Otaq şəraitində havanın temperaturunun təyini qaydası. Termoqraf,termometrlərin növləri,işləmə prinsipləri

Gün ərzində hava temperaturunun dəyişməsi ən çox tropik səhralarda,ən az isə qütblərdə müşahidə olunur.Bununla yanaşı hava temperaturunun dəyişməsi su mənbələri üzərində az,quru ərazilərdə isə çox olur.Buna səbəb suyun istilik tutumunun havanın istilik tutumuna nisbətən böyük olmasıdır,yəni suyun həm qızması,həm də soyuması tədricən gedir və nəticədə həmin ərazidə hava temperaturu çox yavaş dəyişir.Havanın temperatur amplitudası aydın hava şəraitində dumanlı havaya nisbətən daha çox olur.

Qızmış hava kütləsinin yuxarı qalxması və tədricən soyuması,sonradan isə qızmış hava yerinin soyuq hava kütləsi ilə əvəz olunması konveksiya adlanır.Bu proses troposferin Yerə yaxın qatının bərabər qızmasını təmin edir.Ona görə də dəniz səviyyəsindən yuxarı qalxdıqca hava tədricən soyuyur.Belə ki, dəniz səviyyəsindən hər 100 m yuxarı qalxdıqca havanın temperaturu 0.6 ^o C aşağı düşür və stratosfer sərhəddində -56^oC-yə yaxın olur.Havanın temperatur göstəricilərinin dəyişməsi ilin fəsillərindən,ərazinin relyefindən,coğrafi en dairəsindən,yerin bitki örtüyündən,torpağın mexaniki quruluşundan,tərkibindən və fiziki göstəricilərindən asılıdır.Bununla əlaqədar havanın maksimal temperaturu (50-60^oC) ekvatora yaxın ölkələrdə,minimal (-70-94^oC) temperaturu isə Afrika və Antraktidada qeydə alınır.

Havanın temperaturu insan orqanizminin istilik tənziminə güclü təsir göstərən amillərdəndir.Orqanizmdə istiliyin hasil olması və verilməsi havanın temperaturunun dəyişməsi ilə sıx əlaqədardır.Məlumdur ki, orqanizmdən istilik şüalanma (45 %),təmas (30 %) və buxarlanma (25 %) hesabına verilir.Buxarlanma yolu ilə istiliyin verilməsi dəri səthindən tərin,ağciyərlərdən və tənəffüs yollarından suyun buxarlanması nəticəsində baş verir.

Əgər havanın temperaturu yüksək olarsa,birinci iki yolla istiliyin verilməsi zəifləyir,nəticədə istilikvermə pozulur və hipertermiya halının baş verməsi üçün əlverişli şərait yaranır.Havanın temperautrunun müəyyən hüdud daxilində dəyişmələri şəraitində orqanizm öz izotermiya vəziyyətini saxlaya bilir.Bu onu göstərir ki,insan orqanizmi çox mürəkkəb istilik tənzimedici mexanizmə malikdir.Lakin havanın temperaturunun istənilən səviyyədə dəyişmələrinə orqanizm heç də tam uyğunlaşa bilmir.Temperaturun uzunmüddətli və kəskin dəyişilmələri orqanizm ilə xarici mühit arasında istilik mübadiləsi prosesinin pozulmasına və patoloji halların baş verməsinə səbəb olur.Temperaturu yüksək olan hava şəraitinin uzunmüddətli təsiri nəticəsində bədənin temperaturunun artması,nəbzin sürətlənməsi,ürək-damar sisteminin kompensator qabiliyyətinin,mədə-bağırsaq sisteminin funksional fəaliyyətinin zəifləməsi və s. müşahidə olunur.Belə şəraitdə tez yorulma,zehni və fiziki əmək qabiliyyətinin zəifləməsi baş verir.

İstilik hasilinin artması ilə müşayiət olunan əzələ işi havanın yüksək temperaturu şəraitində baş verərsə,bu qısa müddətdə orqanizmin həddindən artıq qızmasına səbəb olar.Belə vəziyyət əlverişsiz hava şəraitində istilikvurması kimi hallara səbəb olur.Yüksək temperaturlu hava şəraiti sinir sisteminin diqqət,dəqiqlik,hərəkətlərin əlaqələndirilməsi,reaksiyanın sürəti kimi fəaliyyət növlərinə mənfi təsir göstərir.

Soyuq havanın uzun- və qısamüddətli təsiri orqanizmdə müxtəlif ümumi və yerli xarakterli reflektor dəyişikliklər əmələ gətirir.Soyuq havanın təsirindən tənəffüs üzvlərinin,əzələ,oynaq-bağ aparatlarının və periferik sinir sisteminin xəstəlikləri üçün şərait yaradır,orqanizmin yoluxucu xəstəliklərə qarşı müqaviməti azalır.

Hava temperaturunun kəskin və sürətli dəyişmələri sağlamlıq üçün daha təhlükəlidir,çünki orqanizm belə dəyişikliyə uyğunlaşa bilmir.Hava temperaturunun dəyişməsi ürək qüsuru,damar sklerozu,böyrək,ağciyər,oynaq xəstəlikləri keçirmiş şəxslər üçün daha təhlükəlidir və bununla əlaqədar həmin xəstəliklərin ağırlaşması və residivləşməsi baş verir.Səmərəli qidalanmayan və çox yorğun şəxslər temperatur dəyişilmələrinə daha az davamlıdır.Nəzərə almaq lazımdır ki,hava temperaturunun tədricən dəyişilmələri orqanizm üçün zərərli deyil,belə dəyişilmələr orqanizmin istilik tənzimi mexanizmlərini məşq etdirməklə sağlamlaşdırıcı təsir göstərə bilər.

Müxtəlif temperatur rejimlərinə uyğunlaşma vərdişləri yaratmaqla,orqanizmin istilik müvazinətini saxlama qabiliyyətini təkmilləşdirmək mümkündür.

Orqanizmin soyuq hava şəraitinə uyğunlaşma imkanları daha böyükdür.Müntəzəm olara soyuq proseduralardan (alçaq temperaturlu hava və su vannaları və s.) istifadə etməklə,orqanizmin soyuğa qarşı müqavimətini artırmaq və soyuqdəymə xəstəliklərinin başvermə ehtimalını azaltmaq olar.

Alçaq və yüksək temperaturlu hava şəraitinin orqanizmə təsiri başqa mikroiqlim göstəricilərinin,xüsusən havanın rütubəti və cərəyan sürətinin təsiri fonunda tamamilə başqa xüsusiyyət kəsb edir.Nisbətən alçaq temperatur,yüksək rütubət və yüksək sürətli hava cərəyanı şəraitində güclü soyuq hissiyatı yaranır,orqanizmdən istiliyin şüalanma və təmas yolu ilə verilməsi güclənir.

Belə şəraitdə orqanizm soyuyur,soyuqdəymə xəstəlikləri,hətta donmalar baş verə bilər.Yüksək temperatur,yüksək rütubətli havanın çox kiçik sürətli cərəyanı şəraitində isə orqanizmdən istiliyin xaric olma yollarının pozulması ilə əlaqədar-istilikvurma-hipertermiya halı yarana bilər.Bunu nəzərə alaraq havanın temperaturu ilə yanaşı havanın rütubəti və hava cərəyanının sürətini də öyrənmək lazımdır.

Hva temperaturunun tədrici dəyişmələri orqanizm üçün zərərli deyil.Belə temperatur dəyişilmələri orqanizmin istilik tənzimi mexanizmlərini məşq etdirməklə sağlamlaşdırıcı təsir göstərə bilər.Orqanizmin soyuq hava şəraitinə uyğunlaşma imkanları daha böyükdür ki,buna sistematik olaraq alçaq temperaturlu hava,su vannaları,kontrast duşlar və s. əməliyyatlardan istifadə etməklə nail olmaq olar.

İnsan orqanizmi yüksək temperatur şəraitinə də müəyyən dərəcədə uyğunlaşma qabiliyyətinə malikdir.İsti hava mühitində orqanizmdə istilik hasili azalır,tərlə bərabər piy ifrazı da artır.Tərlə ifraz olunan piy dəri səthində bərabər dərəcədə yayıldığından,həm tərin buxarlanması,həmdə orqanizmdən istiliyin verilməsi prosesləri sürətlənir və orqanizm müəyyən dərəcədə istilik müvazinətini saxlaya bilir.Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki,hava temperaturunun 24-25^oC-dən yüksək və 14-15^oC-dən aşağı olması orqanizmin istilik müvazinətini pozmaqla,sağlamlığa zərər verə bilər.

Hər bir ərazinin mikroiqlim şəraitini qiymətləndirdikdə havanın temperaturu ilə bərabər ətrafda olan əşya və cisimlərin də temperaturunun təyin edilməsi mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edir.Çünki yaxınlıqda temperaturu aşağı olan əşyalar olduqda,havanın temperaturu normal olsa belə,orqanizmdən şüalanma yolu ilə istiliyin itirilməsi gücləndiyinə görə bədən daim üşüyür.Əksinə,eyni hava şəraitində yaxınlıqda temperaturu yüksək olan əşyalar olduqda,həmin əşyalar istiliyi orqanizmə verərək hipertermiyaya səbəb ola bilər.Ümumiyyətlə,mənzil şəraitində adi geyimdə,sakit vəziyyətdə havanın temperaturu 18-20 ^o C olduqda insan üçün əlverişli hesab edlilir (havanın rütubəti və cərəyan sürəti normal olduqda).

Əlbəttə,ilin fəsillərindən,iqlim şəraitindən və fərdi xüsusiyyətlərdən asılı olaraq optimal temperatur həddi müəyyən qədər dəyişə bilər.

Hava temperaturunun mənfi təsirini aradan qaldırmaq məqsədilə orqanizmin istilik tənzimedici mexanizmlərini təkmilləşdirməklə yanaşı,əmək,istirahət,qidalanma rejimlərinin səmərələşdirilməsi və geyimlərin düzgün seçilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır.Bu tədbirlərlə bərabər mənzillərdə,iş otaqlarında,uşaq müəssisələrində,xəstəxanalrda,ictimai binalarda mikroiqlimin müvafiq sürətdə dəyişdirilməsinin havanın yüksək və alçaq temperaturunun zərərli təsirinin azaldılmasında rolu böyükdür.Yaşayış otaqlarında və istehsalat binalarında hava temperaturunun məqsədəuyğun şəkildə dəyişdirilməsi planlaşdırma və sanitariya-texniki tədbirlərin köməyilə həyata keçirilirsə,açıq atmosfer şəraitində bu məsələ geniş meşə-park zolaqlarının salınması,suvarma kanallarının çəkilməsi,süni su hövzələrinin və göllərin yaradılması yolu ilə həll edilir.

Bütün göstərilənlər sübut edir ki,insanların mənzil və əmək şəraitini,atmosfer havasının mikroiqlim göstəricilərini,istifadə edilən texniki qurğuların işini gigiyenik cəhətdən qiymətləndirdikdə temperaturun təyin edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Havanın temperaturunu ölçmək üçün termometrlərdən istifadə olunur.Bunlara adi,maksimal və minimal temometrlər aid edilir.Adi termometrlər civəli və spirtli olmaqla müayinə aparılan müddət ərzində havanın temperaturunu göstərir.Maksimal termometrlər adətən civəli olub,müayinə müddətində havanın maksimal temperaturunu,minimal termometr isə spirtli olub,müayinə dövründə havanın minimal temperaturunu göstərir.Adi termometrlər kimi havanın rütubətini ölçmək üçün tətbiq olunan sorucu psixrometrin quru termometrindən də istifadə etmək olar.

Otaq şəraitində havanın temperaturu 3 nöqtədə-pəncərənin yanında,otağın mərkəzində və daxili divar yaxınlığında döşəmədən 0.1 , 1.0 və 1.5 m hündürlükdə 5-10 dəqiqə ərzində təyin edirlər.Müayinə zamanı termometrin rezervuarına günəş və qızmış cisimlərin istilik şüaları və soyuq əşyalar təsir etməməlidir.Əgər termometr belə təsirlərdən qorunmazsa,o havanın həqiqi temperaturunu deyil,iqlim temperaturu adlanan göstəricini təyin etmiş olur.

Bəzən istehsalat otaqlarında yüksək temperatura malik şüa istiliyi mənbələri olduqda orqanizmə konveksiya və şüa istiliyi birgə təsir edir.Belə şəraitdə insan nəinki havanın temperaturunun təsirinə məruz qalır,həm də,o qızmış səthlərin şüa istiliyi zonası şəraitində olur.İstehsalat şəraitində insan qeyri-bərabər istilik yükünə məruz qaldığından,şüa istiliyinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Belə şəraitdə birgə təsir qüvvəsinə malik olan bütün növ şüaların istilik temperaturu təyin edilir.Bu məqsədlə kürəli termometrdən istifadə edilir.Cihaz boş kürənin içərisinə daxil edilən termometrdən ibarətdir.Kürənin səthi məsaməli penopoliuretan materialı ilə örtülmüşdür ki,bu,insanın dərisinin infraqırmızı şüaları adsorbsiyaetmə əmsalına müvafiqdir.

Şüa temperaturunun ölçülməsi döşəmədən 0.1-0.15 m yuxarı və insanın tənəffüs yolları səviyyəsində (1.5 m) aparılır.Kürəli termometr xüsusi açılan ştativdən istifadə etməklə müəyyən səviyyədə qoyulur.Cihaz böyük inersiyaya malik olduğundan (15 dəqiqəyə qədər) onun göstəricisini bu müddətdən əvvəl qeyd etmək düzgün deyil.Komfort mikroiqlim şəraitində 1.5 və 0.1 m hündürlükdə kürəli termometrin göstəricilərindəki fərq 3^oC-dən artıq olmur.

Müxtəlif məqsədli binalar üçün müxtəlif şüa temperaturu göstəriciləri tövsiyə olunur.Belə ki,yaşayış binaları üçün 20^oC,tədris laboratoriyalarında,siniflərdə-18^oC,idman zallarında-12^oC,auditoriyalarda 16-17^oC,xəstəxana palatalarında-20-22 ^oC,həkim kabinetlərində-22-24^oC,cərrahiyyə əməliyyatı otaqlarında – 25-30^oC nəzərdə tutulur.

Sanitariya təcrübəsində müəyyən vaxt ərzində (iş günü müddətində,həftə ərzində və s.) havanın temperatur dəyişilmələrini dinamik təyin etməyin də əhəmiyyəti vardır.Bu məqsədlə termoqraf adlanan cihazdan istifadə edilir.

Müayinə,otağın diaqonal üzrə üç nöqtəsində,döşəmədən 1.5 m hündürlükdə aparılır.Müayinədən əvvəl termoqrafın yazı qələmi havanın temperaturuna uyğun dərəcədə,onun saat mexanizmi ilə işə salınan barabanına yaxınlaşdırılır və cihaz işə salınır.

Atmosfer havasının temperaturunun dəyişilmələri mənzillərdə,ictimai binalarda və istehsalat müəssisələrində havanın temperatur rejiminə təsir göstərə bilir və bu prosesdə orta temperatur (gün,ay və s müddətində) göstəricilərini təyin etmək üçün gün ərzində ən azı 3-4 dəfə,hər 6-8 saatdan bir,səhər,günorta,axşam,gecə müayinələr aparılır və orta kəmiyyət göstəricisi əldə edilir.

Temperatur hissiyatı dəyişilmiş meteoroloji şəraitdə subyektiv olaraq sorğu yolu ilə (özünü necə hiss etmək) qiymətləndirilə bilər.