Siyosiy hokimiyat
|
|  Yüklə 2.05 Mb.
|
| O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
A.QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI A. To‘rayev, F. Abdusamatov Siyosatshunoslik fanidan SIYOSIY HOKIMIYAT mavzusi bo‘yicha USLUBIY QO‘LLANMA 
JIZZAX -2013 Tuzuvchi va nashrga tayyorlovchi : A. To‘rayev, F. Abdusamatov. Taqrizchi: f.f.n. A.Amanlaev Muharrir: s.f.n. A.Saidqosimov
Ushbu uslubiy qo’llanma siyosatshunoslik fanining “Siyosiy hokimiyat” mavzusi bo‘yicha ma’ruzalar o‘qish va seminar mashg‘ulotlarida foydalanish uchun mo‘ljallanilgan. Uslubiy qo’llanma “Siyosatshunoslik” fani o‘qituvchilari, mazkur sohaga qiziquvchilar va barcha talabalar uchun mo‘ljallanilgan.
Ma’lumki, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan yangilanish va taraqqiyot siyosatining strategik maqsadi – huquqiy demokratik davlat va bozor iqtisodiyotiga asoslangan fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iborat. Siyosatshunoslikni o‘rganish orqali mamlakatimizning siyosiy va davlat qurilishining o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olish mumkin bo‘ladi. Bugungi kunda siyosatshunoslikning asosiy tushunchalarini, ijtimoiy hayotning turli sohalaridagi siyosiy faoliyat, siyosiy hokimiyat, davlat, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlarining ish usullarini, siyosat va insonning, davlat va jamiyatning o‘zaro munosabatini anglashga tobora ko‘proq ehtiyoj paydo bo‘lmoqda. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: “... dunyoda yuz berayotgan tub o‘zgarishlar jarayonida egallab turgan o‘rnimizni xolisona va tanqidiy baholashimiz, tobora oshib borayotgan hayot talablariga javob berishimiz, kechayotgan davr bilan hamqadam bo‘lishimiz”1-talabi amalga oshirilishi dolzarb masala sifatida kun tartibiga qo‘yilmoqda. Ushbu uslubiy tavsiya O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2011 yil 11 sentabrdagi 392-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan Siyosatshunoslik fani namunaviy dasturi asosida tayyorlangan. Tavsiya etilayotgan ushbu uslubiy tavsiya mamlakatimizda va dunyoning boshqa mamlakatlarida siyosiy fanni o‘qitish tajribasini hisobga olib, buyuk mutafakkirlarning siyosiy qarashlariga va bugungi kun siyosiy fanida erishilgan yutuqlarga, milliy istiqlol g‘oyasi tamoyillariga tayangan holda ishlab chiqilgan. MAVZUNING ASOSIY MAZMUNI Hokimiyat tushunchasi, u bilan bog‘liq boshqa tushunchalar. Hokimiyat va siyosatning o‘zaro bog‘liqligi. Hokimiyat sub’ekti, ob’ekti, resurslari tushunchasi. Siyosiy hokimiyat va hokimiyatning boshqa turlari (iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy v.h). Siyosiy hokimiyatning xususiyatlari. Hokimiyat nazariyalari evolyusiyasi: hokimiyatning talqinlari; hokimiyatning islomiy talqini; hokimiyat talqinining Yangi davrda G‘arbiy Yevropa mutaffakkirlari qarashlarida o‘zgarishi. XX asrning 50-60-yillarida hokimiyat haqida olib borilgan munozara. Hokimiyat «qiyofalari» to‘g‘risidagi baxs. «Hokimiyat shakli» tushunchasi. Hokimiyat shakllarining turli asoslar negizida turlicha turkumlashuvi. Davlat, siyosiy partiyalar, manfaat guruhlari - hokimiyat shakllari ekanligi. Individ va tashkilot hokimiyati. Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy v.b. hokimiyatlar. Hokimiyatning yangi shakllari. Kuch, zo‘rlik, manipulyasiya, ishontirish va avtoritet - hokimiyat shakllari sifatida. Davlat hokimiyati, hokimiyatning legitimligi, huquqiy davlat.
Tayanch tushunchalar: Hokimiyat, hokimiyatning maqsadi, hokimiyat qiyofasi, pozitiv-sotsiologik talqin, teologik (diniy nuqtai-nazaridan) talqin, bixevioristik talqin, psixologik talqin, hokimiyatning guruh konsepsiyasi, hokimiyatning noguruhiy konsepsiyasi —"nol miqdori", hokimiyat sub’yekti, hokimiyat ob’yekti hokimiyat resurslari, utilitar resurslar, majburlovchi resurslar, sotsial resurslar, madaniy-axborot resurslar, demografik resurslar. Nazorat savollari
Referat mavzulari
Siyosatshunoslikning asosiy masalasi «hokimiyat» bo‘lib, bu atama juda ko‘p ma’nolarga ega. Tabiatshunoslar tabiat ustidan hukmronlik qilish haqida, iqtisodchilar xo‘jalik hokimiyati haqida, faylasuflar jamiyat ob’yektiv qonunlarining hukmronligi haqida, huquqshunoslar davlat hokimiyati haqida, ruhshunoslar insonning o‘z-o‘ziga hukmronlik qilish, pedagoglar esa ota-onalarning bolalar ustidan hukmronligi haqida so‘z yuritadilar. "Hokimiyat" tushunchasiga aniq ta’rif berish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ega. Jamiyatda chuqur islohotlar o‘tayotgan bir davrda islohotlarning ko‘lami, sur’ati va samaradorligi hokimiyat sohasidagi o‘zgarishlar ko‘lami, sur’at va samarasiga to‘g‘ri proportsional ekanligini juda ko‘p mamlakatlar misolida ko‘rishimiz mumkin. Shuning uchun, siyosatda hokimiyatning o‘rnini, vazifalarini va, umuman, bu tushunchaning mazmunini to‘g‘ri anglash, siyosiy jarayonlar to‘g‘risida hukm yuritish, uni to‘g‘ri baholash imkonini beradi. Ko‘pgina olimlar hokimiyatni siyosatning asosiy masalasi, uning bosh muammosi, deb hisoblaydilar. Hokimiyat siyosatda odamlar faoliyatining alohida bir sohasi sifatida shakllanish imkonini beradi. Jamiyatda, odamlar o‘rtasidagi munosabat tarzida vujudga keluvchi hokimiyat dastlab siyosiy tabiatga ega bo‘lmagan, chunki u, asosan, mos tushuvchi manfaatlarni tartibga solgan (oqsoqollar, qabila boshliqlari, avliyolarning avtoritetga asoslangan anonim hokimiyati). Jamiyatning rivojlanishi, uning keyingi murakkablashuvi hokimiyatning samaradorligini oshirish maqsadida markazlashuviga olib keladi. Hokimiyat qabila boshliqlari, beklar, xonlar, guruhlar qo‘lida to‘planadi (individual hokimiyat). Mana shu hokimiyatning mukammal shakllarini topishga intilish, ko‘pgina sharq mutafakkirlari asarlarida uchraydi. Ammo, ijtimoiy tengsizlikning ortib borishi, ijtimoiy tizimlarning murakkablashishi hokimiyatning institutsional shakllarini keltirib chiqaradi. Hokimiyat boshqaruv, barqarorlik, muvofiqlashtirish vazifalarini bajaruvchi maxsus institutlarga tayana boshlaydi. Aslida insoniyat tarixini hokimiyatsizlik (tartibsizlik, anarxiya) va hokimiyat mustabidligi (diktatura) o‘rtasida eng ma’qul, o‘rta miyona echimni topishdan iborat, deb aytish to‘g‘ri bo‘ladi. Hokimiyat tabiati doimo o‘zgaruvchandir. Bu M.Dyuverjega uning ikki qiyofasi bor yanusga o‘xshatish imkonini bergan: «Ikki qiyofali yanus tasviri hokimiyat to‘g‘risida haqiqiy tasavvurlarni beradi. Bir tomondan bu bir guruhning o‘z manfaati yo’lida ikkinchi Dunyo ustidan hukmronligi, ikkinchi tomondan bir guruhning o‘z manfaati yo’lida ikkinchi guruh ustidan hukmronligi, ikkinchi tomondan – umumiy tartibni saqlash, barchaning manfaatii yo’lida barchaning manfaatini birlashtirish vositasi. U yoki bu tomonning nisbati juda xilma-xil, davrlar, sharoitlar va mamlakatlardan kelib chiqib, hokimiyatning bu ikki tomoni doimo mavjuddir». Demak, aytish mumkin-ki, hokimiyat – yaxshi ham, yomon ham emas, u betarafdir. Uning tabiati jamiyatda mavjud ijtimoiy-siyosiy munosabatlar, fuqarolarning siyosiy va huquqiy madaniyatini belgidlaydi. Siyosiy fikr tarixida hokimiyatga e’tibor juda qadimdan mavjud. Hokimiyat to‘g‘risida fikr-mulohazalarni biz dunyodagi eng qadimgi qo‘lyozma manbalarida uchratamiz. O‘rta asr mutafakkirlari ham hokimiyat haqida ko‘p va ibratli fikrlarni qoldirganlar. Ularning aksariyatini biz, bugungi kun nuqtai nazaridan, me’yoriy yondashuvlar qatoriga kiritamiz, chunki mualliflar, «hokimiyat» tushunchasiga ilmiy kategoriya tarzida qaramaganlar va uni ta’riflashga harakat qilmaganlar. Hokimiyat tushunchasi siyosiy fan kategoriyalari tizimida markaziy o‘rinni egallaydi. Energiya tushunchasi fizikada, pul tushunchasi iqtisodiy nazariyada qanday o‘rinni egallasa, bu tushuncha ham siyosiy fanda xuddi shunday o‘rinni egallaydi. Biz quyida hokimiyat tushunchasiga oid eng muhim yondashuvlarni ko‘rib chiqamiz. 1. Hokimiyatning eng ko‘p tarqalgan ta’riflaridan biri - pozitiv-sotsiologik talqindir (nemits faylasufi va sotsiologi M. Veber). Bu talqinda hokimiyat biror individning muayyan ijtimoiy sharoitda boshqa individga o‘zining irodasini o‘tkazish qobiliyati sifatida tushuniladi. Hokimiyat munosabatlarining asosini o‘zaro ta’sir doirasiga kiritish munosabatlari tashkil etadi. Bunday munosabatlar hokimiyat sub’ekti va ob’ekti o‘rtasida qaror topadi. 2. Hokimiyatning teologik (diniy nuqtai-nazaridan) talqini (B. Rassel). Bu talqinda hokimiyat muayyan mavsadga erishish, ko‘zda tutilgan natijalarga ega bo‘lishning diniy yoki ilohiy nuqtai-eazaridan tafsiflanadi. Qisqa qilib aytganda, hokimiyat- bu ko‘zlangan maqsadlarini ro‘yobga chiqarishdan iboratdir.Teologik ta’rifda hokimiyat keng ma’noda talqin etiladi. Bunda hokimiyat nafaqat kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning, balki insonning atrof-muhit bilan, xudo bilan o‘zaro munosabatlarini ham o‘z ichiga oladi. 3. Bixevioristik talqin. Bu talqinda hokimiyat sub’ekt xulq-atvorining maxsus turi sifatida olib qaraladi. Bunda birovlar buyuradilar, boshqalar bo‘ysunadilar.Bixevioristik yondashuv hokimiyatni tushinishni individuallashtiradi, uni real shaxslarning o‘zaro harakatlaridan iborat deb qaraydi.Hokimiyatning keng tarqalgan bixevioristik talqinini G. Lassuel taklif etgan. U hokimiyatning paydo bo‘lishi uchun dastlabki impulslarni individga insonga xos bo‘lgan hokimiyatga intilishlik (iroda) va “siyosiy energiyaga” egalik qilishlik beradi, deb hisoblaydi. Inson hokimiyatda hayotni yaxshilash: boylik, obro‘ orttirish, erkinlikka, xavfsizlikka va hokazolarga erishish vositalarini ko‘radi. 4. Hokimiyatning psixologik talqini ( Z. Freyd, K.Gustav YUng, K. Xorni). Bu talqin hokimiyatni real individlarning xulq-atvori sifatidagi bixevoristik tushunishidan kelib chiqib, ushbu xulq-atvorning sub’ektiv tomonini, kishilar ongi va ruhiyatida ildiz otgan hokimiyatning manbaini ochib tashlashga harakat qiladi. Bu xildagi eng ko‘zga ko‘ringan yo‘nalishlardan biri- psixoanalizdir. U hokimiyatga intilishni va, ayniqsa, uni egallashni jismoniy yoki ma’naviy zaiflikni sub’ektiv kompensatsiya qilish vazifasini bajaradigan psixik energiya sifatida talqin etadi. Hokimiyat irodalarning o‘zaro harakati- birovlarni bo‘ysunishga, boshqa birovlarning “Ixtiyoriy qo‘shilishga” tayyorgarligi sifatida vujudga keladi 5. Hokimiyatning tizimli talqini. Bu talqin hokimiyatning bixevoristik va psixologik ta’riflaridan farq qiladi. Agar bu ikki yo‘nalish real kuzatishlarga tayanib hokimiyatni tushunishda quyidan yuqoriga, individlardan jamiyatga qarab borishni talab qilsa, tizimli usul esa hokimiyatni individual munosabatlardan emas, balki sotsial tizimdan hosil bo‘lganligidan kelib chiqadi. U hokimiyatni tizimli qabul qilgan jamoa maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan majburiyatlarni uning elementlari tomonidan bajarilishini ta’minlash qobiliyati sifatida olib qaraydi. 6. Hokimiyatning tuzilmaviy-funksional talqini (Amerika sotsiologi T. Parsons). Bu talqin hokimiyatni keng bo‘lmagan sub’ektlarning munosabati, sotsial tashkilotning xususiyati sifatida, insonlar birligining o‘zini o‘zi tashkil etish, uyushtirish, safarbar qilish uslublari sifatida olib qaraydi. Insonning jamoa bo‘lib yashashini, ko‘p kishilarning birgalikdagi hayotini hokimiyatsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Jamiyat turli elementlardan iborat bo‘lgan yaxlitlikdir. Uning o‘zi quyidan yuqoriga qarab tuziladi, boshqaradigan va ijro etuvchi sotsial rollarni tabaqalashtiradi. Hokimiyat- bu resurslarni, ta’sir ko‘rsatish vositalarini safarbar qilishga imkon beruvchi sotsial maqomlar, rollarning xususiyatidan iboratdir. 7. Relyasion (fr.- munosabat) ta’rif. Bu ta’rif hokimiyatni ikki sherik o‘rtasidagi munosabat sifatida olib qaraydi. Bunda ulardan biri ikkinchisiga belgilovchi ta’sir o‘tkazadi. Bu holda hokimiyat uning sub’ekti va ob’ektining o‘zaro harakati sifatida namoyon bo‘ladi, sub’ekt muayyan vositalar yordamida ob’ektni nazorat qiladi. Sharqona talqin (Kuntszi) bo‘yicha, hokimiyat davlatda mujassam, davlat hokimityati ota hokimiyatiga, hukmdor va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarga tengdir. Hukmdorning otalarcha g‘amxo‘rligi, fuqarolarning farzandlik mehr-muhabbati-hokimiyatining asosiy tamoyilidir. Bu tamoyilning buzilishi hokimiyatning emirilishi, jamiyatda tartibsizlik, beqarorlikning hukmronligi demakdir. Mazkur talqinga binoan, hukmdor-mamlakat, el-yurt xalqning otasidir. Uning muqaddas burchi—mamlakatga otalik qilish, ya’ni xalqni to‘g‘ri yo’lga boshlash va yomon yo’ldan qaytarish, Vatanning farovonligini, tinch- totuvligini, osoyishtaligini ta’minlashdir. Xalq esa, hukmdorning farzandi va tayanchidir. U farzandlik burchini bajarishi, ya’ni hukmdorning ishonchini oqlashi, mas’uliyatli bo‘lishi, buyruqlarga, ko‘rsatmalariga so‘zsiz itoat etishi va uni bajarishi zarur. Islomiy talqinga ko‘ra, butun borliqdagi eng oliy hokimiyat Alloh taologa tegishlidir. Undan boshqa 18 ming olamda oliy hokimiyatga ega bo‘lgan zot yo’q. Allohning irodasiga osmonlar-u erdagi barcha narsalar, hukmdorlar ham, fuqarolar ham so‘zsiz buysunadi. Har bir inson, jamiyatda tutgan o‘rnidan qat’iy nazar, barcha yaxshiy-u yomon ishlari uchun yaratuvchi oldida javobgardir. Allohning yo’rig‘iga amal qilgan kishilar bu dunyo-yu u dunyoda saodatmand bo‘ladi, uning irodasiga bo‘ysunmay, haddan oshib, havoi nafsga berilib yurganlar esa, bu dunyoda g‘azabga uchrab, xor—zor bo‘ladi, u dunyoda azob- uqubatga duchor bo‘ladi. Mazkur talqinga ko‘ra, hukmdor—Allohning yerdagi soyasidir. Uning vazifasi Alloh xohish —irodasining aniq ado etilishi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishdan, uning yo’l- yo’rig‘ni joriy etishdan iboratdir. Har bir mo‘min musulmon—Allohning bandasidir. Uning vazifasi—Alloh, uning Rasuliga va o‘z rahbarlariga itoat qilishdir. Dunyoviy hokimiyat —Alloh taolo ko‘rsatgan hidoyat yo’lidan boruvchi, u man etgan hodisalar—zalolat, razolat, nohaqlik, tartibsizlik, yovuzlik, tubanlik, munofiqlik bilan kurashuvchi va tinchlik, osoyishtalikni, farovonlikni ta’minlovchi vositadir. Ammo, jamiyatlar rivojlanishi bilan hokimiyat tabiati, mazmuni, talqinlari ham o‘zgarib bordi. Hokimiyat ilohiy emas, ijtimoiy hodisa sifatida qarala boshlandi. Yevropada shakllangan zamonaviy siyosiy tizimlarning rivoji, hokimiyat mazmuni va shakllarida katta o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. G‘arb ijtimoiy tizimlarida hokimiyat, xususan, siyosiy hokimiyat eng oliy ijtimoiy qadriyat darajasiga ko‘tariladi. Natijada, bu davrda, yashab ijod etgan jamiyatshunos olimlarning ko‘pchiligi-hokimiyatni ta’riflashga uringanlar. N.Makiavelli hokimiyat deganda, davlat hokimiyatini tushunadi. Uningcha, hukumatning o‘z fuqarolarini boshqara olish qobiliyati-hokimiyat bo‘lib, davlat, siyosatning maqsadi-barcha vositalar bilan hokimiyatni kuchaytirishdir. "Hokimiyatning quroli hukmronlikdir, hokimiyatning asosi" yaxshi «qonunlar» va "yaxshi qo‘shindir". Hokimiyat odamlar ehtiroslarini tinglovchi va ularda fuqarolik sifatlarini tarbiyalovchi kuchdir. T. Gobbs hokimiyatni birinchi marta tushuncha sifatida ta’riflashga uringan. "Inson hokimiyati, - deb yozadi u,- kelajakda qandaydir imtiyoz, foydaga erishish uchun undagi hozir mavjud vositalardir. Keyingi bosqich—M.Veber. Uning tahlilida hokimiyat tushunchasi zamonaviy aniqlikka ega bo‘ldi. Veberda hokimiyat "Aktor ijtimoiy munosabatda, qarshilikka qaramay, o‘z irodasini amalga oshirish ehtimoli, bu ehtimol nimaga asoslanishidan qat’iy nazar". Veber ta’rifida hokimiyatning uch eng muhim sifati ko‘rsatiladi: 1) hokimiyat individlarga xos xususiyat emas, ular o‘rtasidagi munosabatlar doirasida mavjud; 2) hokimiyat imkoniyat, ehtimollik terminlarida ta’riflanishi kerak; 3) hokimiyatning asosini hamma narsa, xususiyat yoki munosabat tashkil etishi mumkin. Gobbs kabi M.Veber ham hokimiyatni individlar o‘rtasidagi (ammo guruhlar yoki jamoalar o‘rtasidagi emas) atayin assimetrik (tengsizlik asosidagi) munosabat, deb tushunadi. Avtoritetdan farq qilib, hokimiyat ijtimoiy mavqelar yoki rollar bilan emas, individlarning shaxsiy sifatlari bilan bog‘liq. Ammo, Veber hokimiyat tushunchasini mavhum hisoblab, ko‘proq hukmronlik terminini ishlatishni ma’qul ko‘rgan. Hokimiyatning zamonaviy nazariy tahlilida ikki asosiy an’ana yaqqol ko‘zga tashlanadi: Birinchisi, hokimiyatning guruh konsepsiyasi (Dj. Skott atamasi) yoki "realizm an’anasi" (R.Dal atamasi), deb atalishi mumkin. U ibtidosini T.Gobbs, M.Veberdan olib, X.Lassuel va E.Keplen, R.Dal, D.Kartrayt, S.Loks, E.Giddens v.h.lar tadqiqotlarida namoyon bo‘lgan. Ular hokimiyatni individlar o‘rtasidagi mavjud yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan ixtilofni o‘z ichiga oluvchi tengsizlik munosabati deb baholashadi. Hokimiyat shunday ta’sir doirasida vujudga keladiki, unda subektlardan biri ikkinchisiga uning qarshiligiga qaramay ta’sir eta olish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Hokimiyat kimdandir ustunlik, "nol miqdori" munosabati sifatida ta’riflanadi. ("Nol miqdori" qaysidir individ va guruhlar hokimiyatining ortishi boshqa individlar va guruqlar hokimiyatining kamayishini anglatadi). Ikkinchi an’ana "hokimiyatning noguruhiy konsepsiyasi —"nol miqdori" g‘oyasini inkor etadi va hokimiyat barchaning foydasiga xizmat qila olishidan kelib chiqadi. Bunda hokimiyat butun jamoaga tegishli manba, butun jamoaning biron foydaga erishishi qobiliyati sifatida qaraladi. Hokimiyatning legitim xarakteri uning alohida individlar, guruhga emas, butun jamiyatga tegishli ekanligida, deb ta’kidlanadi. Bu qarashlarning ibtidosini biz Aflotun, Arastuda uchratsak, zamonaviy mualliflardan T.Parsons, X.Arendt va qaysidir darajada M.Fukolarni shu nazariya tarafdorlari, deb ayta olamiz. Bunday tahlil asosida Parsons hokimiyatni an’anaviy ta’riflardan ancha farqli usulda ta’riflaydi. Hokimiyat aktorlar yoki munosabatlar xususiyati emas, tizimlarning xususiyati (resursi) sifatida ta’riflanadi. Hokimiyat "tizim elementlari o‘z burchlarini bajarishlarini ta’minlashga bo‘lgan umumiy qobiliyat bo‘lib, kollektiv maqsadlarga erishishga intilgani uchun legitimlashadi va itoat etilmagan hollarda sanksiyalar qo‘llashni nazarda tutadi, boshqarish vositalarini xarakterlaydi. Ular bir funksiyani bildirganlari uchun sinonim sifatida qo‘llanishlari mumkin, lekin mohiyati jihatidan turli holatlarni ifodalaydilar. Ularni aralashtirish nafaqat "lingvistik karlikni" balki "siyosiy ko‘rlikni" ham, ya’ni siyosiy jarayonlarni aks ettirishdagi "ko‘rlikni" anglatadi. Negaki, bunda asosiy siyosiy masala — "kim kimni boshqarayapti?" degan savol bo‘lib qoladi. Uning fikricha bu, bosh masala emas. Parsonsdan farqlicha, Arendt hokimiyat va zo‘rlikni aniq farqlaydi: zo‘rlik-mohiyatiga ko‘ra doimo erishayotgan maqsadlari orqali oqlashga muhtoj. Hokimiyat esa kelishuvga asoslangani uchun, oqlanishga emas, legitimlikka muhtoj. U nimagadir erishish vositasi emas. U umumiy iroda va ijtimoiy birlikni amal qilishini ta’minlaydi, zo‘rlik va hokimiyat ko‘pincha qo‘lma-qo‘l, yonma-yon kelishsa-da, ular bir-biriga qarama-qarshidir. Hokimiyat zo‘rlikka asoslanmaydi, aksincha zo‘rlik hokimiyatni emirishi mumkin, ammo yarata olmaydi. Bunday fikr mantig‘idan quyidagi xulosa kelib chiqqan: istibdodga asoslangan tuzum zo‘rlikka eng ko‘p suyangan va hokimiyatga eng kam darajada ega boshqaruv shakli. Hokimiyatning mazmuni, mohiyati, chegaralariga doir bahs davomida hokimiyat "qiyofalari" haqida ham munozara yuritildi. Xususan, amerikalik politolog Robert Dal hokimiyatning bir o‘lchovli modelini yaratadi va unga "maqsadlar borasidagi ochiq ixtilof" sifatida qaraydi. Bu — hokimiyatning birinchi qiyofasi. Ya’ni siyosiy hokimiyat bir guruh indvidlarning ikkinchi (boshi) guruhga o‘z maqsad — manfaatlariga mos qarorlar qabul qilish orqali irodalarini o‘tkaza olishdir. Boshqa amerikalik tadqiqotchilar P.Baxrax va M.Barat’slar hokimiyatning ikkinchi qiyofasi ham mavjudligini, u qarorlarni qabul qilmaslik vaziyatida namoyon bo‘lishini ta’kidladilar. Ya’ni o‘zi uchun xavfsiz muammolarni ommaviy muhokamaga kiritib, bunga xizmat qiluvchi qadriyatlar va institutlarni yaratadi va mustahkamlaydi. U buning uddasidan qay darajada chiqa olsa, shu darajada echimi manfaatlariga ziyon etkaza oladigan siyosiy hokimiyat sub’yektlariga davlat va uning institutlari, siyosiy elitalar, siyosiiy yetakchilar, siyosiy partiyalar kiradi. Hokimiyat egalari sifatida subektlar bir qator belgilarga ega bo‘lishi kerak: hokimlik qilish istagi va o‘z zimmasiga mas’uliyatni ola bilish, bilim, imkoniyatlarni ishga sola bilish, avtoritetiga ega bo‘lish singari. Demak, xokimiyat tushunchasi keng va xilma-xildir. Xokimiyatga quyidagicha ta’rif berish mumkin: «Hokimiyat - bu kishilar, ijtimoiy guruxlar hamda sinflarning faoliyatiga, xalq-atvoriga, harakatlariga iqtisodiy, siyosiy, g‘oyaviy, ijtimoiy mexanizmlar, shuningdek, kuch ishlatish, zo‘rlik qilish, ishontirish qobiliyatlari bilan ta’sir etuvchi faoliyatning alohida shaklidir». Hokimiyat - yaxlit va bir butun ijtimoiy hodisadir. Bu esa uning muayyan tarkibiy qismlardan tashkil topganligini inkor etmaydi. Hokimiyat - bir qator tuzilmalardan iborat bo‘lgan ijtimoiy hodisadir. Uning tarkibiga sub’yekt, ob’yekt va resurslar kiradi. Hokimiyatning asosiy tarkibiy qismlaridan biri- sub’yekt (aktor) dir. U hokimiyatning bevosita tashuvchisidir. Sub’yekt - hokimiyatning faol, yo‘naltiruvchi qismidir. U alohida inson, sotsial guruh, kishilarning birligi, misol uchun xalq yoki jahon hamjamiyati, davlat institutlari, siyosiy partiyalar bo‘lishi mumkin. Biroq, har qanday inson hokimiyatning sub’ekti bo‘lavermaydi. U hokimiyat sub’yekti bo‘lishi uchun qator sifatlarga ega bo‘lishi kerak. Avvalambor bu hokimlikka xohish-istak, ko‘rsatmalar yoki buyruqlarda ko‘rinadigan hokimlik qilish irodasidir. Ko‘pchilik kishilar hokimiyatga egalik qilishdan qoniqish his etmaydilar. Ular uchun hokimiyat o‘z-o‘zidan boylik hisoblanmaydi. Ko‘plar agar hokimiyat turli imtiyozlarni olish uchun imkoniyatlar ochib bermaganda umuman rahbarlik lavozimlaridan va ular bilan bog‘liq bo‘lgan ma’suliyatdan o‘zlarini olib qochgan bular dilar. Ular uchun hokimiyatga intilish instrumental xarakterga ega, ya’ni boshqa bir maqsadga erishish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Hokimiyat sub’yekti rahbarlik qilishga xohish-istak va ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olishlikdan tashqari u bilimdon bo‘lishi, ishning ma’no-mazmunini, qo‘l ostidagilarining holati va kayfiyatini bilishi, resurslardan foydalana ola bilishi, obro‘-e’tiborli bo‘lishi kerak. Jamiya uchun hokimiyat sub’ektining uyushqoqligi juda ham muhim. Albatta, hokimiyatning real tashuvchilarini ushbu sifatlar bilan bir xil darajada ta’minlangan deb bo‘lmaydi. Hokimiyat sub’yektlari murakkab ko‘p darajali xarakterga egadirlar. Uning boshlang‘ich aktorlari- individlar va ijtimoiy guruhlar, ikkinchilari- siyosiy tshkilotlar, eng yuqori darajadagi sub’yektlari - siyosiy elitalar va liderlardir. Ushbu darajalar o‘rtasidagi aloqalar doimo bir tekisda va silliq ketavermaydi. Bu aloqalar buzilishi ham mumkin. Masalan, liderlarning ommadan, hatto o‘zining partiyasidan uzilib qolish hollari ham tez-tez uchrab turadi. Hokimiyat sub’yekti ob’yekt bilan munosabatlarda birinchi darajali rol o‘ynaydi. U hokimiyat munosabatlarini ko‘rsatmalar (buyruq) orqali ifodalaydi. Bu ko‘rsatmalarda hokimiyat ob’yektining xulq-atvori, buyruqni bajarganlik yoki bajarmaganlik uchun rag‘batlantiruvchi va jazolash choralari ko‘zda tutiladi. Ijro etuvchilarning munosabati buyruqdagi mavjud talablarning xarakteriga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Ob’yekt - hokimiyatning ikkinchi muhim elementidir. U hokimiyat sub’yekti qarorlarining bevosita boshqaruvchisidir. Ob’yekt ham, xuddi sub’yekt kabi hokimiyatning ajralmas tarkibiy qismidir. Bu elementsiz hokimiyatni tasavvur etib bo‘lmaydi. Hokimiyat ob’yektini quyidagilar:individ, sotsial guruh, sinf, jamiyat tashkil etadi. Hokimiyat sub’yektining sifati, faolligi jamiyatning siyosiy madaniyati bilan belgilanadi. Bu madaniyat qanchalik yuqori bo‘lsa, mustabid tuzumga ehtiyoj shunchalik kam bo‘ladi. Eng zamonaviy hokimiyat konsepsiyalari hokimiyatning "kommunikativ" jihatiga diqqatni qaratar ekan, hokimlik munosabatlari ikki tomonlama, assimetrik (tengsiz) munosabatlar ekanligini ta’kidlashadi. Hokimiyatshunoslikda mashhur misolni biz ham keltiramiz: Chorrahadagi nozir qo‘lidagi tayoq, hushtak, qo‘l ishoralari bilan haydovchini to‘xtashga, o‘nga—chapga burilishga v h. majbur qladi. Nozir iltimos yoki taklif qilmaydi, u buyuradi. Militsiya hodimi (subekt) shofyor va yo’lovchi (obekt) uchun tushunarli imo-ishora tilida gaplashadi va shu tariqa o‘z hokimiyatini amalga oshiradi. Ob’yektning sub’yekt irodasiga bo‘ysunishga tayyorligi hokimiyat mavjudligi yoki e’tirofining muhim shartidir. Agar bunday bo‘lmaganda edi militsioner shofyorni o‘z aytganini kuch bilan qildirishi ham mumkin edi (uni qo‘lidagi tayoq bilan urishi, qamashi, otib tashlashi). Lekin, bu holatda gap hokimiyat to‘g‘risida emas, kuch, zo‘rlik ishlatish haqida ketgan bo‘lar edi. Ushbu misoldan kelib chiqadigan xulosa shuki, hokimiyat subekt va obekt o‘rtasida, asosan, ixtiyoriy ikki tomonlama muloqot natijasida vujudga keluvchi hodisadir. Hokimiyatning asosini yoki manbaini resurslar tashkil etadi. Bu resurslar hokimiyat sub’ekti tomonidan hokimiyat ob’ektiga ilgari surilgan masalaga erishish maqsadida ta’sir ko‘rsatish uchun foydalaniladi. Resurslar kishilarni rag‘batlantirish, jazolash yoki ishontirishda qo‘llanilishi mumkin. Hokimiyat resurslari xilma-xildir. Ular ilmiy adabiyotlarda bir necha turlarga, avvalambor o‘tilitar, majburlovchi va me’yoriy resurslarga bo‘linadi.
Ilmiy adabiyotlarda hokimiyatning resurslarini inson va jamiyat faoliyatining muhim sohalari- siyosiy-huquqiy, iqtisodiy, sotsial, madaniy-axborot, kuch ishlatuvchi sohalarga binoan turkumlashtirish ham keng tarqalgandir. Siyosiy-huquqiy resurslar - bu ijtimoiy tartibni, xavfsizlikni, barqarorlikni, fuqarolarning tinch-osoyishtaligini, jamiyatning yaxlitligi va bir butunligini ta’minlovchi vositalardir. Bu vositalarga dasturiy hujjatlar, Konstitutsiya, qonunlar va ularni ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar kiradi. Iqtisodiy resurslar - bu ijtimoiy va xususiy ishlab chiqarish va iste’mol qilish uchun zarur bo‘lgan moddiy boyliklar, ularning umumiy ekvivalenti sifatida pullar, texnika, unumdor erlar, er osti qazilma boyliklari va hokazolar kiradi. Sotsial resurslar - sotsial stratifikatsiyadagi sotsial maqom yoki rang, o‘rinning amalga oshirilishi yoki pasayishi qobiliyatidir. Bu resurslar qisman iqtisodiy resurslarga mos keladi. Masalan, daromad va boylik iqtisodiy resurslar bo‘lishi bilan birga sotsial maqomni ham tavsiflaydi. Biroq, sotsial resurslarga lavozim, obro‘, ma’lumot, meditsina xizmati, ijtimoy ta’minot kabi ko‘rsatkichlar ham kiradi. Madaniy-axborot resurslar - bilim va axborot, hamda ularni olish va tarqatish vositalari: fan va ta’lim muassasalari, ommaviy axborot vositalari va boshqalar tashkil etadi. Taniqli amerikalik olim O. Tofflerning e’tirof etishicha, XX asr oxiri- XXI asrning boshlarida bilim va axborot hokimiyatning muhim resursiga aylanadi. Hozirgi kunda postindustrial mamlakatlarda bilim va axborot hokimiyat amal qilishining belgilovchi omiliga aylangandir. An’naviy kuch va boylik o‘zining ilgarigi ta’sirini yo‘qotmoqda. Kim bilim va informatsiyaga ega bo‘lsa, o‘sha chinakamiga hukmronlik qiladi. Kuch ishlatuvchi resurslar - bu qurol-yaroq, jismoniy majburlovchi muassasalar va buning uchun maxsus tayyorlangan kishilardir. Ularning o‘zagini armiya, politsiya, xavfsizlik kengashi tashkil etadi. Resurslarning mazkur ko‘rinishi hokimiyatning azaldan eng samarali manbai hisoblangan. Sababi, uning foydalanishi insonni oliy qadriyatlar - hayotdan, erkinlik va mol-mulkdan mahrum qilishga qodirligidir. Hokimiyatning turli resurslari odatda uning sub’ektlari, avvalo davlat idoralari tomonidan kompleks ravishda qo‘llaniladi. Demografik resurslar - hokimiyatning maxsus resurslaridir. Bu resurs boshqa resurslarni ishlab chiqaruvchi universal, ko‘p funksiyali resursdir. Inson- moddiy boyliklarning yaratuvchisi, askar va partiya a’zosi, bilim va axborotning egasi va tarqatuvchisidir. SHaxs o‘zining ko‘p sonli qirralaridan birida- birovning irodasini amalga oshiruvchi vosita sifatida foydalanilganda hokimiyatning resursi bo‘lib yuzaga chiqadi. Umuman, inson nafaqat hokimiyatning resursi, balki uning sub’ekti va ob’ektidir. Hokimiyat - boy va xilma-xil shakllarda, darajalarda ko‘rinadigan ijtimoiy hodisadir. Bu ko‘rinishlar ilmiy adabiyotlarda qanday resurslarga asoslanishiga ko‘ra, siyosiy, iqtisodiy, sotsial, madaniy-axborot, majburlovchi hokimiyatlarga ajratiladi.
siyosiy boshqaruvdagi o‘rni Tayanch tushunchalar: siyosiy hokimiyat, siyosiy hayot, siyosat sub’yektlari, siyosiy hokimiyatning maqsadi, siyosiy hokimiyatning legitimligi, an’anaviy legitimlik, xarizmatik legitimlik, huquqiy legitimlik, hokimiyat ko’rinishlari,iqtisodiy hokimiyat, ijtimoiy hokimiyat,majburlovchi hokimiyat, madaniy-axborot hokimiyati Nazorat savollari
Referat mavzulari
Hokimiyatning eng asosiy va o‘ziga xos ko‘rinishlaridan biri - siyosiy hokimiyatdir. U jamiyat hayotida alohida o‘rinni egallaydi. Bu shu bilan belgilanadiki, siyosiy hokimiyat jamiyat va davlat hayotini bir butunligicha va yaxlitligicha qamrab oladi, uni yo‘naltiradi va tartibga soladi, hokimiyatning boshqa barcha ko‘rinishlarini birlashtiradi, ularni xalq manfaatlariga bo‘ysundiradi. Siyosiy hokimiyatsiz hayotni tasavvur etib bo‘lmaydi. Usiz jamiyatda tartibsizlik, boshboshdoqlik va o‘zboshimchalik boshlanadi. SHuning uchun ham siyosiy hokimiyatning asosiy maqsadi- ijtimoiy va davlat hayotini tartibga solish va boshqarishdir. Siyosiy hokimiyat – siyosat subyektlarining siyosatda ifodalanga irodasini turli yo‘llar, usullar va vositalar yordamida amalga oshirish faoliyatining o‘ziga xos shaklidir. Siyosiy hokimiyat - u yoki bu vosita: obro‘, huquq, zo‘rlik yordamida xalq irodasini amalga oshirish kishilarning faoliyati, xulq-atvoriga belgilovchi ta’sir ko‘rsatish qobiliyati va imkoniyatidir. Siyosiy hokimiyat – bu alohida sinf, katta ijtimoiy guruh yoki mavjud jamiyatning ko‘pchiligining o‘z ifodasini boshqa shaxslar yoki ijtimoiy guruhlarga o‘tkazish qobiliyati va imkoniyati bo‘lib, odamlarning faoliyatlariga, xulq-atvoriga o‘z obro‘si, xulqi, zo‘ravonligi vositalarida ta’sir o‘tkazishni anglatadi. Siyosiy hokimiyat qator xususiyatlarga ega. Bu hususiyatlar quyidagi belgilarda o‘z ifodasini topadi:
har qanday boshqa hokimiyat uchun qarorlarning majburiyligi, istagan ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsata olishligi. siyosiy hokimiyat qudratli korporatsiyalar, OAV va boshqa muassasalarning ta’sirini qonunga zid bo‘lsa, cheklashi yoki ularni umuman tugatishi mumkinligi;
hokimiyat mayda, kontakt guruhlarda mavjud bo‘ladigan shaxsiy hokimiyatdan farqli o‘laroq, huquq yordamida barcha fuqarolarga butun jamiyat nomidan murojaat qilishligi;
iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyatda siyosiy hokimiyatdan farq qila turib iqtisodiy, sotsial va madaniy-axborot hokimiyatning ko‘p markazliligi. Bunda ko‘plab mustaqil mulkdorlar, OAV, ijtimoiy fondlar va boshqalarning mavjud bo‘lishligi;
iqtisodiy va madaniy-axborot resurslaridan ham foydalanishligi. Siyosiy hokimiyat jamiyatda yakka holda emas, balki hokimiyatning boshqa ko‘rinishlari: iqtisodiy, sotsial, madaniy-axborot, majburlovchi hokimiyatlarga tayangan holda harakat qiladi. Iqtisodiy hokimiyat - hokimiyatning mustaqil ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. U siyosiy hokimiyatdan farq qiladi. Iqtisodiy hokimiyat resurslar ustidan nazorat qilish, turli-tuman moddiy boyliklarga egalik qilishni anglatadi. Bu hokimiyat jamiyat taraqqiyotining odatdagi, nisbatan tinch davrlarida hokimiyatning boshqa ko‘rinishlari orasida ustuvorlik qiladi. Sababi, iqtisodiy nazorat- bu inson hayotining biror sohasini shunchaki nazorat qilish emas, balki jamiyatning barcha maqsadlariga erishish vositalari ustidan nazorat qilishdir. Hokimiyatning mustaqil ko‘rinishlaridan yana biri- sotsial hokimiyatdir. U iqtisodiy hokimiyat bilan chambarchas bog‘langan. Agar iqtisodiy hokimiyat moddiy boyliklarni taqsimlash qobiliyatini anglatsa, sotsial hokimiyat esa sotsial zinapoyadagi o‘rinlarni - maqomlar, lavozimlar, imtiyozlarni taqsimlash qobiliyatini anglatadi. Hozirgi zamon davlatlari katta sotsial hokimiyatga egadirlar. Ular sotsial siyosat yordamida aholi keng qatlamlarining ijtimoiy ahvolini yaxshilashga sezilarli ta’sir ko‘rsatishlari mumkin.
Majburlovchi va siyosiy hokimiyatni bir narsa deb, tushunishni o‘rinli deb bo‘lmaydi. Kuch ishlatishga, majburlashga siyosiy hokimiyat ham tayanishi mumkin. Masalan, jinoiy guruhlarni tugatishda, tashqaridan bo‘ladigan bosqinchilik harakatlarini bartaraf etishda majburlovchi resurslardan foydalaniladi. Bu bilan uni majburlovchi hokimiyat bilan aynan bir narsa deb bo‘lmaydi. Siyosiy hokimiyat majburlovchi hokimiyat singari faqat kuch ishlatuvchi, majburlovchi (jismoniy, moddiy, ruhiy) resurslarga tayanish bilan cheklanib qolmaydi. U ijtimoiy muammolarni hal etishda iqtisodiy, sotsial va ma’naviy-axborot resurslariga ham tayanadi. SHuning uchun ham majburlovchi hokimiyatni siyosiy hokimiyatdan farqlamoq kerak. Hokimiyat ko‘rinishlari yuqorida qayd etilganlar bilan cheklanmaydi. U sub’ektiga ko‘ra- davlat, partiya, armiya, kasaba uyushmalari, oila va boshqalar hokimiyatiga; qanday funksiyalarni bajarishiga ko‘ra- qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga; hokimiyat sub’ekti va ob’ekti o‘zaro harakatining ustunligiga ko‘ra demokratik, avtoritar va totalitar hokimiyatlarga bo‘linadi. SHunigdek, hokimiyat tarqalish kengligi bo‘yicha xalqaro tashkilotlar; makro darajada davlatning markaziy organlari; mezo darajada viloyat, tuman tashkilotlari; mikro darajada boshlang‘ich tashkilotlar hokimiyatlariga ajratiladi. Siyosiy hokimiyatga quyidagi bir qator belgilar xos: 1) siyosiy hokimiyat jamiyatda ijtimoiy munosabatlar ifoda etilishining zarur shakli sifatida yuzaga keladi va qaror topadi. Siyosiy hokimiyat - o‘z mohiyatida hukmronlik sub’ekti bilan ob’ekt o‘rtasidagi qarama-qarshilikni mujassam etadi; 2) hokimiyat hatti-harakatlarda, sub’ektlarning o‘zaro munosabatlarida amalga oshiriladigan imkoniyatdir. Uni o‘zlashtirib olish mumkin emas. Hokimiyatni egallash, uni bir qo‘ldan boshqasiga o‘tkazish birovlarning boshqalarga o‘z istak-irodalarini zo‘rlab tiqishtirish, ularning xulq-atvorini boshqarish qobiliyatini shakllantiruvchi va amalga oshirilishini ta’minlovchi vositalarning muayyan yig‘indisini egallab olish yoki o‘tkazishdan boshqa narsani anglatmaydi; 3) siyosiy hokimiyat ijtimoiy tizimning, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarning hosilasidir; 4) siyosiy hokimiyat majburlash bilan bog‘liq. Shunga qaramay, uni faqat majburlash vositasida yoki jismoniy zo‘ravonlik orqali amalga oshirish mumkin emas. Majburlash ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning vositasi, jamiyatni boshqarishning eng muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Hokimiyatning asosiy jihati - odamlarning ijtimoiy hayotini boshqarish. Siyosiy hokimiyat hokimiyatning boshqa turlaridan quyidagi asosiy xususiyatlari bilan farq qiladi. 1. Suverenitet – hokimiyatning mustaqilligi va bo‘linmasligidir. Masalan, mamlakatda koalitsion hukumat va ko‘p partiyali parlamentbo‘lgan taqdirda ham siyosiy hokimiyat turli siyosiy kuchlarning kelishilgan siyosati orqali amalga oshiriladi. 2. Iroda – muayyan siyosiy maqsad va dasturning mavjudligi va uni amalga oshirishga qaratilgan tayyorgarlik. 3. Avtoritet – siyosiy hokimiyat subyektining ijtimoiy hayotning barcha jabhalaridagi ta’sirining mamlakat va uning tashqarisidagi umum e’tirofi. 4. Majburlash – o‘z irodasini jismoniy kuch ishlatib bo‘lsa-da amalga oshirish. (Bu xususiyatni diktatura bilan aynanlashtirmaslik kerak.) Siyosiy hokimiyat yuqorida qayd etilgan xususiyatlarga to‘la ega bo‘lsagina, u siyosiy hokimiyat maqomiga ega bo‘ladi. Siyosiy hokimiyatda tashkilotlar 3 xil bo‘ladi:
Siyosiy hokimiyat tahlilida hokimiyatning legitimligi tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi. Legitimlik atamasi o‘zining lug‘aviy mazmuniga ko‘ra fransuzcha “legitimite” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, u qonuniy degan ma’noni anglatadi. Hokimiyat legitimligi odatda uning qonuniyligi va adolatligi fuqarolar tomonidan ijobiy baholanishini va ixtiyoriy tan olinishini anglatadi. U hokimiyatning obro‘i bilan uning mavjud siyosiy institutlarining optimallikka e’tiqodni shakllantirish va saqlab turish qobiliyati va imkoniyati bilan beliglanadi. Legtimlik va legallikni aynan bir xil tushunchalar deb bo‘lmaydi. Ular bir-birlariga mos kelmaydigan tushunchalardir. Agar legallik hokimiyatning huquqiy aoslanishini, uning huquqiy me’yorlarga mos kelishini anglatsa, legitimlik – bu ishonch, hokimiyatni oqlash va qullab-quvvatlashdir. Qonun chiqaradigan har qanday hokimiyat, ularning bajaralishini ta’minlamaganda ham legaldir. SHu bilan birga nolegitim bo‘lishi , xalq tomonidan qabul qilinmasligi ham mumkin. Hokimiyatning legitimligi bir xil emas. U o‘zining mazmun-mohiyatiga ko‘ra xilma-xil turlarga bo‘linadi. Hokimiyat legitimligining uchta mumtoz turini (Maks Veber) ajratib ko‘rsatish mumkin. Bu turlar quyidagilardan iborat: 1). An’anaviy legitimlik. U azaldan o‘rnatilgan tartiblarning buzilmasligi va muqaddasligiga bo‘lgan ishonchga, hokimiyatga bo‘ysinish urf-odatlariga binoan qaror topadi. Uning negizini siyosiy an’anlarga, urf-oodatlarga ishonch tashkil etadi. An’anaviy legitimlik monarxiyalarga xos xususiyatdir. Bunda ko‘p asrlik an’analarga, hokimiyatning ko‘p asrlik turlariga, hokimiyatning meros tariqasida o‘tishiga, fuqarolarning hukmdorlarga so‘zsiz bo‘ysunishlariga, ular o‘rtasidagi munosbatlarning norasmiyligiga asoslanadi. Ana’anivy legitimlik tarixiy jarayonda ancha o‘zagrishlarga yuz tutgan bo‘lsa-da uni bugungi kunda ham kuzatish mumkin. 2). Xarizmatik legitimlik (yunoncha «xarizma» - xudo tomonidan in’om etilgan ilohiy qobiliyat). Bu legitimlik rahbarning haddan tashqari ilohiy qobiliyatiga, favqulodda iste’dodiga, ya’ni xarizmaga ishonishga asoslanadi. Uning negizini tarixiy an’analar emas, balki shaxsga xalqning cheksiz ishonchi tashkil etadi. Legtimlikning xarizmatik turi ana’anaviy legitimlikning tamomila aksidir. An’anaviy legitimlik an’ana, urf-odatga bog‘langan bo‘lsa, xarizmatik legitimlik, aksincha, shu paytgacha tan olinmagan tamomila yangi narsalarga, yangi g‘oyalarga asoslanadi. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, xarizmatik legitimlik ko‘pincha o‘tish davrlarida tez-tez kuzatiladi. Har bir tarixiy davr muayyan xarizmatik turdagi legitimlikni ilgari suradi. Undan hozirgi davr ham istisno emas. 3). Oqilona-huquqiy legitimlik – legitimlikning mustaqil turidir. U legitimlikning an’anaviy, xarizmatik turlaridan farq qiladi. Oqilona-huquqiy legitimlik fuqarolarning alohida shaxslarga emas, balki davlat tuzilishiga bo‘lganligiga aoslanadi. Uning manbaini oqilona anglangan manfaat tashkil etadi. Bu manfaat kishilardan umumjahon tomonidan e’tirof etilgan qoidalar bo‘yicha shakllangan hukumat qarorlariga ixtiyoriy buysunishni uyg‘otadi. Oqilona huquqiy legitimlik ilg‘or, demokratik davlatlarga xos xususiyatdir. Bunday davlatlarda kishilar rahbar shaxsga emas, bakli qoununlarga bo‘ysunadi. Hokimiyat vakillari demokratik tamoyillar asosida saylanadilar va harakat qiladilar. Ularda Konstitutsiya asosiy huquqiy akt hisoblanib, sotsial xulq-atvorlarning muayyaan qoidalarini beligalab beradi. Bu qoidalarga barcha fuqarolarning, shu jumladan, siyosiy rahbarlarning ham qattiq rioya qilishlari urf-odatga aylanadi. Hozirgi zamon siyosiy amaliyotida oqilona-huquqiy legitimlikni sof, ideal holda uchratish qiyin. Uni ko‘pincha boshqa turlar bilan bog‘langan, oqilonalikning an’anviylik bilan to‘ldirilgan va boyitilgan holda uchratish mumkin.
Tayanch tushunchalar: davlat, davlat hokimiyati, siyosiy hokimiyat ko’rinishlari, hokimiyatning bo’linish tamoyili, qonun chiqaruvchi hokimiyat, ijro etuvchi hokimiyat, sud hokimiyati, davlat apparati, huquqiy davlat. Nazorat savollari
Referat mavzulari
Siyosiy hokimiyat turli ko‘rinishlarda mavjud bo‘ladi va faoliyat ko‘rsatadi: davlat hokimiyati, partiya hokimiyati, mintaqaviy hokimiyat va hokazo. Ularning eng rivojlangani davlat hokimiyatidir. Ijtimoiy fanlarda davlat va siyosiy hokimiyat tushunchalari bir butun qaraladi, negaki davlat hokimiyati oliy siyosiy hokimiyat tarzida namoyon bo‘ladi. Hokimiyatga doir kundalik tasavvurlar uni "boshqaruv", "davlat hokimiyati" doirasi bilan cheklaydi. Bu leksikada ham o‘z ifodasini topgan: Masalan, fransuz tilida hokimiyat (le pouvoir) — markaziy hokimiyatni ham anglatadi, inglizchada (ze pover) — (kuchli, qudratli) davlat ma’nosida ham qo‘llanadi, nemischada (che ge valt) — qudrat, zo‘rlik ma’nolarida ham keladi. Ruschada "vlast" — boshliqni, "vlasti" esa — davlatning hokimlik muassasalarini bildiradi. O‘zbek tilida "hokimiyat" so‘zining ma’nolaridan biri — davlat boshqarmasi va " uning organlari; hukumat, siyosiy hukmronlikni anglatsa, "hokimiyat" tushunchasi "o‘z izmiga yurgizuvchi, o‘z fikrini o‘tkazuvchi", hukmron ma’nolarida keladi. Bu an’ana-barcha xalqlar tarixiy taraqqiyotining muayyan davrlarida davlat - hokimiyatni o‘z qo‘lida to‘liq mujassam etgan tashkilot bo‘lganidan kelib chiqadi. Ammo siyosiy hokimiyatning davlatdan tashqari boshqa institutlarda ham mujassam bo‘lishini kuzatish mumkin: siyosiy partiyalar, assosatsiyalar, OAVlari v.h. SHuning uchun ham hokimiyat — ijtimoiy hodisa sifatida — ko‘p qirrali, ko‘p o‘lchovlidir. Bu — uning ta’riflarining xilma — xilligida namoyon bo‘ladi. Ammo, siyosat nazariyasi nuqtai nazaridan, bu ta’rifning o‘zi etarli emas. Negaki, "davlat hokimiyati" tushunchasi mazmunida hokimiyatning yakka markazda to‘planishi nazarda tutiladi va shu tariqa siyosatning amalda ko‘p omilli ekanligini inkor etish, hisobga olmaslik mavjud. Bugungi kunda ham siyosiy hokimiyat eng ko‘p darajada davlatda mujassamlashgan bo‘lsa-da, jamiyatda siyosiy hokimiyatga kuchli ta’sir eta oladigan, yoki uni o‘zida aks etuvchi boshqa institutlar ham mavjud (partiyalar, lobbi guruhlari, OAVlari, korporativ guruhlari, ijtimoiy harakatlar elitalar v.h.). Ushbu mavzu doirasida davlatning aynan siyosiy hokimiyatga doir jihatlariga e’tibor qaratamiz. Davlat hokimiyati - hokimiyatning ko‘proq sinfiy tabiatga ega bo‘lgan, maxsus majburlash apparatiga suyanadigan va hamma uchun majburiy qonunlar chiqarishda hamda boshqa normativ hujjatlarni tasdiqlashda monopoliyaga ega bo‘lgan shaklidir. Hokimiyatning ko‘proq sinfiy tabiatga ega bo‘lgan, maxsus majburlash apparatiga suyanadigan va hamma uchun majburiy qonunlar chiqarishda hamda boshqa normativ hujjatlarni tasdiqlashda monopoliyaga ega bo‘lgan shakli davlat hokimiyatidir. Davlat hokimiyati ommaviy-siyosiy xususiyatga ega bo‘lib, asosiy ijtimoiy vazifasi jamiyatni uyushtirish va boshqarishdan iborat. U muayyan tashkiliy shakllarda namoyon bo‘ladi, maxsus usullar va vositalar bilan amalga oshiriladi. Hozirgi zamon demokratik jamiyatlarida davlat hokimiyati huquq vositasida, konstitutsiya tarzidagi qonunlarda institusional ko‘rinishda rasmiylashtiriladi. Davlatning jamiyatni boshqarish faoliyati uning hokimiyatni amalga oshirishi orqali ifoda topadi. Shuning uchun ham davlat bilan davlat hokimiyat tushunchalari o‘rtasida nazariya bilan amaliyot o‘rtasidagiga o‘xshagan farq bor deb aytish mumkin. Davlat hokimiyatining amaliy faoliyati dastur-rejalarda oldindan belgilangan, navbatma-navbat ishga solinadigan siyosiy mehanizmlar tizimini anglatadi. Mazkur ma’noda “davlat hokimiyati mehanizmi”, “davlat apparati”, “davlat mashinasi” va shu kabi atamalar, tushunchalar qo‘llaniladi. Demak, davlat hokimiyati – bu davlatning amal qilish jarayonini yo‘naltirib, uyg‘unlashtirib turish faoliyatida namoyon bo‘ladi va ifoda topadi. Hozirgi dunyoda respublika boshqaruvi amal qilayotgan jamiyatlarning deyarli barchasida davlat hokimiyati qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyatlariga bo‘lingan. O‘z vaqtida, Arastu hokimiyatning uch turi mavjudligini aytib o‘tgan. Ammo, cheksiz hokimiyatni nazorat qilish va bo‘lish mexanizmi sifatida bu g‘oya ilk bor Jon Lokk (1632 — 1704) tomonidan 1688-yil ingliz "Shonli inqilobi" davrida monarx hokimiyatini parlament foydasiga cheklash masalasini hal qilish jarayonida mukammal ishlab chiqildi. Lokk xalq suvereniteti asosidagi konstitutsion hukumat amal qilishini, qonunlar parlament tomonidan ishlab chiqilib, hukumat ularni ijro etishi lozimligini talab etgan. Ammo hokimiyatlar bo‘linishi g‘oyasining muallifi, deb SHarl Lui Monteske (1659 — 1753) e’tirof etiladi. U-yagona davlat hokimiyatini uch teng vakolatli va mustaqil qismga: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga ajratishni taklif etdi. Hokimiyatlarning hech biri cheksiz bo‘lishi yoki boshqalardan ustun bo‘lishi mumkin emas. Sud hokimiyati parlament va hukumatning konstitutsiya va qonunlarga amal qilishini kafolatlashi kerak bo‘lgan. Bu tamoyil huquqiy tarzda ilk bor AQSH Konstitutsiyasida 1778 yilda bayon etildi. Unda Monteske nazariyasi tutib turish va bosim mexanizmlari bilan to‘ldirilgan.Turli mamlakatlarda hokimiyatlar bo‘linishi tamoyilining mazmuni va amalga oshirilishi turlichadir. Ammo ularning o‘zaro hamkorligi va nazorati mexanizmi hokimiyat faoliyati samaradorligini ta’minlaydi, qonun ustivor, huquqiy — konstitutsion davlat shakllanishiga xizmat qiladi. Davlat jamiyat siyosiy tizimida markaziy o‘rinni egallaydi. Negaki, u hokimiyatni o‘ziga eng ko‘p mujassamlashtirgan siyosiy tashkilot bo‘lib, jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni echishning eng ko‘p imkoniyatlariga ham egadir. SHu tufayli jamiyat siyosiy tizimini tashkil etuvchi boshqa institut va tashkilotlar ham aynan davlat atrofida birlashadilar. «Davlat» keng ma’noli tushunchadir. Davlatning mohiyatini tushunishda 3 asosiy nazariy yondashuv mavjud: ijtimoiy, sinfiy va siyosiy-huquqiy. Davlat mohiyatini tushunishdagi 1-yondashuvga ko‘ra, davlat - umumiy muammolar va ishlarni hal etish vositasi, u hukmdorlar va xalqning o‘zaro munosabatini tartibga soladi. 2-yondashuvning mohiyati shundaki, davlat sinflarning paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan va sinfiy kurash bir sinfning boshqasini bostirish quroli bo‘lib xizmat qiladi. 3-yondashuvning asosi: ko‘yidagicha: davlat jamiyatning va davlatning o‘zining hayotini tashkil etuvchi huquq manbaidir.2 Albatta uchala yondashuvda ham muayyan asos bor. Siyosiy fan uchun davlat qadimdan tafakkurning boshlang‘ich nuqtasi va markazi bo‘lib kelgan. Uzoq vaqt mobaynida jamiyat va davlat tushunchalari mazmuniga ko‘ra va terminologik jihatdan o‘zaro farqlanmagan. Ularni bir-biridan ajratish yo‘lidagi ilk qadamlardan biri N. Makiavelli tomonidan qo‘yildi – u davlatni belgilash uchun maxsus Stato terminini joriy etdi. Fuqarolik jamiyati va davlatni jiddiy nazariy farqlash birinchi bo‘lib Gegel tomonidan amalga oshirildi. Bunda u, albatta, davlatni birinchi o‘ringa qo‘ydi. Davlat va jamiyatni aynan bir narsa deb qarash an’anasi hozirda ham mavjud – faqat nazariy jihatdan emas, balki kundalik ongda. Alohida ijtimoiy institut sifatidagi davlatning boshlang‘ich manbalari, uning vujudga kelishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar haqidagi masala siyosatshunoslik uchun muhim ahamiyatga ega. Siyosiy fan klassiklari bu borada qator muhim g‘oyalarni ta’riflab berganlar. Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risida turli nazariyalar mavjud:
O‘z vaqtida Konfutsiy davlatning patriarxal-paternalistik konsepsiyasini bayon qilib bergan edi: unga ko‘ra davlat katta oila hisoblanadi. U hukmdorlarni fuqarolar bilan yaxshi fazilatlar asosida munosabat o‘rnatishga da’vat qildi. Konfutsiyning fikriga ko‘ra davlat – bu umum manfaati yo‘lida hammaning nomidan amalga oshiriladigan patriarxal hokimiyatning rivojlangan shakli. T. Gobbs, J. Lokk va J. J. Russo tomonidan rivojlantirilgan ijtimoiy kelishuv nazariyasi davlatni ijtimoiy hayotni tashkil qilish va tartibga solishni ta’minlash maqsadida mustaqil hukmdor va fuqarolar o‘rtasida o‘rnatilgan o‘zaro kelishuvdan keltirib chiqaradi. XIX asrda davlatning paydo bo‘lishini bir guruhning ikkinchisini bosib olish bilan izohlovchi zo‘ravonlik nazariyasi (asoschisi avstriyalik sotsiolog va huquqshunos L. Gumplovich) keng tarqaldi. Psixologik nazariya davlatning paydo bo‘lishini inson dahosidan tug‘ilgan g‘oyalardan keltirib chiqaradi. Ijtimoiy-iqtisodiy nazariya davlatning kelib chiqish manbalarini mehnat taqsimotidan, jamiyatni boshqarish faoliyatining ajralib chiqishidan qidiradi. Uning eng qadimiy ko‘rinishi – Platon qarashlari. Marksistik nazariyaga ko‘ra davlat iqtisodiy jihatdan hukmron sinf manfaatlarining ifodachisi sifatida jamiyatning sinflarga bo‘linishi natijasida paydo bo‘ladi. Davlatning barham topishi muammosi bu nazariyaning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Davlat paydo bo‘lishining zamonaviy nazariyasi yuridik hisoblanadi, chunki u davlatni xalqlarning huquqlarida ko‘radi va hokimiyatni inson huquqlari, ya’ni belgilangan darajadagi inson erkinliklari asosiy talablarining hokimiyatga munosabat bilan bog‘laydi. Demak, davlat - suverenitetga, boshqaruvning hamda fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilishning mahsus apparatiga ega bo‘lgan, shuningdek, huquq normalari ( qoidalari)ni yaratishga qodir bo‘lgan ommaviy hokimiyatning siyosiy-xududiy tashkilotidir. Davlat - butun mamlakat mikyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga ega bo‘lgan, barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega bo‘lgan yagona siyosiy tashkilotdir. Davlat - jamiyat siyosiy tizimning odamlar, guruhlar, sinf, tashkilot, shamkorlikdagi faoliyatini va o‘zaro munosabatini tashkil etuvchi, yo‘naltiruvchi va nazorat qiluvchi asosiy institutdir. Davlat - hokimiyatning bosh instituti. Hokimiyat davlat orqali o‘z siyosatini amalga oshiradi. «Hokimiyat», «davlat» va «siyosat» tushunchalari bir-biriga juda yaqin bo‘lib, bir-birlarini belgilab beradi. Davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rni va roli uning funksiyalari bilan belgilanadi. Odatda, davlat funksiyalari ichki va tashqi funksiyalarga bo‘linadi. Davlatning ichki funksiyalari quyidagi sohalar: iqtisodiy (iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, davlat korxonalarini boshqarish, narx siyosatining huquqiy asoslarini belgilash, tashqi iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish), ijtimoiy (ish bilan bandlikning ijtimoiy kafolatlarini ta’minlash, fuqarolarning ijtimoiy himoyasi), ta’lim (ta’lim olishni demokratlashtirish, uning uzluksizligini ta’minlash, ta’lim olish uchun barchaga teng imkoniyatlar berish), ekologik, soliq yig‘ish, madaniy hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini o‘z ichiga oladi. Davlatning tashqi funksiyalari jahon iqtisodiga integratsiyalashuv va tashqi iqtisodiy sheriklik, davlatni himoya qilish, dunyoviy tartib-qoidalarni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, boshqa mamlakatlar bilan hamkorlikdan iborat. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, agarda davlat faoliyati SH.Monteskening qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati funksiyalarini ajratish haqidagi g‘oyalari asosida qurilgan bo‘lsa hokimiyat organlari samarali faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Ularga yana davlat boshlig‘ining hokimiyati qo‘shiladi. Davlatlar, boshqaruv shakllari va davlat qurilishi shakllariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Ular davlatchilikning tarixiy an’analari, uning vujudga kelishining asosiy xususiyatlari va boshqalar jihatidan turli-tuman. Bir tomondan, yagona tipdagi davlat hududida davlat hokimiyati faoliyati va uni tashkil etishning turli shakllari uchrashi, ikkinchi tomondan esa, turli tipdagi davlat bir xil shaklda namoyon bo‘lishi mumkin. Davlatning mohiyati bevosita uning shaklidan kelib chiqadi va u orqali aniqlanadi. Davlat shakliga xalqning madaniy darajasi, uning tarixiy an’analari, diniy dunyoqarashlar tabiati, milliy xususiyatlar, hayot kechirishning tabiiy sharoitlari va boshqalar jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Davlat shakli – murakkab ijtimoiy hodisa, u o‘zaro bog‘langan uch unsurni o‘z ichiga oladi: boshqaruv shakli, davlat qurilishi shakli va davlat rejim shakli. Turli mamlakatlarda davlat shakllari o‘z xususiyatlariga, xarakterli belgilariga ega, ijtimoiy rivojlanish darajasiga qarab ular yangi mazmun bilan boyib boradi. SHu bilan birga, mavjud davlatlar shakli umumiy belgilarga ham ega, bu narsa davlat shaklining har bir unsuriga ta’rif berish imkonini beradi. Boshqaruv shakli davlat hokimiyati oliy organlarining tuzilishi, ularning vujudga kelish tartibini o‘z ichiga oladi. Davlat shakli quyidagilarni anglash imkoniyatini beradi:
Ko‘rsatilgan belgilar bo‘yicha davlat boshqaruv shakli monarxiya (mutlaq, konstitutsion, teokratik, dualistik) va respublikaga bo‘linadi. Monarxiya – bu shunday boshqaruv shakliki, unda oliy hokimiyat yakka bir shaxs tomonidan amalga oshiriladi va, odatda, meros bo‘lib o‘tadi. O‘z hokimiyatidan umrbod foydalanuvchi yakka davlat rahbari (sulton, qirol, imperator, shoh), oliy hokimiyatning vorisiylik asosida meros bo‘lib o‘tish tartibi, monarxning yuridik jihatdan mas’uliyatsizligi klassik monarxistik davlat boshqaruvining asosiy belgilari hisoblanadi. Monarxiya quldorlik jamiyati sharoitlarida vujudga kelgan. Feodalizmda u davlat boshqaruvining asosiy shakliga aylandi. Hozirgi dunyoda monarxiyaga asoslangan boshqaruvning faqat an’anaviy, asosan yuzaki belgilari saqlanib qolgan. O‘z navbatida, monarxiya mutlaq, cheklangan (konstitutsion), dualistik va teokratik monarxiyaga bo‘linadi.
Cheklangan monarxiyaning asosiy belgilari – hukumat parlament saylovlarida ko‘pchilik ovoz olgan muayyan partiyaning vakillari asosida shakllantiriladi; eng ko‘p deputat o‘rinlariga ega bo‘lgan partiya lideri hukumat rahbariga aylanadi; qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud sohalari amalda monarx hokimiyatiga bo‘ysunmaydi, uning bu sohalardagi hokimiyati ramziy hisoblanadi; qonunchilik hujjatlari parlament tomonidan qabul qilinadi va faqat rasman monarx tomonidan imzolanadi; konstitutsiyaga muvofiq hukumat monarx oldida emas, balki parlament oldida hisobot beradi. Boshqaruvning bunday shakli Yaponiya, Buyuk Britaniya, Daniya, Ispaniya, Belgiya, Shvetsiya va boshqa mamlakatlarda amal qiladi. Konstitutsiyaviy monarxiyaning shakllaridan biri sifatida dualistik monarxiya maydonga chiqadi. Dualistik monarxiyaning asosiy belgilari – ikkiyoqlama xarakter kasb etadi; yuridik jihatdan hokimiyat haqiqatda monarx tomonidan shakllantirilgan hukumat va parlament o‘rtasida bo‘linadi; hukumat parlamentdagi partiya tarkibiga bog‘liq bo‘lmagan holda shakllantiriladi va uning oldida hisob bermaydi; monarx asosan feodallarning manfaatlarini ifodalaydi, parlament esa burjuaziya va aholining boshqa qatlamlarini himoya qiladi. Boshqaruvning bunday shakli kayzer Germaniyasida mavjud edi (1871-1918), hozirda esa Marokashda amal qilayapti. Bir qator davlatlarda monarx mamlakatning nafaqat dunyoviy, balki diniy hayotiga ham boshchilik qiladi. Bunday monarxiyalar teokratik monarxiyalar deb ataladi. Boshqaruvning bunday shakli Saudiya Arabistoni va Vatikanda amal qiladi. Boshqaruvning yana bir shakli respublika bo‘lib, unda oliy hokimiyat aholi tomonidan muayyan muddatga saylangan saylov organlari tomonidan amalga oshiriladi. Boshqaruvning respublika shaklining umumiy belgilari – yakka hukmdor va kollegial davlat rahbariyatining mavjudligi; davlat rahbari va boshqa davlat hokimiyati oliy organlarining muayyan muddatga saylab qo‘yilishi; davlat hokimiyatining o‘z irodasiga ko‘ra emas, balki xalq xohishi bo‘yicha amalga oshirilishi; qonun bilan ko‘zda tutilgan hollarda davlat rahbarining yuridik javobgarlikka tortilishi. Respublika ham hamma vaqt va hamma joyda bir xil emas. U ham monarxiya kabi har xil bo‘ladi. Hukumatning parlament yoki prezident oldida mas’uliyatliligiga qarab parlamentar respublika va prezidentlik respublikasiga bo‘linadi. Parlamentar respublikada parlamentning roli katta. U prezidentni — davlat boshlig‘ini saylaydi. Hukumat parlament tomonidan tuziladi va uning oldida javob beradi. Prezidentlik respublikasida prezident parlament yo‘li bilan emas, balki maxsus tartib, ya’ni xalq tomonidan saylanadi. U o‘z navbatida ma’sul bo‘lgan vazirlarni tayinlaydi. Hukumat parlamentga hisob bermaydi. Hozirgi vaqtda prezidentlik respublikasi ko‘rinishi keng tarqalgan. U dunyodagi ko‘pgina mamlakatlarda mavjud. Parlament respublikasi prezidentlik respublikasiga nisbatan kamroq tarqalgan. U Italiya, Hindiston, Germaniya, Avstriya, Finlandiya, Turkiya, Islandiya va boshqa ayrim mamlakatlarda amal qiladi. Respublika boshqaruvining aralash shakli ham mavjud. Bu shakl ikki xil modelga ega. Birinchi tipga boshqaruvning shunday shakli kiradiki, unda parlament modeliga ko‘ra prezident sezilarli darajada muhim rol o‘ynaydi (hozirgi Fransuz Respublikasi). Bunday tizimlarda Prezident ochiq saylovlarda saylanadi, u hukumatni shakllantirish va asosiy lavozimlarga tayinlashda muhim ta’sir ko‘rsatadi. Hukumat prezidentga bo‘ysunibgina qolmay, parlament oldida ham hisob beradi, ba’zi hollarda u parlament bilan almashtirilishi ham mumkin. Konstitutsiyaviy boshqarish bilan bir qatorda partiya tizimlari tuzilmasi va parlamentdagi ko‘pchilikning haqiqiy munosabati muhim rol o‘ynaydi. Fransiya Prezidenti parlamentda ko‘pchilik ovozga ega bo‘lsagina o‘z pozitsiyalarini mustahkam saqlab qolishi mumkin. Respublika boshqaruvining ikkinchi aralash shakli SHveysariyada mavjud. Bu erda parlament hukumatni saylasada, uni chaqirib olish huquqiga ega emas. O‘z navbatida, hukumatda parlamentga nisbatan qaror qabul qilish huquqi yo‘q. Hukumat lavozimi va deputatlik mandatini bir-biriga qo‘shib bo‘lmaydi. Hukumatni kollegial organ shakllantiradi, ayni paytda, prezidentlik tizimiga zid ravishda rasman qonun chiqarishda tashabbus ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Davlatni boshqarish shakllarining bir-biridan farqlanishiga qaramay, parlament va hukumatning mavjudligi har qanday tipdagi davlatlar (mutlaq monarxiya bundan mustasno) uchun umumiy hisoblanadi. Parlament bir palatali (Daniya, SHvetsiya, Belorussiya) va ikki palatali (AQSH, RF, Kanada, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, O‘zbekiston) bo‘ladi. Quyi palatalar va bir palatali parlamentlar hamisha to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylovlar o‘tkazish yo‘li bilan, yuqori palatalar esa yoki vorisiylik (Buyuk Britaniya), yoki hukumat boshlig‘ining tayinlanishi (Kanada, Iordaniya), yoki saylash (AQSH, Italiya, Hindiston, Fransiya, Rossiya) tamoyili asosida shakllantiriladi. Quyi palata ichki va tashqi siyosatning kundalik masalalarini hal qilish uchun mas’ul hisoblanadi, odatda yuqori palataga qaraganda qisqa muddatli vakolatlarga ega bo‘ladi. YUqori palata quyi palata faoliyatining o‘ziga xos eksperti sifatida maydonga chiqadi – u qabul qilgan qonun loyihalarini Konstitutsiyaga muvofiq kelish-kelmaslik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. Har ikkala palata a’zolari ham quyidagi parlament imtiyoziga ega bo‘ladilar:
Parlamentning asosiy funksiyalari:
Hukumat – ijroiya hokimiyatining oliy davlat organi, parlament tomonidan qabul qilingan asosiy siyosiy qarorlarni amalga oshiradi. Boshqaruvning parlament shakli amal qiladigan mamlakatlarda (monarxiya shaklida ham, respublika shaklida ham) u oliy davlat organlari tizimida markaziy o‘rin tutadi. Hukumat vakolati amaldagi qonunchilik bilan belgilanadi. Hukumat qonun chiqarishda tashabbus ko‘rsatish huquqidan foydalanib, parlamentning faoliyat yo‘nalishini belgilab beradi. O‘zbekiston, Fransiya, Irlandiya, Rossiyada prezidentlar umumxalq tomonidan saylanadi. AQSH, Argentina va Finlyandiyada prezident parlament ishtirokisiz, lekin ochiq saylov yo‘li bilan emas, balki saylovchilar kollegiyasi tomonidan saylanadi. Gretsiya, Isroil, Livan, Maltada prezident parlament tomonidan saylanadi. Italiya, Germaniya, Hindistonda parlament a’zolari prezidentni saylovchi kollegiyaning bir qismini tashkil etadi. Siyosiy hokimiyat o‘zining tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab shakllarda namoyon bo‘ladi. Oddiy davlat hokimiyatiga unitar davlatni kiritish mumkin. Unitar davlat hokimiyati – bu ma’muriy-hududiy, qismlarga bo‘lingan yaxlit, bir butun markazlashgan davlat shaklidir. Murakkab shakldagi davlat hokimiyatiga federativ davlatni kiritish mumkin. U o‘z qonun chiqaruvchi organlariga, o‘z hukumatlariga va sud organlariga ega bo‘lgan bir nechta nisbiy mustaqil davlatlardan tarkib topadi. Bunday davlatlar ixtiyoriy ravishda markazlashgan davlatni tashkil qiladilar. Bu ittifoq mamlakat ichki va tashqi hayotida barcha federatsiya a’zolarining nomidan ish olib boradi va ularning manfaatlarini himoya qilada, yagona fuqarolik va hudud, kredit-moliya hamda boshqa munosabatlarni o‘rnatadi.
Hozirgi kunda federativ davlatlar hokimiyatiga Argentina, AQSH, Braziliya, Avstraliya, Meksika, Germaniya, Rossiya, Hindiston va boshqalar kiradi. Murakkab shakldagi davlat hokimiyatiga konfederatsiyani ham kiritish mumkin. U muayyan maqsadlarda — iqtisodiy, mudofaa va boshqa sohadagi muammolarni birgalikda hal etish uchun tuziladi. Bu holda davlat ayrim huquqlarini ittifoqqa bersa-da, o‘zining to‘la suverenitetini, mustaqilligini va bir butunligini saqlab qoladi.
Shunday qilib, davlat hokimiyati - (davlat apparati) - bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan muayyan tuzilmaga birlashgan davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi davlat organlarining tizimidir. Davlat hokimiyati - xalq hokimiyatining maxsus tuzilma - davlat orqali amalga oshirilishi. Davlat o‘zining organlari orqali siyosiy hokimiyatni amalga oshiradi. Hokimiyat davlat qo‘lida to‘plagandagina u malakali va samarali amalga oshirilishi mumkin. Davlat o‘ziga tegishli hokimiyat yordamida va ta’sir choralarini qo‘llaydi. Davlat hokimiyati qonuniydir, ya’ni davlatning, uning organlarining vakolatlari qonun bilan belgilab qo‘yiladi. Davlat hokimiyati hayotning hamma sohalariga ta’sir qilib turuvchi, ijtimoiy jarayonlarnitartibga soluvchi etakchi siyosiy kuch hisoblanadi. Siyosiy hokimiyatning boshqa biron-bir shakli davlat hokimiyati singari keng imkoniyatga ega emas. |