Određenje predmeta sociologije Sociologija
|
|  Yüklə 209.39 Kb.
|
| Poglavlje 1: UVOD U SOCIOLOGIJU
1.1. ODREĐENJE PREDMETA SOCIOLOGIJE Određenje predmeta sociologije
Sociologija (lat. socius – drug, učesnik, odnosno societas – zajednica, društvo; grč. logos – riječ, govor, nauka) jeste novost u carstvu naučnog znanja koja mu je unijela novu „imaginaciju“, novi pristup u objašnjenju društva, društvenih pojava i naučnih ciljeva. Iako je sociologija relativno mlada nauka, problemi kojima se bavi nalaze se još u začecima filozofskog mišljenja kroz različite teorijske pristupe sve do danas. Pluralizam teorijskih pristupa otvorio je i pitanje predmeta, metoda i svrhe sociološkog znanja, a time i njenog definisanja. Predmet njenog proučavanja jeste društvo, a već znamo da svaka od društvenih nauka pojedinačno kao svoj predmet ima društvo, što otežava određenje njenog mjesta među tim naukama. Zadatak: Pošto si se već upoznao/upoznala sa podjelom nauka u zavisnosti od vrste pojava koje proučavaju, pokušaj izvršiti klasifikaciju društvenih nauka. Koje su odlike tih nauka? Naš je zadatak da odredimo i razumijemo položaj sociologije među njima. S
ociologija je opšta nauka o društvu, to jest o totalitetu društvenih pojava. Kao najopštija nauka o društvu, sociologija uvijek stremi da dođe do opšteg i sistematizovanog znanja, ali njen predmet p roučavanja mora da bude društvo kao konkretni istorijski totalitet. Opštost podrazumijeva da se ona bavi društvom na apstraktan način, „a ono što je apstraktno može da postoji jedino na osnovu konkretne pojavnosti“. Sociologija proučava i svaku konkretnu pojedinačnu društvenu pojavu, težeći da otkrije način njene veze sa ostalim pojavama, da uoči njene opšte karakteristike, ali i da ukaže na njenu društvenu specifičnost. Društvo je totalitet sa svim zakonitostima koja su mu svojstvena, a koje treba otkriti, objasniti i preko njih i predviđati tok društvenih pojava. Sociologija se, prema tome, može odrediti kao najopštija nauka o ljudskom društvu, njegovoj strukturi, oblicima i uzrocima promjena, te njegovim istorijskim oblicima. Osnovna pitanja na koje sociolozi, po M. Tripkoviću, treba da odgovore jesu sljedeća: 1. šta je sociologija i koje su posebnosti njenog metoda; 2. šta je ljudsko društvo i u kakvom odnosu stoji napram prirode, čovjeka i istorije; 3. koji su elementi ljudskog društva i u kakvom su odnosu međusobno i prema društvu kao cjelini; 4. koje su pravilnosti društvenih promjena; i da li se na njih može uticati i kako; 5. koji su istorijski tipovi ljudskog društva dosad postojali, koje su karakteristike savremenih društava i šta se u budućnosti u tom pogledu može očekivati. Sociološki pristup proučavanju društvenih pojava i društva kao totaliteta podrazumijeva pristup sa pozicije nekog teorijskog stanovišta, odnosno na različite načine. Stoga je određenje sociologije, njenog predmeta i cilja, pluralističko. Sociolozi su se žestoko sporili o tome što je predmet proučavanja njihove nauke, iako su se slagali da je to najopštija nauka o društvu, da sintetiše znanje svih drugih društvenih nauka, da je od njih apstraktnija i da su njeni rezultati neposredno primjenjivi u praksi. Pred sociolozima se postavlja nezaobilazan zadatak sintetizovanja najvrednijih dostignuća svih dosadašnjih pristupa i teorija koje su se razvile u okviru sociologije. „Sociologija proučava društveni život čovjeka, grupe i društva“ (E. Gidens) Gidens konstatuje da je polje socioloških istraživanja veoma široko, od susreta pojedinaca na ulici do istraživanja globalnih društvenih procesa. Rajt Mils je određenjem „sociološke imaginacije“ kao sposobnosti da se društveni događaji shvate iz šire istorijske perspektive, a da se pri tom ona dovede u vezu sa životom i potrebama pojedinca, usmjerio način bavljenja sociologijom. Naime,imaginacija nas distancira od svakodnevnog, zdravorazumskog, laičkog tumačenja i ponašanja u životu kako bismo ih sagledali iz sociološkog ugla.
Sociologija kao opšta nauka o društvu ima svoj poseban predmet, kojem prilazi na specifičan način u odnosu na druge društvene nauke. Sociologiju interesuju sve one pojave koje izgrađuju mrežu uzročnih veza među sobom da bi se stvorila jedna stabilna cjelina, odnosno u krajnjem slučaju društvo. Predmet sociološkog interesovanja jesu društvene pojave: društveni odnosi, procesi, djelovanje, kao i društveni oblici grupisanja, organizovanja i institucionalnosti. Ona se, u zavisnosti od nivoa koji posmatra i predmeta interesovanja, prije svega zanima za makronivo i mikronivo društvenih pojava (na primer, za pojam ekološkog rizika u globalnom društvu, odnosno za porodicu i institucije porodice na mikronivou). Sadržaj njenih objašnjenja vezan je za opštosti, za pojave u okviru konkretnog društva, neki njegov dio (društvena grupa, porodica, društveni odnosi u njoj, obrasci kulturnog ponašanja i djelovanja), ali i za opšti makronivou (sistem, svjetski sistem, globalno društvo). individualnost „Mnogi događaji koji se naizgled tiču samo pojedinca, zapravo su odraz mnogo širih fenomena... Nezaposlenost, kao primjer, može da bude lična tragedija za onoga ko je izbačen sa posla i ne može da nađe drugi posao. Međutim, to daleko prevazilazi pitanja ličnog očajanja kad se milioni ljudi u društvu nalaze u istoj situaciji: to je tada javni problem koji izražava šire društvene trendove“ (E. Gidens). I ako se nalazimo u društvu naše „ponašanje“ nije prosto determinisano samo njime, jer mi posjedujemo i formiramo, stvaramo našu posebnost u odnosu na druge. Ta naša posebnost koja nas čini različitim od drugih je naša individualnost. „Upravo je i prednost sociologije da istražuje veze između toga šta društvo čini od nas i šta mi činimo sami sa sobom“ (E. Gidens). Podjela sociologije – sociološke discipline U sociologiji nalazimo mnoštvo pristupa, objašnjenja i predviđanja društvenih pojava sa različitih aspekata, odnosno teoretskih orijentacija. Stalno preispitivanje sociološkog znanja, opovrgavanje, odrazilo se i na njen istorijski razvoj. Naučno znanje zasnovano na homogenosti pristupa vodilo bi jednom objašnjenju, ali to onda ne bi bila nauka. Sve bi bilo zatvoreno, apsolutno homogeno. Nauka i jeste zatvoreni sistem što se pravila, zakonitosti, normi i kriterijuma tiče, ali ona ne bi bila to da saznanja koja nudi nisu relativizovana. Ona tako postaje otvoreni poziv (K. Poper), u stalnom objašnjenju i dovođenju pod kritiku postojećeg stanja. Nauka je dio svijesti društva, a društvena svijest uslovljena je raznim faktorima, vrijednostima, orijentacijama, ideologijama, politikom, religijom, što je na nju – pa tako i na sociologiju – uticalo u teorijskim objašnjenjima. Radikalni pristup u sociologiji desio se pojavom velikih ideologija totalitarizma, tako da se jedna od većih podjela u okviru nje, osim teoretskih (što je nužnost i poželjnost nauke), desila pojavom socijalističke ideologije. Sociologija se podijelila na građansku (zapadnu) i marksističku sociologiju. Ta podjela nije samo na ideološkoj ravni već se ogleda u pristupu, metodologiji i cilju ove nauke.
Različiti teorijski pristupi jedna su od najvećih vrijednosti sociologije. Ona se razvijala tokom svoje istorije kao opšta nauka o društvu, kao nauka o pojedinačnom. Determinisana je naglim društvenim razvojem, a sociolozi su se u okviru nje specijalizovali za proučavanje konkretnih društvenih pojava. Tako je konstituisan veliki broj socioloških disciplina – parcijalnih ili posebnih sociologija. Neke od njih nastale su i prije konstituisanja same sociologije (sociologija rada), a neke su se toliko razvile i razgranale da su postale opšte nauke za date društvene probleme (sociologija kulture je opšta sociologija kulture i umjetnosti, jer su iz nje nastale neke nove sociološke discipline: sociologija simbola, umjetnosti, medija, romana, RTV, pozorišta, filma, sporta, slobodnog vremena itd.). Sociologija rada Navešćemo najznačajnije sociološke discipline i predmet njihovog interesovanja, bez pretenzije preciznog definisanja. Sociologija rada Sociologija rada jedna je od najstarijih socioloških disciplina. Prikupljanje podataka iz ove oblasti započeto je prije konstituisanja i same sociologije. Predmet istraživanja ove discipline jeste oblast rada, radnih odnosa, profesionalne orijentacije, motivacija radnika, svojina i svojinska moć, uslovi radne sredine, konflikti u oblasti rada, oblici organizovanja i institucionalizacije rada, industrija kao društvena tvorevina, njen odnos prema širem društvu. Industrijsku sociologiju neki nazivaju i sociologijom rada. Mada se poklapaju pitanja interesovanja jedne i druge, predmet sociologije rada dosta je širi jer se bavi pitanjem rada i van industrije.
Sociologija kulture i umjetnosti Predmet sociologije kulture jeste fenomen kulture, njeni oblici i tipovi, civilizacija, funkcije kulture, igra, slobodno vrijeme, masovna kultura, kulturna politika, različiti oblici i vrste umjetničkog oblikovanja, uticaj prirodnih i društvenih faktora na tip i karakter kulture, uticaj kulture na ukupne društvene tokove itd.
Sociologija religije Sociologija porodice Sociologija porodice proučava porodicu kao primarnu društvenu grupu, njene funkcije, tipove, institucije porodice, brak i srodstvo, njihove tipove, uticaj društvenih faktora na tip i karakter porodice itd. Sociologija religije P
Sociologija politike Sociologija politike proučava politiku kao stvarnost, kao projekt, veze političkih fenomena i stvarnosti, oblike političkih grupa, institucije i organizacije, političku moć, političke sisteme, kulturu, ideologije, vrste društvenih sukoba, integracije, političke aspekte društvene stratifikacije itd. N
eki sociologiju prava vežu za sociologiju politike, pa je nazivaju sociologijom države i prava. Međutim, sociologija prava jeste posebno formirana disciplina koja za predmet ima manifestne oblike prava, vrste prava, pravo kao oblik društvenosti, odnos prava i moći, pravne instrumente, odnos prava i slobode, pojam suvereniteta, odnos države i prava itd.
Sociologija naselja Sociologija naselja proučava naselja kao projekciju društva u prostoru. Proučava različite tipove naselja, ulogu i značaj grada i njegove tipove tokom istorije i danas. Nju zanimaju osnovne funkcije sela i njihovi tipovi, kao i uticaj prirodnih i društvenih faktora na tip, funkcije i karakter naselja. Ova sociologija razvija se preko sociologije grada (urbana sociologija) i sociologije sela (ruralna).
Socijalna patologija (ili sociologija devijantnog ponašanja) bavi se proučavanjem društvenih devijacija, devijantnim ponašanjem, društvenim reakcijama, subkulturom devijantnih grupa, uzrocima devijacija i njihovim pojedinačnim oblicima: prostitucijom, kockanjem, samoubistvom, alkoholizmom, narkomanijom, kriminalom, maloljetničkom delinkvencijom. Danas skoro da nema područja društvenog života za koje se nije razvila posebna sociološka disciplina. Tako postoji više desetina socioloških disciplina koje su se specijalizovale samo za određena pitanja društvenog života. Kao zaključak treba istaći da je sociologija svojim predmetom, različitim teorijskim pristupima i ciljevima, a pod uticajem „duha vremena“, postala jedna od najrazvijenijih društvenih nauka. Izdiferencirana na svoje posebne sociologije, ona čini pogled na socijalnu stvarnost čovjeka, društvenih grupa i društva kao totaliteta. Sociologija je, kako kaže jedan njen apologeta, „postala enciklopedija znanja o društvenosti. Sociologija i drugi oblici naučnog znanja Kao samostalna društvena nauka sociologija je nastala pod uticajem različitih oblika znanja: filozofskog, naučnog: istorije, političke ekonomije, etnografije, političkih nauka itd. Izdvajanje sociologije i njen dalji razvoj kao samostalne nauke praćen je intenzivnim odnosnom sa tim oblicima znanja, jer joj pružaju raznovrsni materijal, činjenice, znanje na osnovu kojih ona izvodi svoja teorijska uopštavanja. Sociologija ne izgrađuje samo odnos prema društvenim već i prema prirodnim naukama kroz njihov metodološki i teorijski uticaj. Uticaj prirodnih nauka ogleda se kroz teorijske pravce (npr. naturalizam, njegove pravce i pojedinačne teorije) i metodološke pristupe. Društvene nauke specijalizovale su se za posebna područja društvenog života odnosno specifične društvene pojave. Sa njima je sociologija, kao opšta društvena nauka, uspostavila međusobno zavisan odnos i stalnu razmjenu naučnog znanja.
Istorija proučava pojedine događaje, njihovu hronologiju, dok sociologiju zanimaju društveni odnosi i veze između tih događaja (ono što je zajedničko za određenu pojavu). Svaka društvena pojava je, prema Marselu Mosu, plod istorijskih i geografskih mnogostrukih veza. Sociologiju „nikad, ni najvećim apstrahovanjem, ne bi trebalo potpuno odvojiti ni od lokalne boje, ni od istorijske podloge“. Sociologija istoriji ukazuje na unutrašnje događaje i veze između pojava, kako bi se oslobodila manje bitnih činjenica u svom objašnjenju.
Sociologija proučava društvene zakonitosti, grupe i društvo kao cjelinu, dok psihologija proučava psihičke pojave, ponašanje i unutrašnje doživljaje čovjeka. Veza sociologije sa ovom naukom ogleda se u obavezi sociologije da proučava i subjektivnu stranu ljudskog djelovanja (osjećanja, emocionalni odnos motivaciju...) u objašnjenju društvenih pojava. Ponašanje ljudi u odnosu na društvenu cjelinu – predmet je proučavanja socijalne psihologije kao discipline koja se nalazi između sociologije i psihologije. „Socijalna psihologija proučava interpersonaln ponašanje ljudi, interakciju, posebno opažanje mišljenja kao i mjesto i ulogu psihičkih funkcija čovjeka u čovjekovom ponašanju u određenim socijalnim prilikama“ (N. Rot). Stoga su sociologija i socijalna psihologija međusobno uslovljene, tj. njihova se interesovanja ukrštaju. Od filozofije se sociologija, kako smo vidjeli, odvojila sredinom XIX vijeka tražeći oslobođenje od metafizičkog načina mišljenja („metafizički period“ – O. Kont) i afirmisanja pozitivnog. Sociologija tokom svog razvoja izgrađuje značajan teorijski sistem pod uticajem različitih filozofskih struja. Filozofija je sistem najopštijih kategorija o svijetu, njegovim zakonitostima, suštini čovjeka, mogućnostima i načinima spoznaje, znanju, dobru, lijepom, vrijednostima... Sociologiju interesuju društvene pojave u svojim varijacijama; a kada je o njihovom uticaju na svijest ljudi riječ, ulazi se i u područja filozofije. Filozofija sociologiji nudi „univerzalni pogled na svijet“, opšte zakonitosti. gnoseološko-metodološku osnovu, vrijednosnu osnovu. Dok filozofija objašnjava zakonitosti svijeta u najširem smislu i najopštije, sociologiju interesuju društvene pojave i društvo kao dio te stvarnosti. Filozofski pristup sveobuhvatniji je od sociološkog a saradnja je izražena kroz vezu sa političkom i socijalnom filozofijom.
1.2. METOD SOCIOLOŠKOG ISTRAŽIVANJA Pojam i karakteristike sociološkog metoda
Uz predmet, određujući element svake nauke i njenih karakteristika jeste njen metod. Metod (grč. methodos – put, način, put istraživanja) planirani je način prikupljanja, sređivanja i objašnjenja u nekoj nauci da bi se došlo do naučnog saznanja. Pod metodom se podrazumijeva put ili način na koji nauka dolazi do naučnog saznanja. Nauka koja se bavi opštim principima i oblicima metodskih postupaka, načinom njihove primjene, kritičkom analizom pojedinih metoda itd. naziva se metodologija. S
metodologija. ociologija je ujedno teorijska i praktična nauka, u zavisnosti od pristupa sociologa njenom cilju, te je neki posmatraju kao samo teorijsku a drugi kao samo eksperimentalnu nauku. Sociologija polazi od neraskidive veze između teorije i prakse (istraživanja, empirije), od toga da se svaki metodološki postupak mora temeljiti na nekoj opštoj teoriji.Metod neke nauke zavisi od karakteristika njenog predmeta. Dosadašnja iskustva uče nas da više nauka ima iste ili slične metodske postupke (istorija, politička ekonomija, psihologija...) pa ih nauke prilagođavaju predmetu svog interesovanja (na primer, posmatranje, eksperiment, anketa, analiza sadržaja...). Metodski postupci koje koristi sociologija preuzeti su iz drugih nauka i prilagođeni proučavanju društva, to jest proučavanju društvenih pojava. Istorijat metoda sociologije započinje Kontovim određenjem „socijalne fizike“ kao nove nauke. On tom sintagmom određuje i njen predmet i preuzeti pozitivistički postupak. Fizika je, prema njegovom uvjerenju, u tom trenutku imala najprecizniji i najrazvijeniji metodski instrumentarij. Metod jedne opšte nauke o društvu preuzet je iz prirodnih nauka (fizika, biologija) nekritički, i to je karakteristika početne etape razvoja sociologije krajem XIX vijeka. Osnovna primjedba takvom pristupu ogleda se u činjenici da su prirodne i društvene pojave po karakteristikama suprotne jedne drugima; stoga i njihovo proučavanje mora biti drugačije. Osnovne karakteristike metoda sociologije su: 1. metod direktno zavisi od predmeta (npr. od vremena i prostora u kojem se proučavana pojava dešava, zavisi i odabir metodskog postupka); 2. metod sociologije nije originalan već je preuzet iz drugih nauka i prilagođen njenom predmetu; 3. metod je opšti, generalizirajući; 4. metod sociologije je istorijski jer se društvene pojave posmatraju kroz njihov razvoj.
Svako naučno istraživanje mora u sebi da obuhvati tri nerazdvojna aspekta, odnosno mora biti zasnovano na opštoj teoriji. Ona mora da ima svoja pravila, principe i praktične aktivnosti kojima dolazi do objašnjenja i predviđanja društvenih pojava. Teorija podrazumijeva polazište u istraživanju, tj. naše naučno, teorijsko predznanje o pojavi koju istražujemo. Ona određuje metodološke postupke, od definisanja hipoteze (početni stav, pretpostavka) preko odabira tehničkih postupaka kojima ćemo prikupiti i obraditi podatke. Na kraju istraživačkog postupka potvrdiće ili osporiti, opisati, objasniti i predvidjeti društvene pojave. Logika je filozofska disciplina koja se bavi pravilima i zakonitostima istinitog i valjanog mišljenja. Time nam ona omogućuje sukcesivni (logički) redoslijed postupaka i radnji u dolasku do naučnog objašnjenja. Taj se proces u naučnom istraživanju mora odvijati po utvrđenom planu, odnosno preko projekta istraživanja. Sociološko istraživanje podrazumijeva tri osnovne faze koje su obuhvaćene programom i planom istraživanja: 1. definisanje problema istraživanja i postavljanje hipoteze (proizilazi iz opšte teorije); 2. prikupljanje i sređivanje podataka; 3. analiza podataka, dokazivanje, zaključivanje i provjeravanje. Plan socioloških istraživanja u svakoj od ovih faza podrazumijeva i detaljnu razradu postupaka koje treba sprovesti. Istraživanje se vrši u različite svrhe (naučno saznanje, sondiranje javnog mnjenja, potrebe tržišta itd.) i od različitih naručilaca (instituti, agencije, medijske kuće, partije, potrošači, proizvođači roba itd.). Stoga se u okviru plana mora se odrediti: – problem istraživanja (primjer, gledanosti neke TV emisije); – postavljanje hipoteze; – određenje prostora i vremena istraživanja, tj. prostornovremenske širine i dubine pojave (određenje vremena – kad, i prostora – gdje će se istraživanja izvoditi); – određenje osnovnih postupaka pomoću kojih će se istraživanje sprovesti; – određenje populacije i uzorka istraživanja. Populacija je osnovni skup, grupa u kojoj se proučavana pojava dešava. Od njenih karakteristika i obima zavisi i obim i karakteristika uzorka. Uzorak je dio populacije ili osnovnog skupa koji je obuhvaćenih istraživanjem. Vrste i oblici uzorka i način njihovog formiranja i li odabira su različiti i zavise od problema istraživanja i opredeljenje istraživača; – određenje tehničko-materijalnih i finansijskih sredstava za realizaciju projekta (budžet, tehnička pomagala, sredstva itd.); – određenje pomoćnog tehničkog osoblja kao dijela istraživačkog tima (programeri, statističari, šifranti, anketari itd.). U drugoj fazi istraživanja, određenim i definisanim pomoćno-tehničkim postupcima i instrumentima sprovodi se: 1. prikupljanje podataka (posmatranje, eksperiment, anketa, intervju, sociometrija, mjerenja itd.); 2. sređivanje i klasifikovanje podataka (podaci ne znače ništa dok se ne dovedu u vezu jedni sa drugima, tj. dok se ne uvede zajednički kriterijum grupisanja (pol, starost, obrazovni nivo, mjesto stanovanja, primanja, socijalno stanje itd.); 3. prikazivanje podataka kroz različite forme (tabele, skale, dijagrami, različiti oblici kompjuterske animacije). U trećoj fazi sprovodi se postupak tumačenja, dokazivanja i zaključivanja – na osnovu prikupljenih podataka hipoteza se potvrđuje ili osporava. Nova saznanja povezuju se sa već poznatim saznanjima, iz čega se izvodi zaključak o proučavanoj pojavi. Da bismo bili sigurni da smo postupali po planu istraživanja, vršimo provjeravanje preko panel-istraživanja (ne mora biti obuhvaćen isti uzorak niti se mora tretirati isti problem). Preko posebnih i opštih metoda kompariramo, analiziramo, sistematizujemo datu građu. Metode pomoću kojih se dolazi do naučnih činjenica (pomoćno-tehnički postupci) i instrumenata koji se u njima primjenjuju jesu: test, intervju, upitnik, sociometrijski test itd. Metode koje služe za sređivanje, upoređivanje, uopštavanje, prikupljenog činjeničnog materijala jesu: komparativna, istorijsko-komparativna, statističko-komparativna, etnografska i dr., dok su logičke metode bez kojih je nezamisliv naučni rad: induktivno-deduktivna, analitičko-sintetička i dr. Naučni metod sociologije čine integrisani svi ovi postupci. Sociologija kao opšta društvena nauka predstavlja jedinstvo teorijskog objašnjenja i empirijskog istraživanja. Sociološko istraživanje predstavlja put prema znanju o društvenim pojavama, s jedne strane; te društveni odnos između naučnika i društvene sredine, s druge, tj. „interakciju istraživača i predmeta istraživanja“.
„
Posmatranje Nauka počinje posmatranje i mora najzad da se vrati posmatranju za svoju konačnu potvrdu“ (Viljem Gud – Pol Het) Posmatranje je najstarija i najrasprostranjenija metoda cjelokupne čovjekove radoznalosti i želje za saznanjem sebe i okoline (Kuzmanović i ostali). Prilikom upotrebe raznih postupaka za prikupljanje podataka, ne treba nikada zaboraviti na posmatranje koje je, u krajnjoj instanci, temelj za ocjenjivanje vrijednosti obavještenja dobijenih pomoću ostalih tehničkih sredstava (V. Milić). Naučno posmatranje razvilo se iz svakodnevnog zdravorazumnog nekontrolisanog posmatranja ali su ga ciljevi naučnog saznanja učinili različitim i u načinu odvijanja i objektivizacije. Posmatranje ima svoje granice „da li možete posmatrati prošle događaje... unutrašnje psihičke doživljaje. Istraživač je svjestan socijalnih granica posmatranja, a ne samo granica metoda posmatranja“ (Đ. Šušnjić). Posmatranje je prikupljanje podataka o pojavama putem njihovog neposrednog čulnog opažanja. To je jedna od rijetkih metoda gdje se informacije o pojavama dobijaju na neposredan način, tj. ono je neposredan uvid u stvarnost i taj se uvid ostvaruje čulnim putem. Kod nekih autora svako prikupljanje podataka nazvano je posmatranjem (M. Diverže). Naime, posmatranje može biti neposredno (čula) i posredno (dokumenata, anketa, intervjui itd.). Pošto je najstarije kad je o metodama riječ – posmatranje se javlja u više različitih varijanti, u zavisnosti kako se vrši, od uloge posmatrača i od broja posmatranih slučajeva. U savremenim sociološkim istraživanjima pojavljuje se kao: 1. nekontrolisano (posmatrač je svjedok određenog dešavanja i tako posmatranje nije provjereno od strane drugih posmatrača); 2. naučno posmatranje. Profesor Đuro Šušnjić ističe dva osnovna oblika posmatranja: 1. posmatranje sa učešćem; 2. posmatranje bez učešća. Američki autori V. Gud i P. Het razlikuju sljedeće oblike posmatranja: 1. prost oblik posmatranja; 2. nekontrolisano, učesničko posmatranje (nedostatak ovog posmatranja jeste u paradoksu da istraživač, ukoliko stvarno postaje učesnik, sužava opseg iskustva... Zauzima posebno mjesto u grupi, uključuje se u određenu kliku ili prijateljski kružok; 3. neučesničko posmatranje; 4. klasični oblik posmatranja. Posmatranje se odlikuje time što je ono uvijek selektivno i određeno je ciljem istraživanja. Problem posmatranja jeste nekontrolisanost novih istraživanja, ograničenost opažajnog polja (prostor i obim grupe,spontanost događanja, ograničenost vremena, subjektivnost, socijalizacija s društvenom sredinom). Za razliku od svakodnevnog posmatranja, naučno posmatranje mora biti: 1. selektivno prikupljanje podataka; 2. sistematično a ne slučajno; 3. plansko i unaprijed osmišljeno; 4. usmjereno – cilj posmatranja određene hipoteze; 5. usmjereno na cjelokupnost pojave; 6. standardizovano. U zavisnosti od broja pojava koje se posmatraju, može biti posmatranje određenih slučajeva (monografija, case study – analiza slučaja) i posmatranje masovnih pojava.
Analizu sadržaja svrstavaju i u kvalitativne i u kvantitativne metode. Ona je najpoznatija podvrsta posrednog posmatranja (posmatranje dokumenata i sadržine sredstava javne komunikacije). Analiza sadržaja spada u kvantitativne tehnike kojom se opisuje učestalost ili sadržaj neke poruke u saopštavanju, javnoj komunikaciji, publikovanju itd. (npr. karakterističnih riječi u nekom novinskom tekstu). Analiza je usmjerena i načinu saopštavanja, frekvenciji pojavljivanja poruke, stavovima, namjenama, vrijednostima i odnosom prema drugim – primaocima poruke. Formiranje baze podataka koja je podložna analizi sadržaja je zadatak određenih institucija na nacionalnom nivou (državni arhiv, statistički zavod, državna biblioteka itd.) na lokalnom nivou (mediji, biblioteke, arhivi, crkve, institucije, sportski klubovi itd.). Sadržaji za analizu javljaju se u različitim formama (pisano, video, audio, slikovno, zbornici, poruke, eksponati itd.). Jedinice posmatranja specifične su kod analize sadržaja, i to su proizvodi a ne ljudi. Takvi proizvodi nosioci su informacija, odnosno nosioci značenja simbola. Ključni pojam jeste poruka, jer je analiza sadržaja počela kao analiza teksta, ali se danas analiziraju svi oblici komunikacija. A fokus-grupa naliza sadržaja jeste svaka tehnika zaključivanja koja se zasniva na sistematskom i objektivnom identifikovanju karakteristika datih poruka. Fokus-grupe Pojam fokus-grupa ili diskusionih grupa javlja se kao grupni intervju. Grupa broji od osam do 12 ljudi, formira se tako što učesnici imaju određeni skup osobina ili iskustvo i reprezentuju neku grupu (glasači neke stranke, predstavnici privatnog ili javnog sektora, manjinskih grupa itd.). Fokus-grupe i intervju često se nazivaju metodama za istraživanje motivacije, a koriste se i za istraživanje stavova i ponašanje. Fokus-grupa se formira da bi se organizovano diskutovalo pod vođstvom moderatora ili facilitatora o pitanjima koja su važna za istraživanje. Tok diskusije se snima a kasnije analizira. Diskusija teče po zacrtanom redoslijedu, od opštih tema i ide prema specifičnim pitanjima (tehnologija lijevka). Obično traje 1,5–3 sata. Fokus-grupa definiše se kao kvalitativni pristup u istraživanju. Prvi put koristi ih R. Merton u proučavanju ubjedljivosti ratne propagande pred Drugi svjetski rat. Danas su one postale trend posebno u oblasti marketinga, a u sociologiji mogu biti posebno koristan izvor o tome kako različite društvene grupe vide svoj status ili uočavaju zajedničke teškoće u životu. Intervju Intervju Intervju je vjerovatno najstariji metod za prikupljanje podataka od drugih ljudi. To je usmeni naučni razgovor, dok je anketa naučni razgovor putem pisanog upitnika. Ovim metodama može se doći do stanja svijesti, do onog skrivenog, specifičnog, za veliki broj društvenih pojava. Intervju je direktna komunikacija koja se obavlja neposredno, interakcija dvije strane. Intervju koji se vodi u naučne svrhe mora biti planski usmjeren i organizovan. Da bi se razgovor standardizovao, mora se pripremiti tzv. osnova za razgovor, tj. formulisati osnovna pitanja. Pravila za vođenje intervjua su univerzalna. „Intervju je mjerni instrument u naukama o ponašanju“ (B. Kuzmanović). Odgovori intervjuisanog na pažljivo odabrana sastavljana i postavljana pitanja, moraju se prevesti u neka svojstva koja su predmet istraživanja. I
Intervju i anketa (strukturirani upitnik) kao metode su međusobno srodne i blisko povezane, i predstavljaju specifične oblike društvene komunikacije. Mnoge osobine koje ima intervju, ima i anketa: pitanja otvorenog i zatvorenog tipa, formulacije i redoslijed pitanja, odnos pitanja prema osnovnim problemima istraživanja itd. Anketom se obezbjeđuje anonimnost ispitanika, a posebno se garantuje anonimnost kod ankete zatvorenog tipa pitanja. Sljedeća prednost ankete jeste u činjenici da posredovanje ispitivača nestaje kroz objašnjenja i sugestije itd. Osnovna ograničenja ankete jesu: obrazovni nivo socijalne sredine (pismenost stanovništva), isključuje mogućnost pomoći ispitaniku objašnjenjem ili uputstvom, anketarske greške itd. Posebno važan problem jeste utvrđivanje sadržaja ankete i pravilno formulisanje pitanja. Sadržaj ankete određen je definisanjem problema bazirane na teoretskoj osnovi i mora biti konkretno razrađen. U zavisnosti od tipa pitanja razlikuju se ankete sa zatvorenim tipom pitanja (unaprijed ponuđeni modaliteti odgovora) i ankete otvorenog tipa pitanja (ispitanik sam formuliše odgovore). Prilikom anketiranja mora se voditi računa da je zagarantovana anonimnost, da vlada tolerantna atmosfera i da se učesnici ankete osjećaju ravnopravnim osobama. Eksperiment Eksperiment „Eksperiment ne daje teorije on ih samo provjerava“ (Vodgud Phet) Većina mislilaca iz oblasti društvenih nauka odbacuje i iskazuje sumnju na primjenu eksperimenta za proučavanje društvenih odnosa. Kont je smatrao da to nije prikladna metoda u sociologiji jer se društvene pojave dešavaju spontano, što je protivno njegovoj logici i remeti društveni tok. Prema Dž. S. Milu, pravi eksperiment podrazumijeva homogenizaciju osnovnih uslova, što je nemoguće da se desi u dva različita društva. Dirkem smatra da je nemoguće izvoditi eksperiment u ljudskom društvu, a uporedna metoda je prava zamjena za njega. Umjesto stvarnog, Veber predlaže takozvani misaoni eksperiment kroz uvođenje „idealnih tipova“. Eksperiment predstavlja vještački izazvanu situaciju, pri čemu se izoluje određeni faktor kao determinanta date pojave. Razlog skepse klasika sociologije prema eksperimentu ogleda se u sljedećem: društvene pojave su složene i promjenjive, ne dešavaju se pod uticajem jednog faktora, potpuna homogenizacija grupe nije moguća, ponašanje pojedinaca mijenja se u vještački stvorenoj situaciji. Pravne i etničke prepreke u društvu sprečavaju eksperimentisanje sa ljudima. U sociološkom istraživanju moguće je primijeniti tzv. prirodni eksperiment, tj. proučavanje onih situacija koje nisu izazvane od strane istraživača već su posljedica određenih društvenih ili prirodnih pojava (npr. migracija stanovništva u slučaju rata, elementarnih nepogoda itd.).
Pomoću sociometrijske metode moguće je ispitivanje sukob u grupi, izbora rukovodstva grupe, samoocjenjivanje položaja u grupi, socijalni ugled, psihološka struktura grupe. Moreno je težio da svojom metodom „preuredi čovečanstvo, te se sociometrija tako pretvara u naivnu filozofiju“ (Đ. Šušnjić). Istorijska metoda S Istorijska metoda vaka društvena pojava ima svoju prostornu i vremensku dimenziju, kao i društvo uopšte, ona se odvija na konkretnom prostoru i u konkretnom vremenu. Da bi se objasnila u potpunosti, mora se voditi računa o tri dimenzije: prošlosti, sadašnjosti i budućnosti – tj. o životnom iskustvu pojedinaca i društvenih grupa u toj istoriji. Sociologija se ne smije bazirati samo na postojećem stanju već svoju pažnju mora usmjeriti na proučavanje prošlosti ali i na futurološka pitanja, tj. na predviđanje budućih pojava. Istorija ljudskog društva jeste istorija kulture, civilizacije, religije, prava, filozofije, nauke, politike, sociologije itd. „Sociologija ne sme da zaboravi na svu širinu i dubinu prošlog društvenog iskustva“ (Đ. Šušnjić). Sociologija za proučavanje društva koristi izvore koji upućuju i daju podatke o prošlim događajima. Stoga postoje i različiti istorijski izvori koje možemo koristiti da bismo došli do naučne građe: fizički ostaci, usmena građa, arheološki nalazi, pisana građa, štampa, knjige, umjetnička dijela, filmovi i lična saopštenja, odnosno sjećanja aktera itd. Svi se oni, kako smo saznali iz istorije, dijele na primarne (iz prve ruke) i sekundarne (posredne). Primarni izvori omogućuju saznanje od neposrednih učesnika, dok su sekundarni svi ostali izvori. Istoriografski metod jeste jedna od metoda koja nam omogućava da odavno prošlim događaja dobijamo naučno validno saznanje. Uporedna metoda P
ripremajući da se napiše Atinski ustav, Aristotel je prikupljao ustave (zakone) grčkih polisa, upoređivao njihova rješenja da bi odredio koji je idealni – najbolji oblik vladavine. Društva se neravnomjerno razvijaju, ljudsko iskustvo je raznoliko, društvena komunikacija proizvodi nove oblike simbola, sredstava njihovog prenošenja, pluralitet različitih stilova, običaja itd. Da bismo mogli objasniti neku pojavu na sociološki način, uopštavanjem, moramo među različitim varijetetima iste pojave u datom trenutku ili kroz istorijski razvoj naći ono što je za nju zajedničko bez obzira na prostor i vrijeme. Taj zadatak možemo izvršiti komparativnom (uporednom) metodom u sociologiji. „Uporedna metoda omogućava da upoređujemo društva i kulture, kao i da upoređujemo istu pojavu u različitim društvima i kulturama“ (Đ. Šušnjić). Upoređivati možemo društvene organizacije, vrijednosne sisteme, probleme koje imaju, koje pokušavaju riješiti itd. Uporedbom dolazimo do otkrivanja sličnosti u razlikama. J
Dirkem je posebno pridavao važnost uporednoj metodi smatrajući je za osnovnu metodu u okviru sociologije, a njome se mogu upoređivati pojave u okviru: jednog društva, više društava istog tipa i izučavanje svih tipova društva. Maks Veber je, prikupljajući materijal za svoju „Protestantsku etiku i duh kapitalizma“, vršio poređenje različitih tipova religija, E. Dirkem je za proučavanje samoubistva i ubistava takođe koristio ovu metodu. Zaključci koji se formiraju prevazilaze posebnosti jednog društva i omogućuju uočavanje razlika i sličnosti među društvima.
„Ova idealna konstrukcija daje nam idealnu sliku događaja na tržištu potreba u uslovima društva organizovanog na principima slobodne konkurencije i strogo racionalnog upravljanja... Supstancijalno samo ova konstrukcija slična utopiji do koje se došlo analitičkim akcentovanjem izvjesnih elemenata stvarnosti“ (Maks Veber). Idealni tip jeste racionalna konstrukcija neke pojave, misaona slika pojave u idealnom stanju. Metoda idealnih tipova podrazumijeva komparativnu radnju između takve slike pojave i njenog stvarnog stanja, pri čemu se mogu izvoditi zaključci o odstupanju, odnosno otklonu date pojave od te slike, tražiti uzroke takvog stanja. Veber je istakao npr. tri idealna ili čista tipa „legitimne vlasti“: 1. „racionalni“ ili birokratski tip vlasti; 2. „tradicionalni“ tip vlasti; 3. „harizmatski“ tip vlasti. Metod idealnih tipova služi analitičkoj komparaciji društvenih pojava. Statističke metode N izove brojeva, formula, grafikona srećemo svakodnevno preko naučnih objašnjenja, izražavanja ekonomskih pokazatelja, učinka sportista, uspjeha učenika, izbornih rezultata političkih partija... Kad se susretnemo sa takvim izrazima, sređenim podacima, obično kažemo da je to statističko predstavljanje karakteristika neke pojave. Statistika je potrebna radi „ praćenja stručne naučne literature, radi deskripcije i analize rezultata istraživanja, radi zaključivanja, radi planiranja, radi sprečavanja tako česte zloupotrebe statističkih podataka“ (Đ. Šušnjić). Statistika podrazumijeva analizu relativnih, tj. promjenjivih pojmova. Umjesto određenosti, izvjesnosti i sigurnosti – što je nudila klasična nauka – uvode se pojmovi neodređenost, relativnost, vjerovatnoća.„Svakako da je stepen naše sigurnosti da će se neka pojava desiti usko povezan sa kvantitativnim i kvalitativnim informacijama koje imamo“ (Đ. Šušnjić). Statistika podrazumijeva kvantifikovanje kvalitativnih osobina neke pojave, dovođenje kvantitativnih podataka u red, odnosno stvaranje određenih vrsta, klasa i rodova, čime se brojčano izražavaju kvalitativna svojstva pojave (npr. broj učenika prema polu, starosti, mjestu življenja, usmjerenju, uspjehu). Statistika nam omogućuje da pratimo razvoj – trend neke pojave (reprodukcija, rast ili opadanje izostanaka učenika, priraštaj stanovništva...). Statističke podatke koriste, ili su se za to specijalizovale određene službe u organizacijama i institucijama na državnom i međunarodnom nivou (Monstat, Eurostat...). Ti su podaci izvor informacija za planiranje, usmjeravanje društvene akcije, intervencije, preventivno djelovanje itd. Principi naučnog saznanja u sociologiji Norme mjerila Da bismo neku misao mogli da uvrstimo u nauku, ona mora da zadovolji određene norme ili mjerila. Ta misao mora da bude: opšta, objektivna, logična, sistematična, provjerljiva, mjerljiva, precizna, pouzdana, skladna itd. Sve to predstavlja epistemološke principe, a što nam omogućuje da možemo vrednovati naučno znanje. Nabrojane karakteristike koje naučno znanje treba da zadovolji jesu kriterijumi vrednovanja i osnovno sredstvo epistemološke analize. Naše saznanje, kao naučno saznanje, jeste saznanje o opštem jer ne postoji nauka o pojedinačnom. Mi smo prinuđeni da uopštavamo naučne stavove, opise i objašnjenja; ne postoji nijedan zakon koji nema odliku opštosti. Stepen opštosti zavisi od predmeta nauke, jer nauka je specijalizovan predmet znanja „o...“, a ne „o svemu“. Neki sociolozi smatraju da opštost nije nužno mjerilo, pošto ima nauka koje ne mogu da ga zadovolje (istorija, individualna psihologija...), ali načela iz kojih ona izvodi zaključke moraju biti opšta (Đ. Šušnjić). Sljedeći princip koji se postavlja naučnom saznanju jeste da zakonitosti koje se formulišu budu objektivnog karaktera, da budu stvarne, da pripadaju objektivnom svijetu. One ne smiju biti subjektivne, tj. da su u njih unesene naše želje, volja ili procjene; iako ih posjedujemo, one ne smiju da utiču na naše proučavanje društvenih pojava. Znanje treba da bude rezultat istraživanja, otkrivanje stvarnih karakteristika samog predmeta – objekta našeg saznanja, a nikako naš „pogled na stvarnost“. Da bi se došlo do objektivne spoznaje predmeta saznanja, moraju se koristiti određena sredstva i poštovati određena pravila, odnosno metode. To znači da se moramo ponašati sistematično, a to podrazumijeva da treba posjedovati i djelovati u procesu naučnog saznanja po određenom sistemu koji povezuje sve faze istraživanja. Sistematičnost mora da bude karakteristika cjelokupnog procesa kao i svakog njegovog dijela.
„Valja biti obazriv prema onome što se može, kao i prema onome što se ne može da meri: dohodak, broj rođenih, umrlih, oženjenih, razvedenih itd. može da se tačno izmeri, dok se ljubav, umetničko delo, moral itd. ne mogu tako da mere. Ne možete reći 'ona me voli 100%' ('mera ljubavi je – voleti bez mere'); 'ovo delo je 50% bolje od onoga', 'ova grupa je 20% ne/moralnija od one' itd. Ovu težnju da se sve izmeri Sorokin je nazvao kvantofrenijom“ (Đ. Šušnjić). Mjerenje pomaže preciznom definisanju pojava, izoštravanju pojmova, preciznijim i izoštrenijim klasifikacijama, određenju preciznijih hipoteza, njihovoj provjeri, ali iskusni naučnik „ne upušta se u mjerenje nemjerljivog“. Naučno saznanje ne smije se dovoditi u sumnju, odnosno ono mora biti pouzdano, uvjerljivo – postavljeno tako da mi opravdano vjerujemo u ono što nam nauka saopštava. Traže se argumenti u naučnoj teoriji koji idu u prilog i potvrdu opravdanosti znanja koje teorija nudi. to je broj tih stavova i argumenata veći, znanje je pouzdanije. Tako se u okviru metodologije razvijaju specifični kriterijumi pouzdanosti, odnosno posebne tehnike kao mjere pouzdanosti. Preciznost i pouzdanost usko su povezani kada se govori o tehnici mjerenja. Načne istine mogu se izreći na različite načine, ali njihov sadržaj mora biti istinit. Stil je samo spoljašnja strana mišljenja. Skladnost naučne misli mora stoga težiti tome da se uspostavi spoj nauke i odabranog jezika. Djelo tako postaje dvostruko vrijedno: istinito i lijepo! „Nastoj da sve što pišeš bude izraženo jasnim i razgovijetnim jezikom. Danas smo skloni da zaboravimo opomene mudrih ljudi: 'Piši tako da riječima bude tijesno a mislima prostrano'. 'Cijeni riječ, jer svaka može da svjedoči protiv tebe'“ (Đ. Šušnjić). Kad saznanje zadovolji navedene uslove, možemo reći da dato saznanje pripada naučnom. 1.3. SVRHA SOCIOLOGIJE Praktični ciljevi sociologije Kako se na sociologiju gleda danas u društvu, kako se njeno znanje koristi – pitanje je njene praktične primjene. Sociologija sa svojim saznanjima, a sociolog sa svojim kompetencijama nalaze svoje mjesto svuda u društvu. Velike kompanije, marketinške službe, turističke agencije, medijske kuće, političke partije itd. ne mogu zamisliti svoje djelovanje bez rezultata istraživanja koje im nudi sociologija, specijalizovane agencije, instituti, timovi koji istražuju konkretne društvene probleme u aktuelnom trenutku i na naučnoj osnovi nude objašnjenja. Sociologija na taj način indirektno mijenja društvenu stvarnost, jer društveni akteri prilagođavaju svoje socijalne akcije na osnovu rezultata socioloških istraživanja. Sociološko znanje nije više privilegija „sociološke javnosti“ već je široj društvenoj javnosti dostupno putem publikacija, časopisa, medija, stručne literature. U okviru socioloških mišljenja naći ćemo i ona koja je ne posmatraju kao nauku koja treba da ponudi samo objektivno saznanje o društvu. Neki teoretičari smatraju da ona treba da ima samo praktični cilj. Ali i samo nuđenje objektivnog znanja o društvu jeste praktični cilj nauke. U zavisnosti od određenja sociologije i teorijskog pristupa iz kojeg ono proizilazi, imamo i različita tumačenja njenog cilja. Neki sociologiju vide kao „nauku društvene krize“, Kont je kao pozitivnu nauku sociologiju vidio kao osnov „pozitivnog perioda“ društvenog razvoja, pomoću koje će društvo na osnovu spoznaje o sebi izbjegavati krize, zablude, lomove (teološki i metafizički period). Marks je u filozofiji društva vidio „duhovno oruđe proletarijata“, te sredstvo za razvoj klasne svijesti i projekt za revolucionarnu akciju. Veber je u njoj uočio nauku čiji je cilj da spozna društvo na osnovu unutrašnjeg samoposmatranja, oslobođenog uticaja prošlosti, odnosno idealno tipski model nauke koja će objasniti društvenu stvarnost. Dž. S. Mil smatra da sociologija ima mnogo značajnih implikacija u našem životu: omogućuje nam da društveni život posmatramo drugačije od laičkog pristupa, da na kritički način vrednujemo rezultate socijalne politike (reforme, društvene promjene, standard stanovništva...), ona nam može omogućiti samoposvećenost – bolje razumijevanje našeg „ja“. „Sociologija se tiče našeg sopstvenog života i ponašanja, a proučavati sebe najsloženiji je pokušaj koji možemo učiniti“ (E. Gidens).
1.4. NAJVAŽNIJI TEORIJSKI PRISTUPI Istorija socioloških ideja Sociološka misao ima dugu i bogatu predistoriju ali sociologija kao konstituisana nauka i sociološke teorije kao cjelovito objašnjenje društva imaju kratku istoriju. Sociološki problemi i pitanja koja ona postavlja dugo vremena su bili problem socijalno-filozofskog i uopšte filozofskog mišljenja. U misaonom nasljeđu od Platona i Aristotela nalazimo prva značajna razmišljanja o društvu: o nastanku države, idealnoj državi, klasnoj borbi između siromašnih i bogatih političkim oblicima društva itd. „Osnovni problem klasične političke filozofije, one kuju dugujemo Grcima, svodi se na pitanje koji je dobar ili najbolji politički režim“ (M. Filipović). Razvoj filozofije pokazuje da se ona ovim i sličnim pitanjima bavila i u periodima filozofije srednjeg vijeka, empirijske racionalističke filozofije, prosvjetiteljske filozofije, do njemačke klasične filozofije. Tokom XVII vijeka javlja se politička ekonomija kao nauka o privrednim aktivnostima društva, posebno u Engleskoj i Francuskoj pod uticajem fiziokrata (francuski ekonomisti čuveni po stavu „laissez-faire, laissez-passer“). U Engleskoj se razvija klasična politička ekonomija (Adam Smit i David Rikardo) sa teorijom vrijednosti, odnosno o uticaju rada u proizvodnji i stvaranju vrijednosti. Ovi problemi teorije predstavljaju i pitanja kojima će se opšta sociologija i njene posebne discipline kasnije baviti. U
Za nastanak sociologije značajno je i učenje socijalutopista, a posebno Sen–Simona kojeg istoričari sociologije i sami sociolozi, zbog ideja koje su predstavljale početak konstituisanja sociologije, smatraju značajnim a neki ga vide i kao osnivača sociologije. On je kao sekretar O. Konta imao veoma značajan uticaj na formiranje koncepcije objašnjenja društva i nove nauke. Nastanak sociologije omogućio je niz društvenih promjena najavljenih i ostvarenih velikim revolucijama u XVIII i XIX vijeku. Francuska i Američka revolucija promovišu svjetovne ideje i vrijednosti (sloboda, jednakost) naspram tradicionalnih objašnjenja i poretka. Industrijska revolucija dovela je do transformacije koje su temeljno promijenile svijet (uspostavljanje dinamičkih kontakata, revolucija u obliku komunikacija u svim oblastima). Razaranje obrazaca tradicionalnog načina života, mišljenja i djelovanja podstaklo je mislioce da razvijaju novo shvatanje i objašnjenje prirodnih i društvenih pojava. Pitanja koja predsociološka misao postavlja tiču se revolucija, njihove opravdanosti i uticaja na društvenu stvarnost „Pitanja na koja su mislioci XIX vijeka pokušali da odgovore – Šta je ljudska priroda? Zašto je društvo ustrojeno takvo kakvo jeste? Kako i zašto se društva menjaju? – ista su ona pitanja na koja sociolozi i danas pokušavaju da pruže odgovore“ (E. Gidens). Konstituisanje sociologije kao posebne nauke u XIX vijeku mora se povezati sa razumijevanjem duha same te epohe u kojoj je stvorena. Sredina XIX vijeka (40-e godine) jeste period društvenih nemira, kriza i radikalnih društvenih sukoba. Svemu tome doprinijele su prethodne građanske revolucije sa kraja XVIII vijeka, kada se formira građanska klasa i vodi polemika oko društvenih prava i načina njihovih realizacija. Sociologiju su stoga i odredili kao nauku društvene krize. Antonio Labriola prvi upotrebljava današnje ime nove nauke – sociologija. Buržoazija koja vodi borbu protiv nove klase, proletarijata, pa joj je trebala takva nauka o društvu koja bi poslužila kao idejno sredstvo u njenom suprotstavljanju novoj klasi. Građanska sociologija tog perioda sebi i postavlja zadatak da odbrani postojeći sistem društvenih vrijednosti. Njoj će se idejno suprotstaviti marksistička koncepcija društva. Mnogi pravci građanske sociologije svojim pristupom su se približavali marksističkoj, kao npr. Gurvičev. Ovakvo razdvajanje dva pravca u sociološkoj nauci trajalo je do kraja 80-ih godina, kada se ukida i ideološka podjela svijeta, što je Frensis Fukojama nazvao „kraj istorije“. Pojam i podjela socioloških teorija U sociologiji postoji pluralizam teorijskih objašnjenja i predviđanja društvenih pojava. Ta teorijska različitost uslovila je formiranje različitih vizija u okviru sociologije, koje se tiču njenog predmeta i cilja. Razlozi postojanja ovakvog stanja mogu se pravdati: složenošći društva, različitim društvenim interesima, idejnim, ideološkim opredeljenjima samih autora, praktičnimh ciljevima istraživanja svrhe samog saznanja itd. U okviru sociološkog pluralizma izdvajaju se tri osnovne vizije društva. One se uslovno mogu označiti kao organska, konfliktna i interakcijska.
|