Osmanli arşİv kaynaklarina göre diMİtsana’nin demografik yapisi yrd. Doç. Dr. Levent kayapinar
|
|  Yüklə 4.79 Mb.
|
| OSMANLI ARŞİV KAYNAKLARINA GÖRE
DİMİTSANA’NIN DEMOGRAFİK YAPISI Yrd. Doç. Dr. Levent KAYAPINAR Osmanlı Dönemi Mora tarihine ait Osmanlı arşivlerinde pek çok kaynak bulunmaktadır. Ancak bu kaynakların büyük bir çoğunluğu büyük yerleşim birimleri ya da siyasi ve ekonomik olaylara ilişkindir. Kasaba veya köy ölçeğinde bir yerin Osmanlı dönemindeki tarihini ise çok özel istisnai bir kaynak olmadığı taktirde yalnızca Tapu Tahrir defterleri denilen kaynaklardan öğrenebiliriz. Fakat bu kaynak grubu pek çok problemi de içermektedir. Yazı dili Osmanlıca olan bu belgeleri okumak araştırmacılar için hiç de kolay değildir. Çünkü Osmanlıca’da sesliler harf olarak gösterilmemekte sadece sessizler harf olarak yazılmaktadır. Genelde tevki yada siyakat denilen noktasız yazı türü kullanılmıştır. Bu durumun yarattığı zorluk özellikle özel isimlerin ve yer adlarının okunmasında kendini iyice hissettirir. Dimitsana tarihini bir makale düzeyinde de olsa binlerce kilometre uzaktan yazma girişiminde bulunan bu satırların yazarının bu özel isimlerin okunmasında hata yapmaması da mümkün değildir. Ancak makalenin internette yayınlanacak olması ona cesaret vermektedir. Çünkü makalede soyadları geçen kişiler ve yerel tarihi daha iyi bilen şahıslar sayesinde, bu sesli harflerin yazılmamasından kaynaklanan okuma hatalarını makalenin internette yayınlandığı süre içerisinde düzeltilebileceğini ummaktadır. Sadece Dimitsana’nın değil, Mora’da yer alan herhangi bir yerleşim biriminin tarihinin yazılmasında kaçınılmaz olarak kullanılması gereken bu tahrir defterlerinin Mora’ya ait olanlarının bir listesinin makalenin ilk bölümünde verilmesi bundan sonra da yapılabilecek araştırmalar için yararlı görülmüştür. Makalenin ikinci bölümünde ise bir tahrir defteri nedir, neleri içermektedir, özellikleri nedir gibi sorulara cevap bulabilmek için Mora’ya ait ilk tahrir defterinin özellikleri anlatılmıştır. Üçüncü bölümde ise Dimitsana’nın 1461-1574 yılları arasında tarihi gelişimi anlatılmıştır. Ekler kısmında ise kullanılan Osmanlı tahrir defterlerinden Dimistana’ya ait olanlarının bazısının transkripsiyonu verildikten sonra okuyucular bu belgelerin fotokopisini bulacaktır. 1- Osmanlı Döneminde Dimitsana’nın ve Mora tarihinin kaynakları olarak Tapu Tahrir Defterleri Mora’ya ait Osmanlı Tahrir Defterleri 1) TT 10, Fatih Devri (1461), Maliye, Mora vilayetine bağlı liva, nahiye, köy gibi idari birimlerin adlarını ve buralarda yaşayan nüfusun isimlerini ve elde edikleri gelirlerinden ödedikleri vergileri ayrıntılı olarak gösteren mufassal tahrir defteri. 2) TT 80, I. Selim Devri (1512-1520), Maliye, Mora Vilayetindeki kazalarını, nüfusunu, ve hasılatını (vergi gelirlerini) timar sahiplerini, kalalar muhafızlarına (kalelerde asker olarak görev yapanlara) ait timarları, Venedik’de kalan Anabolu (Naulion) kalasının hududunu ve Mora’da alınan ipek (vergisi) rusumu kanununu da havi (içeren) mufassal (ayrıntılı) tahrir defteri. 3) TT 114, H. 929 (1522)-938, Kanuni Sultan Süleyman, Askeriye, Mora’daki kalalar mustahfızlarına (kaleyi koruyan askerlere) ait timarların icmal (sadece timar sahiplerin ve yerleşim birimlerinin isimlerinin yazıldığı ancak burada yaşayan nüfusun adlarının yazılmayarak sadece toplam nüfusun ve gelirin rakam olarak verildiği kısaltılmış özet) defteri. 4) TT 367, Kanuni Devri (1520-1566), Dahiliye, Karlıili (Στερεας Ρούμελη), Tırhala, Eğriboz, Mora, Rodos, İşkodra, Dukakin, Ohri, Elbasan (son dört liva günümüzde Arnavutlukta) livaları tahrir defteri. 5) TT 390, Kanuni Devri (1520-1566) Mora livasının Balyabadra (Palaia Patra), Moton, Koron, Kalavrita, Korintos, Arhos (Argos), Hlumiç (Χλουμούτσι), Karitena, Mizistra (Mistra), Arkadya kazalarında tımarlara havi icmal defteri. 6) TT 446, Kanuni Devri (1520-1566), Maliye, Mora livasının Korintos, Anapoli, Arhos, Karitena, Arkadya kazalarında bulunan köylerin nüfus ve hasılatıyla kalelerinin timarlarını ve teçhizatını havi mufassal defter. 7) TT 509, H.979 (1571), II. Selim Dönemi (1566-1574) Mora livasının Balyabadra, Hlumiç, Moton, Kalavrita, Korintos, Anapoli, Karitena, Arhos, Arkadya kazalarındaki tımarların icmal defteri. 8) TT 560, II. Selim Dönemi (1566-1574), Maliye, Evkaf, Askeriye, Mora livasının Karitena, Arhos, Mizistra, Arkadya, Kalamata, Muton, Koron, kazaları nüfus ve hasılatını ve kalelerin mustahfızanlarının timarlarıyla kale teçhizatını ve Karitena, Arkadya, Koron beldelerinin evkafına havi mufassal defter 9) TT 565, II. Selim Dönemi (1566-1574), Timar, Mora’da Mizistra livasının Mizistra, Monemvasia, Koron, Kalamata kazalarında bulunan ve kalaları mustahfızanlarına ait timarların icmal defteri. 10) TT 605, H. 991 (1583), III. Murat (1574-1595), Maliye, Evkaf, Mora livasının Korintos, Tripolis, Arhos, Anabolu, Karitena nahiyeleri ve köylerinin nüfus ve hasılatı ile timarlarını ve Karitena evkafı ve kalelerini gösteren mufassal defter. 11) TT 607, H. 991 (1583), III. Murat (1574-1595), Maliye, Askeriye, Mora livası kanunnamesiyle livaya mülhak kazaların nüfus ve hasılatıyla kalaların teçhizatına ve evkafına havi. 12) TT 712, H. 1022 (1613), I. Ahmet (1603-1617), Maliye, Evkaf, Askeriye, Mora livasının Balyabadra, Hlumiç, Kalavrita, Arkadya, Andrusa, Muton kazaları köylerinin nüfus ve hasılatını havi mufassal defter suretidir. 13) TT 714, H. 1022 (1613), I. Ahmet (1603-1617), Maliye, Evkaf, Mora livasının Korintos, Tripolis, Arhos, Anapoli, Karitena kazalarının nüfus ve hasılatlarıyla hasları ve Karitena’daki evkafı beyan eden mufassal tahrir defteri. 14) TT 715, H. 1022 (1613), I. Ahmet (1603-1617), Maliye, Evkaf, Mizistira, livasında ve kalelerinde mustahfızanlara ait timarların ve evkafın mufassal tahrir defteri. 15) TT 777, H. 1052 (1642), Sultan İbrahim (1640-1648), Askeriye, Mora’da vaki Arkadya, Anavarin, Muton ve sair kalelerdeki barutçu, kundakçı (tüfek yapımcısı) , kireççi, kiremitçi, doğancı, mustahfızan ve topçuyanlar ile mevcud cephanelerin yoklamasına havi. 16) TT 796, H. 1076 (1665), IV. Mehmet, (1648-1687), Maliye, Mora livasındaki Korintos (Gördus) nahiyesinin Mora tahrir defterine sadık olarak yazılmış tahriri. 17) TT 797, H. 1079 (1668), IV. Mehmet (1648-1687), Askeriye, Cezair (Adalar) aklamından (kaleminden-dairesinden) Mora, Mizistra, İnebahtı, Eğriboz, Sığla?, Kocaeli livalarındaki timar sahiplerinden Kandiye (Girit) muhasarasında (kuşatmasında) bulunduklarını beyan edenlerle Anadolu mensuhat (timarları ibdal edilenlere) timarlarına havi. 18) TT 876, H. 1127 (1715), III. Ahmet (1703-1730), Maliye, Mora’da Tripolis kazasının nüfus ve hasılatıyla İslam, zimmi (Osmanlı tebası gayr-imüslimler), ve Venedikli müstemenlere (ecnebi tebasında olanlara) ait emlak ve araziye havi mufassal defter. 19) TT 878, H. 1127 (1715), III. Ahmet (1703-1730), Maliye, Mora’da vaki Manya kazasının Pasova, Kilef, Zarnata nahiyeleri kurasında İslam, reaya ve Venedikli tasarrufunda bulunan mezari (mezralar) çiftlikata (çiftlikleri) mübeyyin (beyan eden) mufassal defter. 20) TT 879, H. 1128 (1715), III. Ahmet (1703-1730), Maliye, Mizistra sancağında Kalamata, Leondar, Andrusa kazalarının nüfus ve emlak ve hasılatını mübeyyin (beyan eder). 21) TT 880, H. 1128 (1715), III. Ahmet (1703-1730), Maliye, Mora’da Arkadya, Anavarin-i Atik (Eski), Anavarin-i Cedid (Yeni) kazaları köylerindeki ve Mora’daki kalaların nüfus ve hasılatını mübeyyin ve Venedik emlakına mübeyyin mufassal tahrir defteri. 22) TT 881, H. 1128/1129 (1716), III. Ahmet (1703-1730), Timar, Mora’da serasker Osman Paşa tarafından tevcih (verilen) olunan timarlara havi. 23) TT 882, H. 1128 (1716), III. Ahmet (1703-1730), Maliye, Mora livasının tahrir-i emlak defteri (mülklerinin (arazi ve diğer gayr-i menkul) yazıldığı defter). 24) TT 883, H. 1128 (1716), III. Ahmet (1703-1730), Maliye, Benefşe (Monemvasia), Mizistra kazalarında on altışar karye ile dört bab (adet) manastırın defteri. 25) TT 884, H. 1128 (1716), III. Ahmet (1703-1730), Maliye, Teshiri (Zapt edilmesi) müyesser (kolay) olan Mora adasındaki emlak ve araziye mübeyyin. 26) TT 890, H. 1131 (1718), III. Ahmet (1703-1730), Timar, Askeriye, Mora livasındaki kalalar mustahfızanlarına, Mora muhafızları Mustafa ve Ahmet Paşalar tarafından tevcih olunan timarlara havi. 27) TT 894, H. 1138 (1725), III. Ahmet (1703-1730), Askeri, Mora’da Anapolu, Plamude, Kastel-i bahri (Deniz kalesi) ve sair kalaları muhafızlarıyla erbab-ı timarının (tımar sahiplerini) gösteren defter 28) TT 1046, Tarihsiz, Maliye, Mora’da Balyabadra kazasının havi olduğu köylerin nüfus ve hasılatını mübeyyin mufassal tahrir defteri parçası. Ayrıca Mizistra adına üç ve Korintos’a ait bir tahrir defteri de bulunmaktadır Bu defterlerin numaraları şöyledir. Mizistra: 603, 677, 731, Korintos 944 Aslında Tapu tahrir defteri olup ancak arşivde maliye katoloğunda yer alan Mora’ya ait defterler ise İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Maliyeden Müdevver Defterler adı altında şöyle numaralandırılmıştır MAD 561
MAD 5354 MAD 7217
Mora’nın 1715 yılında ikinci kez alınmasından sonra tutulan son tahrir defterleri ise Ankara Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadim Arşivi’ndedir ve aşağıdaki numaralar ile kaydedilmiştir. TT 15/509, 1715 tarihli (III. Ahmet 1703-1730) Mora Mufassal Defteri cilt 1 TT 24/510, 1715 tarihli (III. Ahmet 1703-1730) Mora Mufassal Defteri cilt 2 TT 25(1)/511, 1715 tarihli (III. Ahmet 1703-1730) Mora İcmal Defteri TT 71, H. 1129 (1716) (III. Ahmet 1703-1730), Mora (Kanunname) 2- Mora’ya Ait İlk Tahrir Defterin Özellikleri ve Tarihlendirilmesi Bilgi toplumuna ulaşan çağımızın insanı dünya ile olan iletişimini sağlıklı bir şekilde sürdürebilmek amacıyla zamanının büyükçe bir dilimini her gün ihtiyaç duyduğu bilgiye ulaşabilmek için harcıyor. Bu da zamanı daha değerli kılıyor ve insanları, ilgi duyulan konunun ana çerçevesini çizdiği kadar spesifik nüansları da gösteren, kısa ama özlü veriler sunmayı başaran istatistiksel bilgilere yönelmeye itiyor. Okuyucunun bu yoğun talebi son yıllarda tarih ilmi için de geçerli. Bundan dolayı tüm dünyada son zamanlarda bilim adamları tarafından yapılan tarih araştırmalarında istatistiksel bilgiler yoğun olarak kullanılmaya çalışılıyor. Ancak tarihin her çağı sahip olduğu kaynaklardan dolayı istatistiksel bilgileri kullanmada aynı oranda şanslı değil. Örneğin eskiçağ, ortaçağ ve yeniçağ dönemlerinde çalışan tarihçiler yakın ve modern dönem tarihi üzerinde çalışan meslektaşlarına göre daha az şanslılar. Bir de elimize ulaşan istatistiksel kaynakların az olması “Dünya tarihinin istatistik öncesi dönemin merkezinde bulunmasına” neden oluyor. Ancak “bu durumun tek istisnasının da Türklere ait kaynaklar” olduğunu vurgulanıyor.1 İstatistiksel olarak istisna diye nitelendirilen Türk kaynakları ortaçağın son dönemi ve yeniçağ için Osmanlı tahrir defterleridir. Bu defterlerde fethedilen yeni bölgelerde Osmanlı taşra teşkilatının nasıl uygulandığını, halkın demografik yapısını ve onomastiğini, bölgenin toponomisini ve iktisadi tarihini öğrenmemiz mümkün olmaktadır. 2 Osmanlı öncesi Bizans döneminde de Osmanlı tahrir sistemine benzeyen ve X. yüzyıldan itibaren uygulanan, kişilerin mal ve mülklerini kaydederek onları vergilendiren ve her otuz yılda bir tekrarlanan yeniden yazım manasına gelen anagrafi (αναγραφή) sistemi vardı. Ancak Bizans İmparatorluk arşivlerinin tamamen yok olmasından dolayı, biz bu sistemi sadece elimize ulaşabilen çok az sayıdaki kayıt örneklerinden öğrenebiliyoruz.3 Ancak Bizans İmparatorluğu’nda anagrafi türü çok önemli bilgiler içeren ve üzerinde yaşayanlarla birlikte toprağın tasarruf hakkının devlet tarafından kişilere ve kiliselere devredildiği kayıtların tutulduğu praktikalar (Πρακτικά) da vardı. Bu kayıtlar anagrafi kayıtlarına nazaran çok daha fazla sayıda günümüze kadar ulaşmıştır.4 Fakat bu kayıtlar ne içerik açısından, Osmanlı tahrir defterleri kadar kapsamlı ne de sayıca tahrir defterleri kadar çoktur. Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde kalan pek çok bölge gibi Mora yarımadasında da tahrir defterleri tutulmuştur. 1460 yılında Mora Despotluğu’na son verildikten sonra yapılan tahrirlerin pek çoğu günümüze kadar ulaşmıştır. Çalışmamızın konusunu ise Mora için tutulan ilk tahrir defterleri oluşturacaktır. Bu defterler şu anda iki ayrı arşivde bulunmaktadır. Defterlerden ilki Bulgaristan’da Sofya Kirill ve Metodiy Milli Kütüphanesi’nde 1/14662 5 numarada bulunmaktadır. Diğer defter ise İstanbul’da Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu Tahrir 106 no ile kayıtlıdır. Sofya Kirill ve Metodiy Milli Kütüphanesi 1/14662 numaralı defterin 48 yaprağı 98 sayfası vardır.7 Bir, iki, üç, on iki, on üç, yirmi, kırk, kırk bir, altmış beş, seksen iki, seksen üç numaralı sayfalar boştur. Genelde bu boş sayfalar bir dirlikten diğerine geçilirken verilmiştir. Defter başından ve sonundan eksiktir.8 Defterin 35 cm boyu ve 14 cm eni vardır.9 Sayfaların pek çoğu tamamen yada yarı sararmış durumdadır. Mürekkep bazı yerlerde silinmiş, ancak metin okunmayacak kadar zarar görmemiştir. Defterin filigranı makas şeklindedir.10 Defterin yazı türü XV. yüzyılda tahrir defterlerinin hemen hemen tamamında kullanılan tevki hattıdır.11 Defterin katibi Yunan, Arnavut ve Türk yer ve kişi adlarının fonetik yapısını maharetle göstermeyi başarmıştır. Bununla birlikte yabancı kökenli kelimelerin Türkçe telaffuzuna bağlı olarak bazı değişmeler olmuştur. Sesiz harflerin birleşimini kolaylaştıran sesli harfler kullanılmış; Stefanos yerine İstefanos12 yazılmıştır. Slav ve Arnavut yer isimlerinde sıklıkla kullanılan –itsa- son ekini ise –ça, çe, ca, ce- olarak ; Kalandritsa yerine Kalandriça yazılmıştır13. Yumuşak ve sert sessizlerde bir birleri ile zaman zaman yer değiştirmekte; Palya Patra yerine Balya Badra yazılmaktadır.14 V harfi ile başlayan kelimelerin ilk harfi bazen U harfine dönüşmekte; Vlaho yerine Ulaho yazılmaktadır.15 Ayrıca Balkanlardaki16 bir çok yerde görüldüğü gibi dişsel sessizler olan ve Türkçe’de yer almayan ancak Arnavutça ve Yunanca kelimelerde yoğun olarak kullanılan th ve dh harfleri peltek se ve zel harfleri ile gösterilmiştir. Örneğin Dhiahos Vartholemos (Διάκος Βαρθολαίμος) yerine Ziakos Varsolemos yazılmaktadır.17 Bütün bu veriler bize katibin Türkçe’nin yanı sıra, Arnavutça ve Yunanca da bildiğini düşündürüyor. Mora’ya ait Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu Tahrir 10 numarada kayıtlı ikinci defterin 36 cm boyu 13,5 cm eni 18 ve 2,5 cm de kalınlığı vardır. Defter 96 yaprak ve 192 sayfadan oluşmaktadır. Defterin otuzsekiz, otuzdokuz, altmışyedi, yüzkırkbir, yüzelliüç, yüzdoksaniki’nci sayfaları boştur. Defter siyah mukavvalı oval çiçek desenli yeni bir cilde sahiptir. Cild kapağının içi çiçek desenli ebru ile süslüdür. İlk sayfadan önce sonradan eklenmiş mavi bir karton vardır. Defter değişik zamanlarda iki kez arşivciler tarafından modern rakamlarla numaralandırılmıştır. Altı çizili olmayan rakamlar ilk verilen numaralardır. Altı çizili olan rakamlar ise en son verilen defterin sayfa numarasıdır.19 Defterin bazı sayfaları rutubetten zarar görmüştür ve bazı yerler okunamaz durumdadır. İki defter ilk bakışta aynı defterin parçaları gibi gözükmektedir. Ancak iki defter üzerinde birbirlerinden habersiz çalışan ilk araştırmacılar, defterlerin aynı defterin iki ayrı parçası olduğunu fark edememişlerdir. Sofya ve İstanbul’da bulunan defterlerin aynı defterin iki parçası olabileceğini ilk defa I. Alexandrapulos iddia etmiştir.20 Ancak bu iddiasını temelde Cvetkova’nın makalesine eklediği deftere ait fotokopilerin İstanbul’daki deftere benzediğine dayandırıyor. Yani defterin yazısına bağlıyor. Halbuki 15. yüzyılda tutulan bütün tahrir defterleri tevki hattı ile tutulmuştur. Yeterince kanıt gösterememesine rağmen I. Aleksandropulos iddiasında haklı çıkmıştır. Bu iki defterin aynı defterin parçaları olabileceğini ise herhangi bir kanıt göstermeden Beldiceanu’lar da 1986 yılında yazdıkları bir makalede söylemişlerdir.21 Kanaatimize göre defterlerin aynı olabileceğine en büyük kanıt filigranlarıdır. TT 10 no’lu defterin filigranı makas şeklindedir. Makasın boyu 7 cm, eni ise3 cm’dir.22 Filigranın şekli ve ebatlarından dolayı defterin kağıdı ya 1459-1460 Floransa menşeli ya da 1457 Napoli kaynaklı olabilir.23 Defterin yazısı tevkidir ve Sofya Metodiy ve Kiril Kütüphanesinde bulunan 1/14662 no’lu defterin bütün imla özelliklerini taşımaktadır. Tıpkı o defterde olduğu gibi –itsa eki ca, ce, ça, çe eki ile24, Stamati yerine İstamati,25 Palya Patra yerine Balya Badra26, Vlaho yerine Ulaho27 yazılmaktadır. Bütün bunlardan dolayı Sofya Kiril ve Metodiy Kütüphanesinde bulunan 1/14662 no’lu defter ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi TT 10 no’lu defter aynı defterin iki parçası olduğu kanaatindeyiz. Sofya’daki defter 35x14 cm, İstanbul’daki defter ise 36x13.5cm ebatlarındadır. Boyda bir ve ende yarım santimi geçmeyen aradaki fark ise parçalanan defterin daha sonra tekrar ciltlenmesinden kaynaklanmaktadır. TT 10 no’lu defterin cildinin yeni olması da defterin sonradan ciltlendiğinin bir kanıtıdır. Ayrıca iki defterin de makas filigranlı olması bu düşüncemizi kuvvetlendirmektedir. En son ve kesin bir kanıt olarak ise Nikefor Kavasila’yı gösterebiliriz. Nikefor Kavasila nefs-i Hulumiç’de oturmakta ve bir mahalleye kendi adını vermektedir. Biz bu zatı Başbakanlık Osmanlı Arşivi TT10 no’lu defteri 76. sayfasında “Mahalle-i Nikefor Kavasila, Nikefor el-mezkur” kaydı ile görüyoruz. Aynı zatı Sofya Kirill ve Metodiy 1/14662 no’lu defterde sayfa 49=varak 24a’da “timar-ı Nikefor Kavasila, kendü eşer” ifadesi ile buluyoruz. Yani Nikefor Kavasila nefs-i Hulumiç’de yaşamakta ve kendisi sefere katılmak görevi ile bir timar tasarruf etmektedir. Bu da Sofya ve İstanbul’daki defterlerin aynı olduğunun kanıtıdır. |