. It is established that the time of institutionalisation of sociology as an academic discipline, coincided with the implicit or explicit identification of global society wjith the nation state, while the present epoch is characterised by the contradictory emergence and conceptualisation of the world society. It is concluded that hermeneutic approach is indispensable for the understanding of the personal choice of every sociologist to whom he or she offers his or her expert knowledge and or power.

ŠTA JE SOCIOLOGIJA?^{^}

Značenje termina sociologija i ograničenja etimološkog pristupa tumačenju

Često odabirana polazna tačka u uvodima u razmatranje osobenosti predmeta, istraživačkih metoda i saznanja sociologije, jeste tumačenje značenja samog termina kojim je ovu disciplinu imenovao Ogist Kont (Comte, Auguste, (1830-42)1968: t.IV,185), uvodeći je u svoju klasifikaciju nauka na mesto socijalne fizike. U takvim uvodima se podseća da izraz sociologija predstavlja kovanicu. Etimološki gledano, ovaj neologizam je sastavljen od latinske reči socius koja označava nešto udruženo, zajedničko, učlanjeno, savezničko ili sudruga (Gaffiot, F., 1934: 1451) i grčke reči o koja označava reč, jezičko predstavljanje, sposobnost mišljenja, znanje ili nauku (Bailly, A., 1950: 1200).

Čim se na ovaj način ustanovi da prevod kovanice sociologija glasi “nauka o društvu”, u prvi plan izbijaju neki nedostaci izbora tumačenja značenja osnovnog termina za početnu tačku razmatranja. Odre|enje značenja neologizma sociologija, naime, nužno uvodi nove termine u razmatranje, koji tek treba da budu definisani da bi bio moguć dalji napredak. Tako se pojavljuje opasnost zaplitanja u beskrajan lanac tumačenja značenja ključnih termina.
Još ozbiljniju teškoću koja se isprečava na putu pokušaja da se do odgovora na pitanje “Šta je to sociologija?” do|e preko definisanja sastavnih delova kovanice “sociologija”, predstavlja odsustvo saglasnosti u pogledu njihovog značenja.
Većina autoriteta u ovoj oblasti, ipak, sklona je da se složi povodom drugog dela kovanice, da nauka podrazumeva istraživački proces prikupljanja, opisivanja, obrazlaganja i teorijskog povezivanja empirijskih podataka u opšta, objektivna, iskustveno relevantna i pouzdana saznanja o relativno stabilnim odnosima izme|u činjenica koje spadaju u domen istraživanja odgovarajuće naučne discipline. Ovaj proces odlikuje sistematska upotreba stručnog jezika, racionalnog mišljenja i odgovarajućih istraživačkih metoda i tehnika, koje mogu da ponovo primene nezavisni istraživači radi iskustvene provere dobijenih rezultata.
Ne postoji, medjutim, saglasnost o tome da li je sociologija uopšte nauka u upravo navedenom smislu. Već dugo je otvoreno pitanje da li je u okviru tzv. humanističkih, moralnih, duhovnih ili kulturnih disciplina u koje spada i sociologija, zbog isprepletenosti subjekta i objekta istraživanja u okviru njih, uopšte moguće da se dodje do istinitih saznanja nezavisnih od partikularnih, vrednosnih stavova, emocija i volje istraživača . Na jednom kraju skale odgovora na pitanje o naučnosti sociologije nalaze se pristalice pozitivizma, koji daju potvrdan odgovor na njega u meri u kojoj smatraju da je sociologija uspela da primeni kvantitativne metode prirodnih nauka prilikom objašnjenja zakonitosti društvenih činjenica. Na drugom kraju ove skale nalaze se pristalice istorizma, koji daju delimično ili potpuno negativan odgovor na ovo pitanje u meri u kojoj smatraju da su sociologiji primerene pre svega ili isključivo kvalitativne metode razumevanja, potrebne za gotovo umetničku rekonstrukciju smisla duhovne stvarnosti društvenog delanja ljudi.
Ove razlike u odgovaranju na pitanje da li je sociologija nauka su nerazdvojno povezane sa neslaganjem o značenju prvog dela kovanice. Preciznije govoreći, mada je nesporno da latinska reč societas označava udruženje, zadrugu, skup, zajednicu, društvo (Gaffiot, F., 1934: 1451), nema saglasnosti o karakteru društva kao glavnog okvira istraživanja ove naučne discipline. Ova različita tumačenja ključnih termina potiču iz različitih osnovnih uglova posmatranja iz kojih se pristupa tumačenju. Pristalice realističke perspektive, na društvo gledaju kao na celoviti kolektivan fenomen sui generis koji se razlikuje od pukog zbira sastavnih elemenata i odredjuje ih, bez obzira da li stavljaju naglasak na saglasnost, poput funkcionalista, ili sukob, poput istorijskih materijalista, u medjudelovanju elemenata celine. Pristalice nominalističke perspektive, naprotiv, društvo svode na značenjsko delanje pojedinaca. Relativistička implikacija ovakvog perspektivističkog pristupa tumačenju ključnih pojmova je da postoji “više istina”. Pokušaj približavanja idealu istinitog naučnog saznanja podrazumeva stalno nastojanje da se dodje do sinteze, mada možda nedostižne, kroz prožimanje realističkog i nominalističkog pristupa objašnjenju i razumevanju društvenih procesa kao objektivnih rezultanti sučeljavanja subjektivno nameravanih projekata restrukturisanja društvenih odnosa pojedinaca i grupa.

Genetičko-strukturalni pristup objektu i subjektu sociologije

Za potpuniji odgovor na pitanje “Šta je sociologija?” potrebno je da tumačenje značenja sastavnih delova neologizma “sociologija” upotpunimo genetičko-strukturalnom analizom društvenih okolnosti istorijskog nastanaka, funkcionisanja i menjanja kako odgovarajućeg dela stvarnosti koji je izrazom “sociologija” izdvojen kao njen predmet, tako i same nauke o društvu i njenih subjektivnih društvenih nosilaca. Drugim rečima, potrebno je da sociolozi koji pokušavaju da odrede sadržaj nauke kojom se bave, samorefleksivno obuhvati sebe i svoj predmet istraživanja kao deo društvene stvarnosti koja nastaje, strukturiše se i preobražava (Vratuša(-@), Vera, 1995)
U nastojanju da se nastanak predmeta sociologije smesti u vremenu, pomaže podatak o tome kada su drevna latinska reč societas i njene izvedenice, ušle u upotrebu u modernom značenju društva i društvenog. Da je to bilo relativno skoro govori odrednica reči social iz poznate Enciklopedije Didroa (Diderot Denis, 1713-1784), Dalambera (D’Alembert, Jean le Rond, 1717-1783) i drugih prosvetitelja, čiji su pojedini tomovi objavljivani u periodu izmedju 1751 do 1772: “Reč nedavno uvedena u jezik za označavanje svojstava koja čine jednog čoveka korisnim u društvu, prikladnim (propre) za ljudsko saobraćanje (commerce): npr. društvene vrline” (vertus sociales)” (Raymond Aron, 1972). Činjenica da je pridev izveden iz ključne reči društvo ušao u širu upotrebu tek u osamnaestom veku, sugeriše da u “dobu prosvećenosti” i “dobu revolucije” postoji u najmanju ruku pozitivna korelacija izmedju ubrzanog preobražaja “starog”, tradicionalnog poretka u “novi”, moderni, s jedne strane, te promena u upotrebi ove ključne reči, s druge. Pojava novih izraza ili upotreba starih izraza u novom značenju u periodima intenziviranih kriza i strukturalnih preobražaja, izražava radikalnu promenu u percepciji ljudi o sebi samima i prirodi društvenog poretka.
L’Age de Lumiere doslovno prevedeno znači “doba svetlosti”. Prosvetitelji su ovom metaforom dobu srednjevekovnog “mraka” suprotstavili novu epohu. Najpregnantniju definiciju duhovnog sadržaja prosvećenosti dao je nemački filozof Immanuel Kant u spisu “Odgovor na pitanje: šta je prosvećenost?”, koji je objavljen u Berlinu 1784: “Prosvećenost je izlazak čovekov iz stanja samoskrivljene nezrelosti. Nezrelost je nemoć da se svoj razum upotrebljava bez vodjstva nekog drugog. Ta nezrelost je samoskrivljena onda kad njen uzrok ne leži u nedostatku razuma, nego u pomanjkanju odlučnosti i hrabrosti da se njime služi bez tudjeg rukovodjenja. Sapere aude. Imaj hrabrosti da se služiš sopstvenim razumom! - to je, dakle, lozinka prosvećenosti ( Kant, Imanuel (1724-1804), 1974: 43). U periodu od 1789 do 1848 godine u evropskoj istoriji je usledilo “Doba revolucije”. NJegov materijalni sadržaj su svojim privrednim i državotvornim delovanjem oblikovali nosioci i naslednici engleske industrijske i francuske političke revolucije (Hobsbanjm, E. 1987).
Tokom produženog perioda idejne pripreme epohe revolucije, teoretičari prirodnog prava i društvenog ugovora kao što su Hobs (Hobbes Thomas, 1588-1679) i Ruso (Rousseau, Jean-Jaljues, 1712-1778), došli su do racionalističkog i materijalističkog uvida da su istorijski tok dogadjaja, kao i verske i političke ustanove, posledica svakodnevnog delovanja čitavih generacija ljudi, a ne delo ni “božanskog plana”, kao što su to predstavljali teolozi, niti velikih državnika i vojskovodja, kao što su to predstavljali tzv. dvorski istoričari.
Istorijsko dogadjanje i delatnost političkih ustanova, dakle, nisu tvorevine neke transcendentne instance, nego proizvod medjusobnog delovanja samih ljudi. Ovom uvidu znatno je doprineo italijanski istoričar Đanbatista Viko, definišući istoriju kao “prvu novu nauku” u istoimenom delu objavljenom 1725, kao “svest čovečanstva o svojim sopstvenim delima”. Glavno načelo nove nauke je da čovek moze spoznati samo ono što može sam da napravi (Giambattista Vico, 1668-1744): 1982). Ovako pojmljena “nova nauka” se pojavila tek nakon što je dogma o božanskom i urodjenom poreklu društvene nejednakosti odbačena. Filozofi prosvetiteljstva su učvrstili ovaj važan elemenat modernog pogleda na čoveka, društvo i istoriju, trvdeći da sve društvene nejednakosti imaju društveno poreklo i da su stoga posledica faktora podredljivih ljudskoj kontroli i izmeni.
Za razliku od teologa koji su zastupali pesimističko uverenje da se približava kraj sve dekadentnijeg sveta ovostranosti, mislioci prosvetiteljstva na početku modernog doba su optimistički dokazivali da je sposobnost usavršavanja ljudskog razuma neograničena, predvidjajući stalni uspon i napredak ljudske civilizacije. Progres je postao ključni pojam. Ovaj pojam je trajno “obojio” pojam razvoja, tako da se oni do danas često upotrebljavaju kao sinonimi: kretanje uzlaznom, prema “napred” usmerenom linijom, koja nije delo božanskog Providjenja, već ljudskog razuma i primene nauke u ljudskim stvarima. Optimističko shvatanje strukturalnih društvenih promena ili razvoja kao napretka, temeljilo se na uverenju da će inžinjerska primena naučnih otkrića prirodnih zakona u industriji progresivno proširiti i produbiti čovekovu vladavinu nad okolnom prirodom, kao i da će širenje obrazovanosti i primena naučnih saznanja o nepromenljivim zakonima ljudske prirode na tehničko-pravnu reformu društvenih institucija, obezbediti uvećavanje ljudske dobrobiti na ovom svetu, vladavinu razuma, nasuprot vladavini predrasuda i strasti. Važan instrument i ujedno simbol progresa postao je proizvod primenjene nauke - mašina.
Kondorse, jedan od uglednih francuskih prosvetitelja, rezimirao je viziju i zahteve gradjanstva za “razumnim” novim društvenim poretkom, u delu Nacrt istorijske slike napretka ljudskog duha. Stanje naučne i moralne usavršenosti odnosno ostvarenja humanosti, po Kondorseovom shvatanju nastaje delovanjem osobenog zakona istorijskog usavršavanja društva, utemeljenog u jedinstvenoj ljudskoj prirodi i univerzalnom ljudskom razumu. Odlikuju ga sloboda trgovine, uvodjenje osiguranja za nemoćne i stare, ukidanje ropstva, neekonomske prinude i lične zavisnosti, uklanjanje staleških privilegija i ekstrema bede i luksuza, izjednačavanje prava žena s pravima muškaraca i opšte etičko i laičko obrazovanje (de Condorcet, Marie-Jean-Antoine-Nicolas, (1743-1794), 1966).
Ovaj moderni teorijski pogled na svet i bitne promene u “duhu vremena”, medjutim, postali su mogući zato što su u praktičnom životu trgovci, zanatlije, industrijalci, bankari i pripadnici slobodnih profesija u srednjovekovnim zapadnoevropskim gradovima, obezbedili relativnu autonomiju sfere ekonomije gradjanskog društva, kako u odnosu na teološku sferu rimokatoličke crkve, tako i u odnosu na političku sferu centralizovane nacionalne države. Pri kraju osamnaestog veka, sve su više dolazili u sukob ovo moderno gradjansko društvo industrije, privatno preduzetničke robne proizvodnje, tržišne konkurencije i nauke, s jedne strane, te stari ideološko-politički režim sve manje legitimnog aristokratskog crkvenog i državnog autoriteta odnosno nasledjenih statusnih privilegija koje su oni štitili, s druge.
Poznati engleski ekonomista Adam Smit (Adam Smith, 1723-1790) je na sledeći način opisao glavne odlike nastajućeg društva u prvoj svesci svojeg glavnog dela Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda: “Kad se podela rada jednom potpuno uvede, ostaje veoma malen deo potreba koje čovek može podmiriti proizvodom vlastitog rada… Na taj način svaki čovek živi od zamenjivanja i postaje na neki način trgovac, a društvo samo postaje u stvari trgovačko društvo” (Smit, A., 1970:71). U skladu sa svojim liberalnim shvatanjima, zalagao se da se uloga države u trgovačkom društvu svede na ulogu “noćnog čuvara”, dok “nevidljiva ruka tržišta” omogućava da pojedinci sledeći svoje privatne interese, doprinose opštem društvenom dobru. Čitav vek mladji francuski ekonomista @an-Batist -Leon Sej, mada je bio savremenik pojave i cikličnog ponavljanja sve žešćih kriza preterane proizvodnje koja ne može da nadje kupca, nastavio je da propagira apologetsku ideju da je slobodno tržište najbolji regulator odnosa u trgovačkom društvu, zato što se svaki proizvod kupuje drugim proizvodom (Say, Jean-Baptiste Leion, (1824-1883), 1817, t.II, 438), odnosno svaka proizvodnja roba istovremeno predstavlja i potrošnju odnosno potražnju drugih roba.
Mada kritičar političke ekonomije, posebno njenih apologetskih predstavnika, nemački teoretičar Karl Marks, opisao je buržoasko društvo poput engleskih i francuskih ekonomista XVIII veka kao oblik saobraćanja privatnih vlasnika roba posredovan tržištem. Buržoaski način društvenog odnošenja je po Marksu nastao pod uticajem kumulativnog razvoja materijalnih i duhovnih proizvodnih snaga društveno podeljenog rada u krilu feudalnog društva. Ovako narasle proizvodne snage su po njemu došle u sukob sa zatečenim odnosima naturalne proizvodnje za lokalnu potrošnju, koji su postali preuski za njihov dalji razvoj. U poznatom “Predgovoru” za Prilog kritici političke ekonomije”, Marks je celokupnost životnih odnosa lično slobodnih privatnih vlasnika roba, zajedno sa odgovarajućim proizvodnim snagama gradjanskog društva, metaforički predstavio kao materijalnu osnovu istorije, tlo na kojem se izdižu oblici državne pravno političke i raznolike idejne “nadgradnje”. Ova materijalna “baza” načina proizvodnje života ljudi u gradjanskom društvu, odredjuje njihov način mišljenja (Marx, K. (1818-1883), Engels, F, 1979: t. 20, 332).
Pola veka nakon političke revolucije u Francuskoj i pod uticajem revolucionarne radikalizacije radničkog pokreta 1848, Marks je ukazao na klasnu osnovu suprotstavljenosti opšteg i privatnog interesa u buržoaskom društvu. Primenjujući istorijski i materijalistički preobraženi dijalektički pristup istraživanju gradjanskog društva svojeg sunarodnika filozofa Hegela (Hegel, Georg NJilhelm Friedrich, 1770-1831), pokazao je da u okviru buržoaskog društva obogaćenje jednog njegovog dela počiva na osiromašenju, izrabljivanju i potčinjavanju drugog njegovog dela. Uveren da će potencijalno neograničen porast materijalne proizvodne snage i produktivnosti rada, ponovo doći u protivrečnost sa odnosima privatnog prisvajanja profita, očekivao je da će kroz revolucionarnu klasnu borbu samoorganizovanog i samosvesnog proletarijata protiv buržoazije, buržoasko društvo smeniti ljudsko društvo ili podruštvljeno čovečanstvo slobodno udruženih proizvodjača. Očekivao je da će u njemu zajedno sa otudjenim, klasno podeljenim radom, odumreti i formalna opštost gradjanskog društva oličena u državi, koja u uslovima privatnog vlasništva zapravo zastupa posebne interese kapitalista. U ljudskom društvu, uslov slobode svakog pojedinca, biće uslov slobode za sve.
U nešto izmenjenom obliku i danas se suprotstavljaju neo-liberalno, odnosno konzervativno, reformističko i radikalno tumačenje društvenog sadržaja odnosa gradjanskog društva i implicitnih ili eksplicitnih preporuka za njihovo očuvanje, unutarsistemsko menjanje ili korenito preoblikovanje, kao predmeta sociologije. Razni sociolozi kao njihovi zagovornici se bore da njihova interpretacija prevlada, svesni da vladajući oblici političke organizacije društva ne počivaju samo na prinudi državnih fizičkih aparata kao što su vojska i policija, nego i na “legitimaciji”, dobrovoljnoj saglasnosti mase ljudi sa vladajućim poretkom društvenih odnosa zbog uverenosti u njihovu valjanost ili barem zbog prećutne saglasnosti i rezigniranosti na potčinjavanje njima.

Odnos sfere društva, crkve i nacionalne države

Za bolje razumevanje istorijskih okolnosti u kojima su istovremeno nastajali sociologija kao nauka i društvo kao njen predmet, važno je uočiti redosled sukoba izmedju gradjanskog društva u usponu, s jedne strane, te crkvene i državne vlasti, ili sistemom ideja opravdane moći upravnih grupa da nameću svoju volju izvršiocima zapovesti (NJeber, Max, 1964: 253-4) odnosno posedničkih klasa da potčine svojim interesima klase lišene svojine nad sredstvima za proizvodnju (Marx, K., Engels, F, 1968-1979: t.7, 384), s druge.
Funkcioneri državnog birokratskog aparata na čelu sa apsolutnim monarhom, predstavljali su saveznika mladog gradjanstva u borbi protiv ne samo lokalne vlasti feudalnog plemstva, nego i protiv nadnacionalne vlasti papstva, u ključnom formativnom periodu gradjanskog društva. Jačanje visoko centralizovanih nacionalnih državnih fizičkih i ideoloških aparata nakon verskih ratova u Zapadnoj Evropi, omogućavalo je intelektualnom delu gradjanstva da objedini svoje duhovne snage u borbi protiv sputavajuće teološke dogme katoličke crkve kao najkrupnijeg feudalca. S približavanjem francuske političke revolucije, približavalo se i razrešenje epistemološkog sukoba, započetog još u vreme renesanse, izmedju zastupnika teološkog metoda otkrivanja istine na osnovu verovanja, te racionalnog naučnog metoda saznavanja istine na osnovu posmatranja i eksperimenta. Ovo razrešenje je doprinelo razvoju verske tolerancije, širenju sekularnog pogleda na svet i oslobadjanju ovostranog sveta materijalnih interesa gradjanskog društva od do tada neprikosnovene dominacije transcendentalnog sveta teologije. Važan uslov ovog oslobadjanja je na kulturnom i psihološkom planu bilo napuštanje prezrivog odnosa prema profanom radu i prestanak zabrane sticanja bogatstva na osnovu zelenašenja. Novčane transakcije je trebalo ne samo dozvoliti čak i nekim verskim redovima, nego ih predstaviti kao bogougodnu delatnost poput svake druge kojom se obdelava ovaj svet u slavu boga.
Sfera gradjanskog društva i robnonovčane proizvodnje i razmene, pošto se oslobodila dominacije sveštenstva, zemljoposedničke aristokratije i stega teološke sfere, uskoro je prešla iz latentnog u otvoreni sukob sa prvobitnim saveznikom, državnom birokratijom i političkom sferom hijerarhijskih odnosa naredjivanja centralizovane državne vlasti.
Bez obzira na postojanje različitih, čak suprotnih shvatanja liberalnih ili komunističkih sledbenika teoretičara prirodnog prava i društvenog ugovora o ljudskoj prirodi (egoističkoj ili altruističkoj), o oblicima izlaska iz “prirodnog stanja” i uspostavljanju društvenog poretka, odnosno o mehanizmima (autokratskim ili demokratskim) uskladjivanja pojedinačnih i opštih interesa u okviru legitimne suverene vlasti, svim ovim shvatanjima je zajedničko više ili manje jasno razlikovanje izmedju gradjanskog društva i političke države. Ovo razlikovanje nije bilo poznato u antičkom svetu polisa, grčkih gradova-država, usled isprepletenosti društvenih, privrednih, političkih, i kulturnih aktivnosti od nivoa porodičnog domaćinstva kao osnovne jedinice tadašnjeg društva, do nivoa saveza gradova-država. Upravo ova neizdiferenciranost društvene, privredne, političke i kulturne sfere u antičko doba, objašnjava zašto savremeni društveni naučnici svi mogu da pronadju po nešto iz “svoje” discipline u Aristotelovoj Politici. Iz istog razloga Aristotelova definicija čoveka,  , može da se prevede i kao politička životinja to jest državotvorno biće, i kao društveno biće. (Aristotel, 1960: 1253 a). Upravo je proces diferencijacija i autonomizacije raznih sfera društvenog života, podstaknut razvojem društvene podele rada i promenom oblika dominantnog svojinskog odnosa tokom poznog feudalizma, najavio radjanje novog, modernog tipa društva, industrijske civilizacije.
Postepeno je sazrevala svest delova gradjanskog trećeg staleža o istorijskoj krizi i sukobu izmedju organizacije modernog industrijskog društva i tradicionalnog državno političkog režima nasledjenog iz doba preovladjujuće poljoprivredne civilizacije. Apsolutistička monarhija je postala simbol starog poretka potrošačkih privilegija krupnih zemljoposednika i kraljevske svite, koji parazitski pritiskuju proizvodni svet industrijalaca, naučnika, inžinjera, i razmenski svet trgovaca i bankara. Stari poredak je srušen kako bi mogao da se izgradi nov, u kojem je nosilac suvereniteta gradjanstvo, a ne monarh učvršćen na vlasti transcendentalnim verskim autoritetom. Sitno i srednje gradjanstvo poslovnih ljudi se suprotstavilo arbitrarnosti administrativnih odluka brojnih pravnika i javnih službenika u parazitskoj državnoj upravi o cenama, porezima i carinama. One su njima onemogućavale dugoročnu proračunljivost poslovanja, dok su monopolističko korporativistički privredni sistem učvršćivale. U okviru takvog sistema odlučivanja, cehovska pravila su sputavala prelazak iz jedne u drugu oblast privredjivanja koja donosi veću dobit, u novom kapitalističkom duhu neograničenog zaradjivanja.
Nakon prvih nada ali i razočarenja koje je izazvala Velika revolucija, Sen-Simon je rezimirao utopijsko reformističku verziju zahteva jednog dela bivšeg trećeg staleža u poznatom sloganu da delatnost upravljanja stvarima treba da potisne delatnost vladanja ljudima. Zalagao se za to da diplomate, pravnike, parlamentarce i državne savetnike, koji su nasledili plemstvo u parazitskom političkom upravljanju javnim poslovima, na vlasti u društvu zamene umetnici, naučnici, industrijalci, proizvodjači i organizatori proizvodnje (de Saint-Simon, Claude-Henri, (1760-1825) 1979: 145-161, 257-275).
Ovakvi zahtevi su označili vrhunac novovekovnog ciklusa preobrtanja odnosa izmedju društvenog poretka poietičko-tehničke proizvodnje i političkog poretka praktičnog odlučivanja: tendenciju da društveni poredak bude podveden pod politički poredak, smenila je tendencija da politički poredak bude podveden pod gradjanski poredak tržišne razmene privatnih vlasnika roba, kao iz njega izvedene i od njega zavisne institucionalne sfere. Pod snažnim utiskom radikalnih društvenih promena pokrenutih Velikom revolucijom, preteče sociologije su ustoličile shvatanje političke i teološke sfere kao proizvoda evolucije društva koje samo sebe proizvodi.
Možemo zaključiti da je nova nauka o društvu mogla da nastane samo u onom istom procesu u kojem je gradjansko društvo, kroz sukob sa starim teološko - političkim poretkom, a zatim i unutar sebe samog, postalo svesno vlastite sposobnosti da se samo materijalno i duhovno proizvodi i preobražava, bez meta-socijalnih garanata društvenog poretka. Savremeni francuski sociolog Alen Turen rezimira ovu ideju na sledeći način: “Sociologija se pojavljuje onda kada se celina kulturnih orijentacija - putem kojih odredjeni kolektiv oblikuje svoje odnose sa okolinom - više ne shvata kao izraz opštih načela, ili, suprotno tome, izuzetnih dogadjaja, već kao rad društva na sebi samom” (Turen, A. (1925- ) 1983: 78).

Institucionalizacija sociologije i promene odnosa

gradjanskog društva i nacionalne države

Primarna preokupacija klasika sociologije bila je institucionalizacija i profesionalizacija ove nove naučne discipline u društvima u kojima su živeli. Temeljnim metodološkim problemima su se bavili oslanjajući se na odgovarajuće “nacionalne” tradicije filozofskog mišljenja i dalje razvijajući prepoznatljive “nacionalne” sociološke škole. Pojavila su se i nastojanja da se ostvari sinteza izmedju nemačke idealističke i britanske empirističke epistemološke tradicije.
Ova osnovna preokupacija ustanovljivanjem sociologije kao priznate akademske discipline u sistemu nauka, bila je kod klasika tesno povezana s njihovim utemeljivanjem shvatanja o “normalnosti” političko-pravnog organizovanja pripadnika odgovarajućih globalnih društava u nacionalne države. U skladu s ovom svojom dvostrukom utemeljivačkom ulogom, klasici su pridavali veliki značaj ulozi sociologije u reprodukciji duhovnih uslova za opstanak jedinstvenog identiteta “domovine”. Osnovni mehanizam ove reprodukcije su videli, kao što je to najdetaljnije izložio Emil Dirkem (Durkheim, Emile (1858-1915), u institucionalizaciji globalne difuzije odgovarajućih homogenizujućih vrednosti nacionalnog društva u svesti svih gradjana, tokom procesa sekundarne socijalizacije u okviru obaveznog, javnog, laičkog i državnom monopolisanju nastave podvrgnutom sistemu obrazovanja (Dirkem, Emil , b.g.:48-50). Globalno društvo je, drugim rečima, shvaćeno kao relativno samodovoljan i samoreprodukujući kolektivni sistem institucionalizovanih normi koje orijentišu odredjeni tip interakcija društvenih aktera koji žive zajedno u okviru istog društvenog prostora strukturisanog u poredak. Taj istovremeno izdiferenciran i integrisan društveni, privredni, politički, tehnički, moralni i kulturni zajednički prostor je omedjen internacionalno priznatim nacionalnim granicama.
Novi period u razvoju sociologije s obzirom na to kako su sociolozi teorijski i praktično propraćali realne društvene procese i projekte menjanja društvenih odnosa, nastao je u vreme velike ekonomske krize depresije krajem 1920tih godina. Ona je dovela u pitanje samoreproduktivnu sposobnost globalnih društava organizovanih u nacionalne države. Kriza se akutno manifestovala, kao što je to u relativno pravilnim razmacima bio slučaj od daleke 1825 godine, u obliku hiperprodukcije roba koje ne mogu da na tržištu pronadju platežno sposobnu tražnju. Izbacila je sa posla na ulice milione radnika i službenika. Usledio je Drugi svetski rat kao drastično izvan tržišno sredstvo za preraspodelu sfera uticaja i uništavanje “suvišnih” faktora poizvodnje, kako bi ponovo bili stvoreni uslovi za profitabilno investiranje kapitala (Vratuša(-Žunjić), Vera, 1993).
U cilju izbegavanja socijalne revolucije osiromašenog stanovništva Zapadne i Južne Evrope i SAD i njegove mobilizacije u “hladnom ratu” protiv “komunističke opasnosti” sa Istoka i iz tzv Trećeg sveta bivših kolonija, deo ideoloških predstavnika krupnog kapitala je sproveo ekonomsku reformu nazvanu po imenu njenog idejnog tvorca “Kejnzijanska revolucija”. Jezgro ove ekonomske reforme čine antirecesione mere poput podsticanja agregatne potražnje putem javnih investicija i socijalnih davanja finansiranih iz buxeta tzv. države blagostanja (Keynes, John, Maynard, (1883-1946)1956).
Nakon Drugog svetskog rata došlo je do stabilizacije vladavine društvenih nosilaca državno-monopolsko kapitalističke i proto socijalističke varijante industrijskog oblika društvenosti. Ovo je uslovilo potiskivanje dijahronijske perspektive “klasika”, sinhronijskom perspektivom većine pripadnika nove generacije sociologa. Zaokupljenost opisima statičnog preseka trenutnog stanja u nekoj zasebnoj sferi društvenog života, nabrajanjem uslova strukturalne ravnoteže i glatkog funkcionisanja društvenih sistema, uticala je da preovlada integrativna funkcija opšte nauke o društvu. Naručioci empirijskih istraživanja bili su zainteresovani za praktičnu primenu njenih tehnika u predvidjanju odnosno kontrolisanju izbora potrošača i birača. Robert King Merton je u ovakvoj situaciji nastojao da izbegne kako ateorijski empirizam anketnih istraživanja, tako i spekulativnost Velike Teorije, uključujući univerzalno funkcionalističku opštu teoriju društvenog sistema i delanja Talkota Parsonsa (Parsons, Talkot, 1902-1979, 1937). Merton se zalagao za teoriju srednjeg obima koja dozvoljava da pojedini delovi društvenog sistema mogu da pored doprinosa opstanku celine, takodje budu i disfunkcionalni ili ne funkcionalni u tom pogledu (Merton, R, 1967).
U okolnostima tzv. hladnog rata sa povremenim izbijanjem regionalnih oružanih sukoba kao zamene za direktan sukob izmedju dve nuklearne supersile, kulminirao je proces ponovnog podredjivanja sfere gradjanskog društva sferi političke države definisane nacionalnim granicama. Pod pritiskom sveprisutne državne intervencije u tokove na nacionalnim tržištima kapitala, roba i rada, po mišljenju nekih sociologa zapretila je opasnost od ukidanja ili barem znatnog slabljenja sposobnosti autonomnog “rada društva na sebi samom”. Država je postala istovremeni garant očuvanja dominantnih društvenih odnosa ali i glavni nosilac nacionalnih strategija privrednog razvoja. Vladajuće političke elite su putem kontrole sistema masovnog školstva i informacionih medija, mobilisale i ideološki manipulisale amorfnim i inertnim masama poslušnih podanika. U takvim okolnostima politička nauka je potisnula sociologiju kao nauku o klasnim akterima koji su u okviru društvenih pokreta angažovani u medjusobnim borbama za društveno rukovodjenje celinom polja istoriciteta zajedničkih kulturnih orijentacija ponašanja, osporavajući trenutni poredak vladavine u okviru date nacionalne države. Turen stoga na dramatičan način govori o “smrti sociologije” koju dovodi u vezu s “krajem društva” (Turain, A., 1983: 88-104).
Proces dekolonizacije i talas antikolonijalnih, revolucionarnih i nacionalnih pokreta u zemljama tzv. Trećeg sveta, onemogućavao je trajnu stabilizaciju kako društvenog poretka tako i interesovanja društvenih naučnika za probleme društvene statike, namećući obnavljanje interesovanja za složenu i obuhvatnu problematiku društvenog razvoja. Uprkos pojave suprotstavljenih interpretacija uzroka (ne)razvijenosti i tome odgovarajućih suprotnih preporuka relevantnim društvenim snagama o poželjnom smeru društvenog delovanja (Vratuša(-Žunjić,) V., 1983, 158-184), zajedničku odliku teorijskih i metodoloških ideja najznačajnijih teoretičara društva u drugoj polovini XX veka ponovo predstavlja pokušaj sintetičkog racionalnog osmišljavanja društvenog procesa restrukturisanja čovečanstva.
Od kraja šezdesetih godina dvadesetog veka iznova je došlo do iscrpljivanja impulsa koje je privrednom rastu bilo pružilo ratno razaranje “suvišnih” privrednih kapaciteta i ljudi. Sve izraženije se manifestovala ekonomska kriza istovremene inflacije i stagnacije, propraćena porastom nezaposlenosti i fiskalnom krizom intervencionističke države. U ovim okolnostima je započeo novi obrat u odnosu izmedju gradjanskog ili trgovačkog društva i nacionalne države.
Krizu “države blagostanja” su primetili i sociolozi naklonjeni “kejnzijanskoj revoluciji” poput Jirgena Habermasa. On je kritikovao ekstenzivnu državnu intervenciju zbog izazivanja “kolonizacije” tzv. “sveta života” gradjanskog društva. Intervencionistička državna regulacija ekonomije, neophodna za podržavanje ekonomskog rasta i izbegavanje socijalne revolucije, istovremeno izaziva “krizu racionalnosti”. Preopterećena država nije sposobna da zadovolji suprotne zahteve koje joj postavljaju socijalno ugroženi i kapitalisti, izazivajući nezadovoljstvo prvih zbog neispunjenih očekivanja koja je svojim intervencionizmom sama podstakla kod svojih klijenata, a kod drugih zbog visokih poreza koji umanjuju njihove profite. Ukratko, država je u istom procesu širenja sopstvene kontrole i sprečavanja ekonomske krize, dovela u pitanje vlastitu legitimnost (Habermas, J., (1929 - ), 1973).
Neoliberalni ekonomisti poput Miltona Fridmana su u duhu vlastite interpretacije klasične liberalne ekonomske teorije započeli monetarističku “kontrarevoluciju” zahtevajući ukidanje državne regulacije finansijskih tokova (Friedman, M., 1976). Potpuno slobodno delovanje “nevidljive ruke” zakona ponude i potražnje kroz tržišnu konkurenciju, trebalo je da obezbedi opstanak najsposobnijih za prilagodjavanje promenama u okruženju i najracionalniju i najekfikasniju alokaciju retkih faktora proizvodnje, prirodnih, ljudskih i finansijskih. Došlo je do obnove Spenserovog socijal-darvinističkog učenja o “održanju najsposobnijih” (Spencer, H., (1820-1903)1891:438). Ono je podrazumevalo istrebljenje neuspešnih jedinki i podvrgavanje preostalih disciplinujućem iskustvu slobodne konkurencije, kao uslovu marljivog rada i uspostavljanja makroekonomske ravnoteže. Svaka intervencija u ovaj prirodan proces selekcije u obliku pomoći siromašnima i smanjivanja prirodne nejednakosti, remeti po mišljenju neo-darvinističkih neo-liberala ravnotežu i koči progresivnu evoluciju najsposobnijih i društva kao celine. Tako je Nelson Rockefeller, naslednik velikog naftnog i bankarskog bogatstva u govoru odražanom u Dalasu 1975 godine u svojstvu tadašnjeg potpredsednika SAD upozorio: “Jedan od problema ove naše zemlje jest postojanje judeokršćanskog nasledja koje nalaže da se pomogne onima koji se nadju u nuždi. Kad se to udruži sa stanovitim političkim instinktima, dogodi se ponekad da neki ljudi obećaju više nego što mogu doista dati.” (Navedeno prema Galbraith, J.K., 1977:52)
Zagovornici neoliberalizma su dovršili ostvarivanje hegemonije na teorijskom i praktično-političkom planu krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina. Ovaj period su obeležila dva prelomna istorijska dogadjaja. Prvi je raspad Saveza sovjetskih socijalističkih republika i političko-ekonomsko-vojnog bloka zemalja “realnog socijalizma” na istoku Evrope, a drugi, ponovno ujedinjenje Nemačke i ekspanzija suparničkog vojnog saveza industrijski najrazvijenijih kapitalističkih zemalja zapadne Evrope i Amerike (NATO), s druge.
Omiljeni refren neo-liberalnih ekonomista i neo-darvinističkih političara i sociologa je da racionalnost i efikasnost konkurencije pojedinaca, korporacija, nacija i regiona na slobodnom tržištu i predstavnička izborna demokratija nemaju alternative. On je filozofski uobličen u novu verziju teze ideoloških predstavnika nove frakcije vladajuće klase koja se uspinje na vlast, buržoazije transnacionalnog korporacijskog i finansijkog kapitala, da je ljudsko društvo dostiglo vrhunac svojeg razvoja i da je došao Kraj istorije (Fukuyama, F., 1990). Usvajanje ovog refrena kao samorazumljive neminovnosti je rezultat višegodišnjeg rada ideoloških predstavnika transnacionalnog krupnog i finansijskog kapitala na promociji i simboličkom usadjivanju neoliberalnog pogleda na svet kao dominantnog. Transnacionalni kapital je obezbedio svoj uticaj na rad stručnih časopisa, udruženja, istraživačkih instituta, i glavnih masovnih medija za oblikovanje javnog mnenja, posredstvom više ili manje otvorenog uslovljavanja njihovog finansiranja.
Ideološki predstavnici frakcije buržoazije trenutno u defanzivi, a posebno anti-kapitalistički orijentisanih novih društvenih pokreta, ističu značaj idejne borbe protiv kulturne hegemonije neo-liberalne ideologije u cilju promene opšte ideološke klime. Po njima je neophodno da se delegitimiše ova ideologija i oslobode umovi ljudi od pasivnog prihvatanja njenih kvantitativnih pretpostavki ekonomskog rasta. Važan segment ove borbe je razotkrivanje zloupotrebe eufemističkog rečnika za prikrivanje pogubnih društvenih posledica “uvećavanja konkurentske sposobnosti” kroz “racionalizaciju”, “deregulaciju”, “fleksibilizaciju”. Glavni pravac idejne kontraofanzive savremeni sociolog Pjer Burdije (Bourdieu, Pierre, (1930 - ) vidi u razotkrivanju mehanizama proizvodnje i nametanja neoliberalne dogme. Empirijsko ukazivanje na visoku društvenu cenu primene neoliberalne dogme u vidu porasta socijalne nejednakosti, bede, patnje i patologije, s jedne strane, i koncentracije finansijskog i kulturnog kapitala i fizičke sile, sa antidemokratskim posledicama komercijalizacije sfere kulture, obrazovanja i nauke, militarizacije i policizacije državnog aparata i njegovog otimanja od društvene kontrole, s druge, treba da pozove na uzbunu. Neophodno je da se u glavama ljudi uzdrma indukovana vera u prirodnost i neminovnost tržišne regulacije društvenih odnosa, ali i zastrašenost od gubitka posla. Konzervativnoj restauraciji divlje akumulacije kapitala i neograničenog izrabljivanja, pod medijskim plaštem racionalnog i naučnog povećavanja konkurentske sposobnosti na globalnom tržištu na kojem imaju prednost kompanije sa jeftinijom radnom snagom bez sindikalne i socijalne zaštite, treba suprotstaviti obnavljanje i dalji razvoj progresivne tradicije radničkih borbi za socijalna prava. Ova tradicija sadrži elemente alternativne vizije organizacije društvenih odnosa i kriterijuma racionalnosti, koji univerzalnom pravu na rad i socijalnu sigurnost daju prvenstvo u odnosu na privatnu dobit jačeg.
Treba podsetiti da čak i prema ekonomskoj logici pravilno shvaćenog interesa nije ekonomično da se povećava nesigurnost u društvu. Efikasnost ne treba da se svodi na kratkoročnu finansijsku rentabilnost manjine privatnih vlasnika, nego da se sagleda u širem okviru ekonomije “sreće” koja uzima u obzir ne samo individualne i materijalne dobiti, nego i one kolektivne, simboličke, kao što su osećanje sigurnosti. Šansa da se za ovu antikapitalističku razvojnu strategiju pridobiju čak i delovi buržoaske klase, vidi se u njihovom uvidjanju da je nasilna integracija društva dugoročno skupa (Burdije, Pjer:1999).

Sociologija i globalno društvo

Razdoblje neoliberalizma na kraju XX i početkom XXI veka se razlikuje od klasične epohe liberalizma po izričitom dovodjenju u pitanje osamaestovekovnog i devetnaestovekovnog uglavnom prećutnog poistovećivanja globalnog društva proizvodnje i trgovine sposobnog za relativno samostalno zadovoljavanje vlastitih potreba, sa suverenom nacionalnom državom. Aktualni društveni nosioci vlasti u okviru nacionalnih država su postali meta istovremenih pritisaka suprotnih smerova da napuste odbranu suvereniteta u postojećim granicama. Zahtevi sastavnih manjih društvenih grupa za kulturnom, političkom, ekonomskom i na kraju teritorijalnom autonomijom, usmereni su na dezintegraciju postojećih nacionalnih država na više sitnijih nacionalnih država. Nasuprot njima, zahtevi predstavnika jednog dela kapitala za uspostavljanjem svetske države, s jedne strane, i jednog dela rada za uspostavljanjem podruštveljenog čovečanstva, s druge, usmereni su na prenošenje suverenih prava na transnacionalne integracije svetskih razmera.
Na aktualnu renesansu ovih suprotstavljenih zahteva uticalo je produbljivanje temeljne unutrašnje protivrečnosti društvenog procesa akumulacije kapitala u svetskim razmerama u uslovima savremene informatičke tehnologije: potencijalno neograničeni razvoj društvene proizvodne snage rada, s jedne strane, i nedostatak prilika za unosne investicije odnosno platežno sposobne potražnje za proizvedenim robama, u uslovima privatnim profitom vlasnika i menaxera transnacionalnih kompanija motivisane stalne potrage za što jeftinijim izvorima sirovina, radne snage, tržišta i smetlišta za svoju proizvodnju, s druge. Upravo ove protivrečnosti kapitalističkog načina globalizacije procesa reprodukcije društvenog života, objašnjavaju pojavu suprotstavljenih zahteva i strategija daljeg razvoja društva u lokalnim, nacionalnim, regionalnim i svetskim razmerama.
Ideološki predstavnici transnacionalnog kapitala organizovanog u svetske finansijske institucije kao što su Medjunarodni monetarni Fond, Svetska banka za razvoj i i nastajući Medjunarodni ugovor o investicijama, promovišu vrline širenja slobodnog tržišta preko medjudržavnih granica. Izdavanje novih kredita transnacionalni kapital uslovljava sprovodjenjem neoliberalnog programa “strukturalnog prilagodjavanja”. NJegovu okosnicu predstavlja ubrzana (re)privatizacija prirodnih monopola i javnog sektora privrede u proklamovanom cilju “povećanja konkurentne sposobnosti na svetskom tržištu”. Zahteva se “otvaranje” nacionalnih privreda kako na (bivšem) realno-socijalističkom Istoku, tako i na realno-kapitalističkom Zapadu i Jugu.
Ideološki predstavnici dela nacionalnog kapitala ali i rada, naprotiv, pozivaju na suprotstavljanje nasilnom procesu privatizacije i otvaranja nacionalnih granica. Oni ističu da je nakon kratkotrajnog perioda u kojem se pojavilo mnoštvo sitnih akcionara, došlo do koncentracije deonica u malo ruku domaćih upravljača krupnim investicionim fondovima, i pre svega stranih investitora. Umesto do obećavanog popravljanja kvaliteta i efikasnosti proizvodnje roba i usluga privatizovanih preduzeća, došlo je naprotiv do njihovog opadanje usled zatvaranja brojnih domaćih kapaciteta da ne bi predstavljali konkurenciju uvozu, kao i do znatnog povećanja njihovih cena, radi većeg profita novih vlasnika. Rezultat decenija rada miliona ljudi je prisvojila neznatna manjina krupnih kapitalista, najčešće tzv. “odsutnih vlasnika” sa sedištem u inostranstvu. Umesto dugoročnog investiranja u proizvodnju i nova radna mesta, oni jure za brzom dobiti u kratkoročnim finansijskim spekulativnim transakcijama na medjunarodnim berzama vrednosnih papira i tržištima deviza. Ovako nametnuti nepovoljni uslovi učešća nacionalnog kapitala i rada na svetskom tržištu pod kontrolom transnacionalnog kapitala, izazivaju zaostajanje i uništenje zatečene domaće proizvodnje za domaće potrebe, i porast nezaposlenosti, nejednakosti, siromaštva, smrtnosti i zagadjenja prirodnog okruženja.
Nouem Čomski (Chomsky, Noam, 1928 - ) tako pokazuje da transnacionalni kapital skoncentrisan u snažnim državama poput SAD, nameće nezaštićenom nacionalnom kapitalu slabih država neoliberalnu doktrinu i ekonomsku politiku potpunog otvaranja nacionalnog tržišta stranoj konkurenciji, eliminisanja javnog sektora privrede i socijalnih davanja. Pri tome su vlasnici i menaxeri oligoposlkog transnacionalnog kapitala prethodno obezbedili vojne i mirnodopske naruxbine, subvencije, oslobadjanje od poreza, zaštitu od strane konkurencije, osvajanje tudjih tržišta, niske cene strateških sirovina, monopolske cene vlastitih preradjevina i repatrijaciju profita, uz pomoć intervencije aparata vlastitih snažnih nacionalnih država. NJihov buxet se popunjava kroz regresivno oporezivanje mase gradjana i konkurentskog sektora nacionalne privrede. Time glavni promoteri neo-liberalizma sami radikalno krše neoliberalnu doktrinu o vrlinama konkurencije, u korist oligopolističkih saveza, merkantilnog korporativizma i državne regulacije tržišta u vlastitom interesu. Transnacionalni kapital skoncentrisan u SAD prilikom preteranog vlastitog zaduživanja koristi okolnost da dolar kao nacionalna valuta SAD, vrši ulogu svetske rezervne valute još od ukidanja zlatnog standarda. To mu omogućava da diktira interesne stope i investicionu politiku u svetskim razmerama. On kontroliše “domaće” i “strane” državne vlasti, uplaćujući 9/10 doprinosa političkim partijama i tako kupujući izbore (Čomski, Noam:, 1999:10, 20-47).
Pomenuti francuski sociolog Burdije smatra da je narodima potčinjenima dominaciji transnacionalnog kapitala u interesu da brane nacionalnu državu, posebno njenu univerzalnu socijalnu funkciju, od napada spoljnjih finansijskih snaga najbogatijih država i njihovih domaćih saveznika. U slučaju stvaranja nadnacionalne države, po njegovom mišljenju potrebno je da se insistira da ona razvije socijalnu dimenziju institucija udruženih zemalja i spreči regresiju socijalnih tekovina. Za to je neophodno da i sindikalne institucije deluju na nadnacionalnom nivou (Burdije, Pjer,1999:47).
Otpor globalnoj dominaciji uskih interesa vlasnika i menaxera transnacionalnih kompanija i finansijske oligarhije, počinje da dobija sve organizovaniji karakter društvenog pokreta i u transnacionalnim razmerama. Ovaj otpor predstavlja mogući konstruktivan odgovor na ubrzano prerastanje finansijske krize u hiperinflaciju i depresiju globalnih razmera, nakon tri decenije spekulativnog fluktuiranja razmenskih kurseva nacionalnih moneta i kamata, kao i “naduvavanja” nominalne vrednosti vrednosnih papira i njihovih derivata na berzama, koje nekoliko puta premašuje vrednost realno proizvedenih i razmenjenih roba i usluga. Pred tim pokretom je istorijski zadatak da prevazidje atomizaciju i medjusobno suprotstavljanje neposrednih proizvodjača koji su geografski koncentrisani u regionima sa institucionalno nejednakim nivoom prosečnih najamnina. U suprotnom, raste verovatnoća destruktivnog odgovora na na lančane efekte globalne finansijske krize, visoke stope nezaposlenosti i siromaštva, u obliku dalje militarizacije i populističke nacional-socijalizacije u samom centru svetskog kapitalističkog sistema. (za SAD up. program “konzervativne reforme” Brooks, David: 2001),.
Šansu izbegavanja katastrofalnog svetsko ratnog “razrešenje” globalne krize akumulacije kapitala uvećava nastajanje obrisa medjunarodnog političkog udruživanja i delovanja raznolikih društvenih grupa zainteresovanih za nekapitalističku viziju globalizacije posredstvom demokratskog učešća ogromne većine gradjana u donošenju strateških odluka o javnim problemima reprodukcije svetskog društva. Jedan od njih je rastuća mreža udruženja za akciju uvodjenja poreza Tobin za pomoć gradjanima (ATTAC) inicirana u Francuskoj. Članice ove mreže se zajedno sa širokom lepezom udruženja gradjana, od sindikata radnika, seljaka, transporta, obrazovanja, zdravstva, stručnjaka, nezaposlenih do grupa za medjunarodnu solidarnost, pravo stanovanja i kontracepciju, zalažu za solidarno rešavanje problema gladi i siromaštva u svim zemljama sveta. Preuzeli su ideju ekonomiste Nobelovca Xejmsa Tobina o oporezivanju spekulativnih finansijskih transakcija. Oni ukazuju da bi taksa od samo 0.05% na ove transakcije transnacionalnih korporacija i institucionalnih finansijera, donele 100 milijardi US$ godišnje. Ova sredstva bi mogla da budu upotrebljena za organizovanu i jedinstvenu borbu protiv siromaštva, gladi, za unapredjivanje školstva i zdravstva u siromašnim zemljama ali i marginalizovanim regionima bogatih zemalja. Time bi se omogućilo da ogromna većina gradjana stekne moć da demokratski i pravedno odlučuje o javnim pitanjima društvenog života.
Poput sličnih ranijih projekata egalitarnije raspodele dobiti u društvu, i aktualni projekat koji proširuje granice društva na čitavo čovečanstvo, sadrži unutrašnju granicu vlastitog ostvarivanja. Tu granicu predstavlja opet logika akumulacije profita, ona ista koja uopšte stvara probleme koje bi trebalo da budu rešeni oporezivanjem tog istog profita. Radikalniji projekat poboljšanja životnog standarda proizvodjačkih masa putem njihovog slobodnog udruživanja u cilju neposrednog preuzimanja samoupravne kontrole nad društvenim i političkim odlukama o celokupnom procesu reprodukcije, potisnut je. Glavni razlog za ovo potiskivanje je deformacija i diskreditacija ovog projekta prilikom pokušaja njegovog ostvarivanja prvo u jednoj zemlji ili društvu organizovanom u višenacionalnu državu početkom XX veka.

Društvena uslovljenost i izbor sociologa

Ovaj pokušaj odredjenja pojma sociologije na osnovu dopunjavanja etimološkog pristupa genetičko-strukturalnim, možda nije uspeo da na iscrpan način odgovori na permanentno otvoreno pitanje-izazov svakom sociologu “Šta je sociologija?”. On je, medjutim, potvrdio opravdanost polazne pretpostavke da je odgovor na ovo pitanje, kao i svako drugo saznanje, istorijski uslovljeno, zavisno od dostignutog stupnja razvoja i strukture društvenog konteksta u kojem se i o kojem se saznanje saznavatelja društva oblikuje pod uticajem društvenih faktora.
Za razliku od relativno rasprostranjene saglasnosti o postojanju društvene uslovljenosti saznanja o društvu, daleko je manje saglasnosti o tome da li sociologija sociološkog saznanja može da objasni i razume zašto se konkretni sociolog opredeljuje da svoje stručno znanje stavi u službu legitimacije dominantnih buržoaskih odnosa u društvu i “teodiceje” navodno zasluženih povlastica “kompetentnih” vladajućih klasa, s jedne strane, odnosno u službu kritike i revolucionarnog preobražavanja kapitalističkih odnosa u svetskim razmerama u interesu podredjenih klasa i univerzalne emancipacije čovečanstva od klasne podele rada i outdjenog rada, s druge. Relativno dobra plaćenost prvog izbora kolaboracije, kao i visok rizik suprotstavljanja posednicima društvene moći koje podrazumeva drugi izbor, ne predstavljaju dovoljno objašnjenje. Genetičko-strukturalni pristup objašnjenju ovde mora da dopuni hermeneutički pristup tumačenju značenja jednog ili drugog izbora za konkretnu ličnost pojedinog sociologa, koja, da bi se uopšte oformila, prolazi ne samo kroz proces socijalizacije i prilagodjavanja na zatečene društvene odnose, nego i individuacije, ili pobune protiv zatečenih autoriteta koji se nameću kao večni.
Reference:

Aristotel, 1960: Politika, Kultura, Beograd

ATTAC: http://attac.org/attacinfoen/

Bailly, A., 1950: Dictionnaire Grec - Français, Librarie Hachette, Paris

de Condorcet, A.N., 1966: Esquise d’un tableau historilque des progres de l’esprit humaine, PUF, Paris

Brooks, David: 2001: "A Return to National Greatness: Manifesto for a Lost Creed," http://www.conservativereform.org/nationalgreatness/brooks2-24.cfm

Burdije, Pjer, 1999: Signalna svetla - Prilozi za otpor neoliberalnoj invaziji, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd

Comte, Auguste, (1830-42)1968: Cours de philosophie positive, I-IV, Anthropos, Paris

Čomski, Noam: 1999: Profit iznad ljudi - neoliberalizam i globalni poredak, BIS, Novi Sad

Dirkem, Emil , b.g.:Vaspitanje i sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd

Friedman, M., 1976: “The Counter-Revolution in Monetary Theory”, Occasional Papers, No.33

Fukuyama, F., 1990: “Kraj istorije”, Treći Program, No. 84

Gaffiot, F., 1934: Dictionnaire illustré Latin - Français, Librarie Hachette, Paris

Galbraith, J.K., 1977: The Age of Uncertainty, Houghton Mifflin Co., Boston

Habermas, J., 1973: Legitimationsprobleme im Spätkapitalismus, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Mein

Hobsbawm, Eric, 1987: Doba revolucije, Školska knjiga, Zagreb

Kant, Imanuel, 1974: Um i sloboda, Velika edicija Ideja, Beograd

Keynes, J., M., (1936)1956: Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca, Kultura, Beograd

Marx, K., Engels, F, 1968-1979: Dela, IMRP, Beograd.

Raymond, Aron, 1972: Progress and Disillusion - the Dialectics of Modern Society, Pelikan Books, England

Merton, R, 1967: On Theoretical Sociology, Free Press, USA

Parsons, T., 1937: The structure of Social Action, Free Press, USA

de Saint-Simon, C-H, 1979: Izbor iz djela, Školska Knjiga, Zagreb

Smit, Adam, 1970: Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda, Kultura, Beograd

Say, J-B. L, 1817: Traité d’Economie Politique, I-II, Paris

Spencer, H., 1891: The Study of Sociology, D. Appleton and Co., Nenj York

Turen, A. 1983: Sociologija društvenih pokreta, Radnička štampa, Beograd

Vico, Giambattista, 1982: Načela nove znanosti, Zagreb

Vratuša(-Žunjić), Vera,

1983: “Strategije razvoja zemalja u razvoju i klasni interesi” (Grupa autora, Istraživanje i planiranje društvenih promena i razvoja, Institut za Sociološka istraživanja FF, Beograd

1993: “Rat i razvoj” , Sociologija 4, 517-531

1995: “O smeni dominantne paradigme u društvenim naukama”, Sociološki pregled, No. 3, 417-431

Weber, Max, 1964: “Osnovni sociološki pojmovi” u M. Đurić, Sociologija Maxa Webera, Matica Hrvatska, Zagreb

 Ovaj pokušaj odgovora na pitanje “Šta je sociologija?” posvećujem uvaženom profesoru Mihajlu Popoviću koji je brojne studente sociologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu podsticao da razvijaju svoju sociološku maštu tražeći odgovor na njega.