Ana səhifə

Praca zbiorowa pod redakcją Arthura Cotterella, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990, s. 20-74


Yüklə 0.57 Mb.
səhifə1/8
tarix27.06.2016
ölçüsü0.57 Mb.
  1   2   3   4   5   6   7   8
Cywilizacje starożytne, praca zbiorowa pod redakcją Arthura Cotterella, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990, s. 20-74 (Starożytny Egipt).
Colin Walters

STAROŻYTNY EGIPT


Wprowadzenie

Historię starożytnego Egiptu zamyka się zwykle datami: ok. 3100-332 p.n.e., z których pierwsza oznacza początek dziejów dynastycznych, a druga zajęcie kraju przez Aleksandra Wielkiego, kiedy to nastąpił kres niezależności egipskiej.

Okres ten jest zwykle dzielony na 30 lub, czasami, 31 dynastii. Ów system został wprowadzony przez kapłana i historyka Manetona, żyjącego za panowania dwóch pierwszych Ptolemeuszy. Tradycyjnie stosuje się także inne, ogólniejsze podziały dziejów Egiptu, choć system tutaj przyjęty różni się od nich w kilku punktach.

Egipt faraonów.

Ok. 3100-2613 p.n.e. Okres wczesnodynastyczny -dynastie I-III.

Ok. 2613-2160 p.n.e. Stare Państwo - dynastie IV-VIII.

Ok. 2160-2040 p.n.e. Pierwszy okres przejściowy -dynastie IX - wczesna XI.

Ok. 2040-1652 p.n.e. Średnie Państwo - dynastie późna XI-XIII.

Ok. 1652-1567 p.n.e. Drugi Okres Przejściowy - dynastie XV-XVII.

Ok. 1567-1069 p.n.e. Nowe Państwo - dynastie XVIII-XX.

Ok. 1069-656 p.n.e. Trzeci Okres Przejściowy - dyna­stie XXI-XXV.

656-332 p.n.e. Epoka Późna - dynastie XXVI-XXX (XXXI).
Daty panowania dynastii i poszczególnych władców określa się dzięki informacjom zawartym w licznych źródłach. Dane Manetona są pod tym względem niepewne i cenniejsze są listy królów ułożone przez samych Egipcjan. Najważniejsze z nich, to: Papirus turyński, dokument powstały w czasach XIX dynastii, i tak zwany Kamień z Palermo, z którego zachowały się tylko fragmenty, przynoszące szczegóły o panowaniu poszczególnych władców i informacje o wydarzeniach sięgających aż do końca V dynastii. Słabą stroną wszystkich tych źródeł jest brak zastosowania w nich ciągłego systemu datacji, którego Egipcjanie nigdy nie posiadali. Toteż w celu powiązania historii egipskiej z naszym systemem chronologicznym trzeba posłużyć się danymi astronomicznymi, a dla okresu późniejszego także datowaniem porównawczym.

Rok kalendarza egipskiego, liczący 365 dni, podzielony był na trzy okresy po 4 miesiące w każdym oraz 5 dni dodatkowych, zwanych epagomenami. Dokładny rok astronomiczny zawiera natomiast nieco więcej niż 365 i 1/4 dnia. Zatem, wobec braku wyrównania tej rozbieżności, po czterech łatach oficjalny początek roku wypadał o cały dzień wcześniej w stosunku do roku astronomicznego, po 120 latach o miesiąc wcześniej i dopiero po 1460 latach wszystkie charakterystyczne wydarzenia astronomiczne pokrywały się z dniami kalendarza oficjalnego, a cały cykl zaczynał się od nowa.

Korzystną okoliczność stanowi fakt, że ukazanie się Psiej Gwiazdy (Syriusza) na niebie, po okresie gdy była niewidoczna, obchodzono przez Egipcjan jako dzień Nowego Roku. Szczęśliwym trafem zachowała się informacja, że w 139 r. n.e. słoneczny wschód Syriusza zbiegł się z pierwszym dniem roku kalendarza państwowego. [20/21] Uzbrojeni w tę wiadomość możemy zupełnie dokładnie ustalić daty odnoszące się do tych wcześniejszych wydarzeń, o których wiemy, że zbiegły się z owym zjawiskiem astronomicznym. Te racjonalne i pewne podstawy chronologiczne pozwalają posługiwać się danymi Manetona, listami królów i innymi źródłami, np. inskrypcjami historycznymi, genealogiami rodzinnymi itp. przy opracowywaniu chronologii poszczególnych dynastii, która jest podstawą naszych badań nad starożytnym Egiptem.

Okres wczesnodynastyczny (dynastie I-III) ok. 3100-2613 p.n.e.

Przełomowym wydarzeniem w historii Egiptu, podkreślanym współcześnie, a na różne sposoby symbolicznie wyrażanym przez jego starożytnych mieszkańców, było zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu pod władzą jednego panującego.

Dzielnice te nie były nigdy wyraźnie określone, choć wydaje się, że Egipt Dolny obejmował zasadniczo Deltę i, być może, rejon bezpośrednio przylegający do jej południowego skraju. Egipt Górny natomiast obejmował pozostałą część kraju aż do okolic (lub samej) pierwszej katarakty.

Tożsamość pierwszego króla zjednoczonego państwa osłonięta jest tajemnicą. Według Manetona i pewnych list królów był nim Menes. Uważa się, że pod imieniem tym kryje się historycznie poświadczona postać Narmera, którego udział w wydarzeniach prowadzących do zjednoczenia kraju został ustalony w sposób nie budzący wątpliwości. Trwanie okresu wczesnodynastycznego oblicza się na prawie 500 lat, lecz niemal całkowity brak świadectw pisanych czyni go dla historyków ciemną, fragmentarycznie tylko oświetloną epoką. Kraj rządzony był z Memfis (obok dzisiejszego Kairu) i tradycja przypisuje założenie tego ośrodka samemu Menesowi. Tutaj znajdował się pałac królewski, a władcy, przynajmniej trzeciej dynastii, grzebani byli w najbliższej okolicy, najczęściej w Sakkarze. Nie znaleziono jeszcze odpowiedzi na pytanie, gdzie grzebani byli królowie dwóch pierwszych dynastii. Należące do wielu z nich pomniki grobowe odnaleziono zarówno w Sakkarze jak i w Abydos, w Górnym Egipcie, ale trudno jest rozstrzygnąć, które z nich istotnie związane były z faktycznym pochówkiem.

Już we wczesnych dniach swej historii Egipt utrzymywał stosunki handlowe z położonym na wybrzeżu Libanu Byblos i był aktywny w Nubii, na południe od pierwszej katarakty. Świadczą o tym wykopaliska w Buhen, w pobliżu drugiej katarakty. Także od początku trzeciej dynastii, jeśli nie wcześniej, działały w Wadi Maghara na Synaju kopalnie turkusów.

Żadne z tych handlowych przedsięwzięć, jak się wydaje, nie przybierało charakteru agresywnego, choć Egipcjanie mieli od czasu do czasu powód, by bronić się przed miejscową ludnością. Polityka wczesnych królów, polegająca na reagowaniu tylko na prowokacje, była prawie bez zmian kontynuowana przez ich następców aż do końca Średniego Państwa. Owym tajemniczym władcom przypada zasługa zbudowania podstaw, na których została wzniesiona monolityczna cywilizacja Starego Państwa. Nasza wiedza o tym twórczym okresie pozwala nam ujrzeć kulturę szybko dojrzewającą i posiadającą już wiele cech charakterystycznych.



Stare Państwo (dynastie IV-VIII) ok. 2613-2160 p.n.e.

Dla badacza egipskiej historii Stare Państwo jest okresem wyraźnych kontrastów. Zdumiewa poziom architektury i innych osiągnięć artystycznych. Wobec wielu dzieł wówczas stworzonych późniejsze epoki wykazały pokorę, nie próbując nawet ich naśladować. Innym z rzadka tylko potrafiono dorównać. Gigantyczne pomniki - piramidy - zostały zbudowane dla władców, których imiona stały się znane właśnie z tego powodu. Lecz o nich samych, ich czynach i stanie kraju, nad którym panowali, wiemy żałośnie mało. Dopiero pod [21/22]



Czerwona korona Dolnego Egiptu, Korona podwójna.

Biała korona Górnego Egiptu [22/23]

koniec epoki inskrypcje autobiograficzne i inne zaczynają wypełniać ten obraz żywszą treścią.

Te monumentalne świadectwa pochodzą przeważnie z wielkich nekropolii w Gizie, Sakkarze, Medum, Dahszur, Abusir. Tu chowano królów, ich rodziny i uprzywilejowanych członków z kręgu dworu. Skala, na jaką piramidy czwartej dynastii zostały zaprojektowane, świadczy o umiejętności wysoce efektywnego wykorzystania środków państwowych, które uczyniły możliwym ich zbudowanie. Świadczy także o wszechmocnej pozycji na tym świecie ich właścicieli. W okresie piątej i szóstej dynastii rozmiary grobowców królewskich uległy wyraźnemu zmniejszeniu, lecz być może nie powinno się z tego wyprowadzać zbyt daleko idących wniosków. Sprawne zarządzanie Egiptem w wielkiej mierze zależało od lojalności i pracowitości naczelników prowincji (nomarchów).

Pewne pojęcie o znaczeniu nomarchów uzyskać można na podstawie imponujących grobowców, w większości pochodzących z czasów szóstej dynastii, wykonanych z gładzonego kamienia, a znajdujących się w najdalej na południe wysuniętym nomie, Elefantynie, poniżej pierwszej katarakty. Również inni nomarchowie odgrywali niezastąpioną rolę tak w sprawach lokalnych, nadzorując mieszkańców swych okręgów, jak i w sprawach ogólnopaństwowych, gdy na wezwanie służyli swym królom.

Dla naczelników Elefantyny służba ta wiązała się z uczestnictwem w regularnie kierowanych do Nubii wyprawach. Miały one na celu uzyskanie egzotycznych produktów, jak kadzidło, kość słoniowa czy skóry panter. Podczas tych ekspedycji nie obywało się bez incydentów. Wzruszająca inskrypcja z grobowca Sabniego opowiada nam, jak odnalazł on ciało swego ojca, którego dosięgła śmierć podczas jednej z takich wypraw, oraz o ekspedycji przeciwko Nubijczykom, poprowadzonej za panowania Snofru (czwarta dynastia), której efektem stało się zdobycie wielkiej liczby jeńców i bydła. Nubia była eksploatowana na różne sposoby. Mimo że znane później z intensywnej eksploatacji kopalnie złota jeszcze nie istniały w okresie czwartej i piątej dynastii, to funkcjonowały już wtedy kopalnie diorytów w północno-zachodniej części rejonu Toszka. Założona w Buhen kolonia związana była natomiast z wytopem miedzi. Odkrycia z Kulb i Wadi el-Allaqi świadczą o obecności w tych okolicach egipskich poszukiwaczy minerałów. Energiczna penetracja i eksploatacja Dolnej Nubii była prowadzona przez większą część okresu Starego Państwa.

Podobnie kontakty nawiązane z Byblos za czasów trzech pierwszych dynastii były utrzymywane niemal bez przerwy aż do końca szóstej dynastii. Dla kraju takiego jak Egipt, prawie całkowicie pozbawionego dobrego drewna budulcowego, drewno cedrowe z gór Libanu przedstawiało wielką wartość. Na Synaju intensywniej niż kiedykolwiek eksploatowano miedź i turkus. Na terenach tych Egipt zmuszony był niekiedy do wojowania z wrogimi ludami tubylczymi. Za panowania Pepi I (VI dynastia) zorganizowano kilka wypraw wojennych prze­ciwko plemionom palestyńskim; jedna z nich wymagała przetransportowania wojska na okrętach.

Obszar na zachód od doliny Nilu był w większości jałowy i nie stanowił dla Egipcjan żadnej atrakcji. Dlatego zajęli wobec tych ziem postawę całkowicie defensywną. Wprawdzie w źródłach wspomina się o zwycięstwach króla Snofru, a później Sahure (piąta dynastia) nad „Libijczykami”, ale wydaje się, że potrzeba tego rodzaju akcji zdarzała się tylko sporadycznie.

Według Manetona, Pepi II panował 94 lata i choć liczby tej nie można zweryfikować za pomocą innych źródeł egipskich, zdaje się nie ulegać wątpliwości, że władał on państwem rzeczywiście bardzo długo. Jego śmierć stała się faktycznym końcem szóstej dynastii. Okres następny, choć krótkotrwały (około 20 lat), jeśli wierzyć źródłom dokumentalnym i innym inskrypcjom, był czasem kryzysu i rewolucji społecznej. Żywych relacji o głodzie i zamieszkach nie sposób odrzucić. Są one naszym głównym źródłem informacji o tym okresie niepokoju czy nawet anarchii. Mamy zatem pewien obraz tego, co się wydarzyło, lecz o wiele trudniej jest nam dociec przyczyn zjawiska. Tradycyjnie wyjaśnia się te wypadki jako naturalną konsekwencję upadku władzy królewskiej i równoległego wzrostu wpływów arystokracji prowincjonalnej i kapłanów uprzywilejowanych kultów. Stan państwa pogarszał się podczas długiego panowania Pepi II, a krytyczną sytuację pogłębiały naciski zewnętrzne. Wytworzyło to stosunki, które wedle poglądu niektórych uczonych doprowadziły, w chwili niepewności wywołanej śmiercią króla, do społecznego przewrotu.

Taka interpretacja wydarzeń nie bierze jednak pod uwagę kontrastujących z powyższym obrazem zjawisk. Mianowicie dowodów równowagi i pomyślnego biegu wydarzeń do końca szóstej dynastii. Wymienić tu można wysoki poziom sztuki, kontynuację działalności w Nubii, Palestynie i na Synaju, widoczną lojalność prowincjonalnych zarządców. Nie są to symptomy społecznego kryzysu.

Być może decydującym czynnikiem okazał się tu klimat egipski. Dość wilgotny w czasach przeddynastycznych, stopniowo, w okresie Starego Państwa, stawał się coraz bardziej suchy. W konsekwencji znacznie zmniejszyła się różnorodność flory i fauny. Informacje o głodzie wyraźnie łączą się ze wzmiankami o niskim poziomie wylewów. Zmiany te zachodziły podczas długiego okresu czasu, lecz pod koniec szóstej dynastii stały się na tyle dotkliwe, by podkopać trwałość państwa i popchnąć ludzi do rewolty.



Pierwszy Okres Przejściowy i Średnie Państwo (dynastie IX-XIII) ok. 2160-1652 p.n.e.

Wydaje się, że niepomyślna sytuacja w państwie utrzymywała się przez cały okres panowania IX dynastii. Jej „królowie” rządzili z miasta Herakleopolis (po egipsku [23/24] Nennesut), leżącego około 96 km na południe od Memfis. Ten ostatni ośrodek nadal pozostawał stolicą administracyjną. Przez blisko 30 lat najwyraźniej nie kwestionowano ich władzy, ale jej rzeczywisty zasięg, zwłaszcza w odniesieniu do Delty, pozostaje trudny do określenia.

Podczas zamętu, panującego pod koniec rządów VI dynastii, sąsiednie plemiona azjatyckie, korzystając ze sprzyjającej dla siebie okazji, przekroczyły wschodnią granicę Egiptu i osiedliły się na przylegających do niej żyznych ziemiach. Jest jednakże mało prawdopodobne by udało im się w owym czasie zająć całą tą dzielnicę. Zachodnia Delta utrzymała zapewne swą niezależność od Azjatów i zwierzchnictwa Herakleopolis.

Nazwa Teby (po egipsku Weset) po raz pierwszy pojawiła się w historii Egiptu wówczas, gdy potężna rodzina z południa zakwestionowała prawa herakleopolitańskiej dynastii do tronu. Przez około 90 lat, wliczając w to przerwy, rywale prowadzili wojnę domową. Wielu prowincjonalnych naczelników bez wątpienia zostało wciągniętych do konfliktu. Wydaje się jednak, że gdy toczyła się wokół nich zawzięta walka, główną ich troską była ochrona własnych interesów i stanu posiadania swoich poddanych.

Około 2040 r. p.n.e. rywalizacja została rozstrzygnięta na korzyść Teban, dowodzonych przez Nebhepetre Mentuhotepa, i cały kraj znów uznał zwierzchnictwo jednego króla. Od chwili dojścia do władzy w 2060 r. p.n.e. Nebhepetre panował 50 lat i podczas swych długich rządów przywrócił w Egipcie wewnętrzny ład. Musiał niewątpliwie oprzeć się na niektórych starych, prowincjonalnych rodach arystokratycznych, niemniej tworzył też nową elitę, lojalną wobec Teb.

Stabilizacja wewnętrzna zachęcała do wznowienia aktywnej polityki zagranicznej. Przywrócona została pozycja Egiptu w Dolnej Nubii (Wawat), częściowo w wyniku osobistej interwencji króla, i dzięki temu znów dostępne stały się południowe szlaki handlowe. Równocześnie Azjaci zostali przepędzeni ze wschodniej części Delty. Wyprawy handlowe do Syrii i Palestyny, które [24/25] mogły być organizowane przez arystokrację z zachodniej Delty w okresie herakleopolitańskim, ponownie wyruszały na mocy królewskiego rozkazu.

Za panowania Sanchkare Mentuhotepa, następcy Nebhepetre, wielka ekspedycja wyprawiła się przez wschodnią pustynię ku Morzu Czerwonemu i do Krainy Punt, leżącej na terenach dzisiejszej Etiopii i wschodniego Sudanu. Do tego zasobnego w naturalne bogactwa kraju egipskie wyprawy handlowe docierały przynajmniej od czasów V dynastii, jeśli nie wcześniej.

Można spotkać się z sugestią, że upadek XI dynastii przyśpieszony został przez krótkotrwały nawrót niepomyślnych warunków atmosferycznych, ale dowody na to są dość wątpliwe.

Założyciel XII dynastii, Amenemhat, był prawdopodobnie wezyrem (po egipsku czati), który za panowania ostatniego króla XI dynastii, Nebtauire Mentuhotepa, dowodził poszukiwawczą ekspedycją do Wadi Hammamat. Jako Sehetepibre Amenemhat I stał się pierwszym z szeregu energicznych, zdolnych i w efekcie długo panujących władców. Pod ich rządami wzrastał dobrobyt kraju, a kultura osiągnęła nowy poziom rozwoju. Mimo że Sehetepibre został, jak się wydaje, zamordowany przez spiskowców, to jednak dynastia utrzymała się przy władzy dzięki wyznaczeniu kilka lat wcześniej jego syna Senwesereta (w literaturze polskiej częściej występuje imię Sezostris - przyp. tł.) na współregenta, a zwyczaj ten stosowali także następni władcy.

Prawdopodobnie Sehetepibre podjął decyzję o przeniesieniu dworu do Icz-Tawi. Dokładna lokalizacja tej miejscowości nie jest jeszcze znana, choć. wiadomo, że leżała ona gdzieś między Memfis a Medum. Wydaje się, że rezydencja królewska pozostawała tam przez cały okres panowania dynastii. Tu organizowano skomplikowany administracyjny aparat państwowy i stąd też był on kierowany za pośrednictwem, usytuowanego jak zwykle najwyżej, urzędu czati. Trudno orzec, jaką rolę odgrywała stara, prowincjonalna arystokracja. Swego rodzaju negatywnej odpowiedzi na to pytanie dostarcza nam informacja, że za panowania Chakaure Senwesereta III (1878-1843 p.n.e.) wpływy lokalnych wielmożów zostały ograniczone. Trudno jest jednak powiedzieć, do jakich granic i w jaki sposób udało się tego dokonać. Wiadomo, że w okresie XII dynastii, prawdopodobnie za panowania Chakaure, przeprowadzono reorganizację administracji. Polegała ona na podziale całego kraju na trzy okręgi (po egipsku w'ri), zarządzanie którymi powierzono powołanym specjalnie do tego celu organom.

Dla omawianego okresu charakterystyczne jest też znaczenie, jakie przywiązywano do działań w oazie Fajum. Ich celem było, jak się wydaje, uregulowanie przepływu wód zasilających jezioro Moeris i przystosowanie dla potrzeb rolnictwa terenów położonych w jego sąsiedztwie. Trudno jest stwierdzić, komu należy przypisać zasługi na tym polu. Prawdopodobnie przedsięwzięcie to zainicjował Sehetepibre, a doprowadził do pomyślnego zakończenia Nymaatre Amenemhat III (1842-1797 p.n.e.). Możliwe jest także, iż basen oazy Fajum służył w czasach panowania Nymaatre jako zbiornik przeciwpowodziowy. Dzięki temu Dolny Egipt chroniony był przed katastrofalnymi skutkami poświadczonej dla tego okresu serii nadzwyczaj wysokich przyborów rzeki. Można było także choć część niszczycielskich wód powodziowych zatrzymać jeszcze w Nubii, gdzie egipskie urządzenia irygacyjne zostały w znacznym stopniu zniszczone. Królowie XII dynastii poświęcili wiele czasu i wysiłku na zarządzanie obszarem między pierwszą a drugą kataraktą zarówno po to, by ułatwić handel z krainami na południu jak i w celu ochrony działalności kopalni i kamieniołomów w samej Dolnej Nubii. Podjęte za panowania Sehetepibre i jego syna, Cheperkare Senwesereta I, wyprawy, o charakterze przynajmniej w części militarnym, świadczą o zdecydowanym dążeniu Egiptu do zapewnienia sobie panowania na tym obszarze. Dowodzi tego też budowa imponujących, obwarowanych składnic w strategicznych punktach kraju rozciągającego się między dwiema pierwszymi kataraktami; szczególnie dużo skoncentrowano ich w okolicach drugiej katarakty. Dwie inne warownie tego typu założone zostały u wejścia do Wadi el-Allaqi na wschodniej pustyni. Ich raison d'etre wynikała niewątpliwie z założenia kopalni złota w Wadi, choć ilość wydobywanego w tym okresie kruszcu nie była zapewne zbyt wielka. Złoto było też najprawdopodobniej uzyskiwane z obszarów położonych jeszcze dalej na południu, z kraju znanego od tego czasu jako Kusz.

Jeśli polityka egipska w stosunku do Dolnej Nubii miała na celu jej opanowanie, to odmiennie kształtowała się ona wobec obszarów północno-wschodnich. W okresie XII dynastii wiemy o jednej tylko wyraźnie wojennej wyprawie, która za panowania Chakaure wtargnęła na pewną odległość w głąb Palestyny. Wszystkie inne kontakty miały jak się wydaje, handlowy charakter i, sądząc na podstawie dostępnych nam informacji, były rozległe i stale. Jednakże o ile w Palestynie ograniczano się niemal wyłącznie do misji handlowych, to z Syrią, a zwłaszcza z obszarami leżącymi wzdłuż szlaków przybrzeżnych, starano się zapewne nawiązać stosunki dyplomatyczne, choć trudno jest orzekać o ich trwałości. Handel odbywał się z pewnością w obu kierunkach. Egipcjanie wraz z egipskimi wyrobami (niektóre z nich były darami królów) docierali do Ugarit, Byblos, Katny i innych miejsc na kontynencie oraz, drogą pośrednią, na Kretę i Cypr. Natomiast azjatyckie dary napływały do Egiptu. W Tod, w Górnym Egipcie, w szkatułkach opatrzonych imieniem Nebkaure Amenemhata II, odnaleziono kolekcję przedmiotów pochodzenia syryjskie­go, natomiast w grobowcu naczelnika Chnumhotepa w Beni Hasan odkryto malowidło przedstawiające wizytę azjatyckiego wodza i jego świty, która miała miejsce za panowania Chacheperre Senwesereta II (1897-1878 p.n.e.).

W czasach, gdy Średnie Państwo zbliżało się do kresu [25/26] swego istnienia, związki wzajemne stały się bardzo ścisłe. Tak zwane Teksty złorzeczeń, które miały przeciwdziałać groźbom wypływającym z istnienia rozmaitych wrogich czynników, świadczą o znajomości miejscowych nazw azjatyckich, która mogła zostać nabyta tylko dzięki dobrej znajomości kraju. W tym czasie źródła donoszą o Azjatach pozostających w służbie Egiptu. Wielu z nich ochraniało górnictwo na Synaju, którego aktywność wzrosła za panowania Nymaatre. Inni znaleźli się wewnątrz państwa. Skutki tego zjawiska szybko stały się widoczne.

U schyłku XII dynastii Egipt wkracza w kolejny ze skąpo oświetlonych przez źródła okresów, które czynią niekompletną znajomość jego historii. Mrok niekoniecznie musi jednak wskazywać na upadek; przez ponad 100 lat po śmierci królowej Sebekkare Sebeknefrure, której rządy przywiodły dynastię do upadku, ciągłość panowania była utrzymana przez długi szereg (pięćdziesięciu albo więcej) władców. Większość z nich rezydo­wała w Icz-Tawi i podtrzymywała, przynajmniej okazjonalnie, egipską obecność w Wawat i kontakty z Byblos.



Drugi Okres Przejściowy (dynastie XV-XVII) ok. 1652-1567 p.n.e.

Po upadku XIII dynastii nad znaczną częścią kraju zapanowały plemiona azjatyckie, które Maneton nazywał Hyksosami. Na określenie ich wodzów Egipcjanie używali niejasnego terminu hik-hosfe, („władcy obcych krajów”). Swą rezydencją uczynili miasto zwane Awaris i, według Manetona, ustanowili XV dynastię. Do dynastii XVI natomiast należy według wszelkiego prawdopodobieństwa zaliczyć ich wasali, reprezentujących interesy najeźdźców w centralnych i południowych regionach kraju.

Rządy Hyksosów trwały około 100 lat. Przez większość tego czasu dynastia tebańska zachowywała na południu pewien stopień niezależności, by w końcu chwycić za broń przeciwko cudzoziemcom i przegnać ich z kraju. W ten sposób utorowana została droga do założenia XVII dynastii. Wielu z podstawowych kwestii, odnoszących się do tego przełomowego w egipskiej historii okresu, nie sposób rozwiązać. Próby zaliczenia Hyksosów do jakiejś określonej grupy etnicznej kończą się, z powodu niedostatku źródeł, niepowodzeniem. Niejasny jest również sposób, w jaki zagarnęli oni władzę w Egipcie. Relacja Manetona sugeruje najazd, lecz według innej teorii jej przejęcie miało zasadniczo pokojowy charakter i było nieuniknionym rezultatem wzrostu liczby Azjatów w Delcie, a z drugiej strony upadku władzy królów XIII dynastii. Innym problemem jest lokalizacja stolicy Hyksosów, Awaris. Wydaje się pewne, że leżała ona gdzieś we wschodniej Delcie, ale gdzie dokładnie - nie wiadomo. Region Katana jest chyba w tym wypadku jedyną możliwą do przyjęcia propozycją.

Królowie Hyksosów zaadoptowali insygnia i inne atrybuty egipskiej władzy królewskiej i pozostawili po sobie niewiele śladów, które by ich wyróżniały w sensie kulturowym. Przypisuje się im zapoznanie Egipcjan z nowym rodzajem uzbrojenia, a także, być może, z zastosowaniem konia jako zwierzęcia bojowego. Natomiast nie może być dłużej utrzymywany pogląd, że koń był nieznany w Egipcie przed przybyciem Hyksosów, skoro jego szkielet, datowany na okres Średniego Państwa, został odnaleziony w Buhen.

Walkę, mającą na celu wyparcie azjatyckich intruzów, prowadzili kolejni członkowie dynastii tebańskiej. Dwóch z nich, Sekenenre Ta II i jego syna, Kamesa, zalicza się do dynastii XVII, podczas gdy trzeciemu, Nebpehtyre Jahmesowi, bratu Kamesa, przyznaje się zaszczyt założenia najznakomitszej dynastii w dziejach Egiptu.

Nowe Państwo (dynastie XVIII-XX) ok. 1567-1069 p.n.e.

Sława ta w znacznej mierze wynikała z osiągnięć militarnych czterech albo pięciu królów, którzy doprowadzili do nadzwyczajnego rozszerzenia wpływów egipskich w Azji zachodniej i całkowitego ujarzmienia Nubii. Przyczyniło się to w efekcie do znacznego wzrostu zamożności [26/27] kraju, a co za tym idzie, ożywienia jego życia kulturalnego. Współistnienie potęgi państwa i panującego w nim dobrobytu sprawiło, że cywilizacja egipska osiągnęła za rządów Nebmaatre Amenhotepa III (1405-1367 p.n.e.) swe apogeum.

Następcy Jahmesa potrafili wykorzystać przyczółek, jaki ten władca, w pościgu za Hyksosami, założył w południowej Palestynie. Choć Dżeserkare Amenhotep I nie pozostawił w tym rejonie żadnego śladu swej działalności, to już Acheperkare Totmes I powiódł armię egipską aż do Eufratu, gdzie ustawił swą stelę. Jego krótko panujący następca, Acheperenre Totmes II, miał zbyt mało czasu na wojenne przedsięwzięcia. Po jego śmierci tron Egiptu na 20 lat zajęła wdowa po nim, Maatkare Hatszepsut (1490-1469 p.n.e.). Popierała ją potężna grupa ministrów z naczelnym rządcą, Senenmutem, na czele. I jakkolwiek epizod ów miał wyjątkowy charakter, a będąca jego bohaterką królowa była niewątpliwie postacią wybitną, panowanie jej wywarło niewielki wpływ na sprawy polityki zagranicznej. Jej odejście jednakże pozostawiło wolne pole do działania bratankowi i pasierbowi Hatszepsut, Mencheperre Totmesowi III (1490-1436 p.n.e.), którego stanowisko królowa przywłaszczyła sobie podczas jego dzieciństwa i młodości, a który był prawowitym następcą Acheperenre.

Mencheperre dzierżył niezależną władzę przez 32 lata. Podczas pierwszych dwudziestu lat swego panowania poprowadził co najmniej 17 wypraw do Palestyny i Syrii, co doprowadziło go do konfliktu z Mitanni. Królestwo to, stanowiące konfederację plemion huryckich o niewyraźnie zarysowanych granicach, zajmowało obszary na północ od Eufratu. Jego wpływy rozciągały się do ziem, o które ubiegał się Mancheperre. W ósmej wyprawie pokonał on siły Mitanni, przekroczył Eufrat w pobliżu Karkemisz i ustawił stelę obok tej, którą wzniósł jego dziad. Armia egipska już nigdy potem nie prowadziła kampanii tak daleko od swego kraju. Syn Mencheperre, Acheperure Amenhotep II (1436-1411 p.n.e.), ograniczył się do nie w pełni chyba udanych prób utrzymania tego, co zdobył jego ojciec. Za panowania Mencheperure Totmesa IV (1411-1403 p.n.e.) zostało zawarte porozumienie między Egiptem a Mitanni.

Ziem podbitych przez armię egipską pilnowały małe garnizony, lecz w normalnych warunkach o interesy Egiptu dbali urzędnicy cywilni; najważniejszymi spośród nich byli gubernatorzy prowincji (rabisu). Rządy nad większymi skupiskami ludności pozostawiano w rękach miejscowych władców, których synowie, wysyłani do Egiptu, stanowili gwarancję lojalności. Królewski kurier pełnił funkcję pośrednika między dworem egipskim a prowincjami azjatyckimi. Ściśle przestrzegano, by płaciły one coroczną daninę.

Wydaje się, że podczas panowania Hyksosów istniało jakieś porozumienie między nimi a nubijskimi władcami z Kusz. Ci ostatni cieszyli się bezsporną władzą nad swoim królestwem. Jednakże faraonowie XVIII dynastii szybko wysunęli swe roszczenia do tego terytorium i, do końca panowania Acheperkare, podbój egipski dotarł do punktu między czwartą a piątą kataraktą. W ślad za żołnierzami przybywali urzędnicy, górnicy, kupcy i kapłani, którzy zarządzali krajem, eksploatowali go i zapełniali budowlami.

Zniknięcie groźby militarnej sprawiło, że fortyfikacje z okresu Średniego Państwa przestały być potrzebne i zamieniały się w otoczone murami miasta, z których każde posiadało swą świątynię. Stały się one symbolem egipskiego panowania, panowania tak całkowitego, że nie zachowały się żadne ślady kultury nubijskiej pochodzące z tego okresu. Pełną parą pracowały teraz kopalnie złota w Wadi el-Allaqi i Kusz, wszędzie spotykało się Egipcjan i egipskie zwyczaje. Nad tym kulturalnie i militarnie zawojowanym krajem sprawował władzę urzędnik o wspaniale brzmiącym tytule „królewski syn z Kusz”. Nubia była teraz, w istocie, częścią Egiptu.

Nebmaatre został zastąpiony, może jeszcze przed swą śmiercią, przez Nefercheperure Amenhotepa IV (1367-1350 p.n.e.). Panowanie tego króla, który jest bardziej znany pod później przybranym imieniem Echnatona, określa się tradycyjnie jako „okres Amarna”. Tell el-Amarna jest współczesną nazwą miejscowości, na miejscu której istniało starożytne miasto Achetaton. Założył je sam król w czwartym roku swego panowania, na wolnym miejscu w połowie drogi z Memfis do Teb. Swój wybór uzasadniał boską poradą, której udzielił mu Aton, czyli „tarcza słoneczna”. Propagowanie kultu tego boga i w końcu utożsamienie się z nim oraz próba zlikwidowania innych kultów, zwłaszcza niezmiernie potężnego, państwowego boga Amona z Teb, wywołały wrogość wobec króla i były przyczyną wyklęcia jego imienia po śmierci. Miasto i świątynie przezeń zbudowane zostały zrównane z ziemią. Imiona Echnatona i Atona wymazywano ze wszystkich znajdowanych napisów. Ten akt zemsty był tak dokładny, że pozostało niewiele informacji, na których można by oprzeć rekonstrukcję ówczesnych wydarzeń i ocenić charakter i motywy działania głównych aktorów dramatu.

Dzieła charakterystycznej sztuki tego okresu przedstawiają króla z jego najbardziej indywidualnymi cechami fizycznymi. Na ich podstawie przypuszcza się, że mógł on cierpieć na zaburzenia o charakterze endokrynologicznym. Zapewne jednak nigdy nie uda się tego udowodnić. Podobnie wątpić należy, czy będzie można kiedykolwiek do końca zrozumieć rolę odegraną przez jego małżonkę, królową Nefertiti. Ostatnio wysunięto sugestię, że to ona w rzeczywistości była owym Semenchkare, którego zawsze uważano za młodego mężczyznę nieznanego pochodzenia, pomagającego przez trzy lata Echnatonowi w charakterze współregenta i zmarłego na krótko przed albo po śmierci króla. Ta tak radykalna koncepcja pokazuje, że nawet podstawowe problemy tyczące tego okresu nie zostały rozwiązane i zapewne takimi pozostaną. Następcą „Semenchkare” i Echnatona [27/28] został miody chłopiec, Nebcheperure Tutanchaton (który wkrótce zmienił imię na Tutanchamon), panujący przez 9 lat (1350-1341 p.n.e.). Zmarł on prawdopodobnie na skutek rany zadanej w głowę. Ustalono to dzięki zbadaniu ciała młodego króla, które wraz z wielkim skarbem zachowało się w stanie nienaruszonym w jego grobowcu. Po śmierci Tutanchamona, albo być może za panowania krótko żyjącego następcy, Ai, owdowiała królowa wysłała poselstwo do króla Hetytów, obiecując tron Egiptu jednemu z tamtejszych książąt. Ostatecznie wyruszył on w drogę, lecz został zamordo­wany, zanim dotarł do granicy Egiptu.

Za życia Tutanchamona dwór królewski opuścił miasto Achetaton, powracając do starożytnego Memfis. W orszaku władcy znajdował się niewątpliwie wielki wódz armii i zastępca króla, Horemheb. Wraz ze śmiercią młodego faraona skończyła się znakomita linia dynastyczna. Po krótkotrwałym panowaniu Ai właśnie Horemheb był tą potężną postacią, która objęła władzę w państwie.

Szczegóły tego panowania nie są dobrze znane, lecz wydaje się, że jego dążeniem było przede wszystkim doprowadzenie spraw państwowych do stanu, w jakim znajdowały się przed wstrząsem wywołanym rządami Echnatona. Pewne świadectwo, którego wiarygodności nie można jednak sprawdzić, wspomina o zorganizowanej w szesnastym roku panowaniu króla wyprawie wojennej, która miała dotrzeć do Karkemisz. Byłby to czyn godny uwagi, obrazujący ówczesną sytuację polityczną, o ile oczywiście, informacje o nim są prawdziwe.

Na podstawie pewnych danych można sądzić, że w późniejszych czasach Egipcjanie uważali Horemheba za założyciela XIX dynastii, choć historycy starożytni przyznają zwykle ten zaszczyt efemerycznemu królowi Menpehtyre Ramzesowi I.

Pierwsi władcy tej dynastii za swój główny cel uważali przywrócenie wpływów egipskich w Syrii-Palestynie. Zostały one utracone za panowania Echnatona, a na zmianę tego stanu rzeczy najwyraźniej nie wywarła większego wpływu akcja Horemheba, jeśli rzeczywiście miała ona kiedykolwiek miejsce. Rekonkwistę zapoczątkował następca Menpehtyre, Menmaatre Seti I (1305-1290 p.n.e.), serią, prawdopodobnie czterech, wypraw. Odzyskanie Palestyny stanowiło stosunkowo niewielki problem, lecz gdy Egipcjanie skierowali się dalej na północ, natknęli się na obronę tego terytorium przez Hetytów, z którymi Menmaatre starł się przynajmniej jeden raz w bezpośredniej walce. Trudno dokładnie stwierdzić, czego król spodziewał się dokonać i jak powiodła się jego akcja. Wydaje się jednak, że pod koniec panowania zawarł jakieś porozumienie z władcą Hetytów.

Nie przetrwało ono jednak śmierci Menmaatre. Syn jego, Wesermatre Ramzes II (1290-1223 p.n.e.), wznowił działania wojenne z szybkością i zapałem, jednak bez taktycznej zręczności. Około 1286 r. p.n.e. podzielona na cztery części armia egipska zbliżyła się do miasta Kadesz nad rzeką Orontes. Wprowadzeni w błąd fałszywymi informacjami dostarczonymi w rzeczywistości przez hetyckich agentów, niczego nie podejrzewający Egipcjanie wpadli w zasadzkę. Zostali z niej uratowani jedynie dzięki przybyciu posiłków w krytycznej fazie bitwy. Hetyci utracili szansę zupełnego zwycięstwa, które znajdowało się w zasięgu ich ręki, podczas gdy Egipcjanie wycofali się, by opatrywać swoje rany. Późniejsze przedsięwzięcia Wesermatre w tym kraju były już mniej ambitne i w 21 roku jego panowania obie potęgi zawarły traktat pokojowy. Utrzymane zostało przynajmniej złudzenie wpływów Egiptu za granicą, choć w istocie jego zdolność do ingerencji w sprawy tego regionu wielce zmalała. Ryzykowne akcje militarne Wesermatre zostały zakończone, a pozostała część jego 67-letniego panowania była okresem względnego pokoju i pomyślności. Pozwoliło to skierować siły państwa na realizację królewskiego programu budowlanego, tak w samym Egipcie jak i w Nubii.

Pozostawała ona za panowania Menmaatre i Wesermatre pod całkowitą kontrolą Egiptu, choć wydaje się, że występowały trudności w utrzymaniu takiego poziomu wydobycia złota, jaki osiągano w czasach XVIII dynastii. Pewne oznaki wskazują też, że przed śmiercią Wesermatre mieszkańcy opuścili północną Nubię, choć przyczyny tego nie są jeszcze jasne.

Za rządów następców Wesermatre sytuacja państwa ulegała znacznemu i szybkiemu pogorszeniu. Daleki od wywierania jakiegoś wpływu zewnętrznego, Egipt sam został wystawiony na zagrożenie ze strony obcych sił, a szczytem jego ambicji stało się obecnie usunięcie tego niebezpieczeństwa. Istnieją wzmianki o kłopotach, jakie wystąpiły za panowania Wesermatre, gdy koniecznością stało się zbudowanie szeregu fortów wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego, a król musiał zaangażować się w walkę z plemionami libijskimi. Za rządów Banre Merenptaha (1223-1213 p.n.e.), najstarszego żyjącego syna spośród licznego potomstwa Wesermatre, groźba ich naporu wzrosła do tego stopnia, że koniecznością stało się stoczenie wielkiej bitwy. Doszło do niej na skraju Delty, w piątym roku panowania króla. Zwycięstwo pozwoliło odrzucić konfederację plemion libijskich i zatrzymać napływ przybywających drogą morską ludów z północy, zdecydowanych osiedlić się w granicach Egiptu. Jedna ze wzmianek na temat tych wydarzeń zawiera informację dotyczącą państwa Izrael, co sugeruje, że Wyjście Żydów z Egiptu miało miejsce za panowania poprzednika Merenptaha, Wesermatre.

W okresie około 20 lat, jakie minęły od panowania Merenptaha do końca XIX dynastii, panowało trzech, szybko po sobie następujących władców, których zastąpiła z kolei królowa Tawesert. Około 1193 r. p.n.e., być może po krótkotrwałym bezkrólewiu, Weserchaure Sethnecht zapoczątkował XX dynastię. Jego krótkie panowanie służyło raczej utorowaniu drogi władcy, którego z pewnością nazwać możemy ostatnim wielkim, wywodzącym się z niezawisłego Egiptu, faraonem. Był [28/29] nim Wesermatre Meryamon Ramzes III (1190-1158 p.n.e.).

Zwycięstwo odniesione przez Merenptaha pozwoliło Egiptowi tylko na chwilę wytchnienia. Nowy król rychło stanął w obliczu szeregu zdecydowanych ataków na jego państwo, idących ze wschodu i z zachodu. Najpierw, w piątym roku panowania, plemiona libijskie jeszcze raz usiłowały wtargnąć do zachodniej Delty. Następnie, trzy lata później, konfederacja „ludów morskich”, jak nazywali agresorów Egipcjanie, po przejściu przez Syrię i Palestynę próbowała najechać i zająć Egipt, atakując go od lądu i od morza. Atak ten został odparty dopiero po zaciekłej walce (1182 r. p.n.e.). Z kolei w jedenastym roku panowania króla trzeba było przeprowadzić kolejną kampanię przeciwko Libijczykom. Do pewnego stopnia zapewniła ona Egiptowi pokój. Słońce jednak szybko zachodziło. Jeszcze przed końcem panowania Ramzesa wybuchły zamieszki w okolicy Teb, na zachodnim brzegu rzeki, wśród robotników zatrudnionych przy budowie królewskiego grobowca. Sam władca stał się obiektem nieudanego zamachu, zorganizowanego w wyniku spisku, który został uknuty w królewskim haremie.

Po śmierci Ramzesa III nastąpiło dalszych ośmiu władców, noszących to samo imię. Panowali oni na ogół krótko. Występowały oznaki ogólnego upadku państwa. Wiele papirusów pochodzących z tego okresu mówi o przypadkach nieuczciwości i korupcji, malując smutny obraz poziomu moralnego owych czasów, choć element przypadku, który często decyduje o przetrwaniu tych czy innych źródeł, może zniekształcać prawdziwy obraz panujących wówczas stosunków. Najbardziej dramatyczne świadectwo odnaleziono w notatce z przeprowadzonego za panowania Neferkare Ramzesa IX śledztwa, dotyczącego domniemanego - i częściowo udowodnionego - naruszenia grobów królewskich.

Synaj i Palestyna zostały opuszczone i nawet zwierzchnictwo nad Nubią osłabło. Egipt systematycznie cofał się, zmagając się z upadkiem gospodarczym, coraz bardziej zuchwałymi atakami plemion znad zachodniej krawędzi Doliny, a nawet z załamywaniem się jedności państwa.

Ostatecznie, około 1080 r. p.n.e., rozpad ten został oficjalnie potwierdzony. Podczas gdy Neferkare pozostał tytularnym władcą państwa, faktyczne rządy przeszły w ręce wysokiego kapłana boga Amona i wicekróla Nubii, Herhora, który rezydował w Tebach. Przybysz, Nesbanebdżed, zdobył władzę w północnym Egipcie, w Pi-Ramzes. Przez następnych 11 lat, aż do śmierci Neferkare, utrzymywał się ten potrójny podział władzy. Nowe Państwo doszło w ten sposób do swego kresu.

  1   2   3   4   5   6   7   8


Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©atelim.com 2016
rəhbərliyinə müraciət