Mövzu İstehsal logistikasi anlayişI

“İstehsal” terminin tərkibini yada salaq. Məlum olduğu kimi, ictimai istehsal maddi və qeyri-maddi istehsala bölünür (şəkil 1). Istehsal logistikası maddi istehsal sferasında baş verən prosesləri nəzərdən keçirir.

İstehsal logistikası çərçivəsində logistik prosesin iştirakçılarını bir-biriləri ilə istehsaldaxili münasibətlər bağlayır (makrosəviyyədə əmtəə-pul münasibətləri ilə bağlı olan logistik proses iştirakçılarından fərqli olaraq).

Istehsaldaxili logistik sistemlər makrosəviyyədə makrologistik sistemlərin elementləri kimi çıxış edirlər. Onlar bu sistemlərin iş ritmini verir və material axınlarının mənbəyi rolunu oynayırlar. Makrologistik sistemlərin ətraf mühitin dəyişikliklərinə adaptasiyasının mümkünlüyü əhəmiyyətli dərəcədə onlara daxil olan istehsaldaxili logistik sistemlərin çıxış material axınının keyfiyyət və kəmiyyət tərkibinin, daha doğrusu, buraxılan məhsulun çeşid və kəmiyyətinin sürətlə dəyişə bilməsi qabiliyyəti ilə müəyyən olunur.

Istehsaldaxili logistik sistemlər mikrosəviyyədə özündə bir-biriləri ilə münasibətdə və əlaqədə olan, müəyyən bütövlük, vəhdət formalaşdıran bir sıra altsistemləri əks etdirir. Bu altsistemlər (tədarükat, anbarlar, ehtiyatlar, istehsala xidmət, nəqliyyat, informasiya, satış və kadrlar) material axınının sistemə daxil olmasını, onun daxilində hərəkət etməsini və sistemdən çıxmasını təmin edirlər. Logistika konsepsiyasına uyğun olaraq, istehsaldaxili logistik sistemlərin qurulması müəssisə daxilində təchizat, istehsal və satış halqalarının plan və fəaliyyətlərinin daimi uzlaşdırılması və qarşılıqlı korreksiyasını təmin etməlidir.
2. İSTEHSALIN TƏŞKILININ ƏNƏNƏVI VƏ LOGISTIK KONSEPSIYALARI
İstehsalın təşkilinin logistik konsepsiyaları özünə aşağıdakı başlıca müddəaları daxil edir:

- artıq ehtiyatlardan imtina edilməsi;

- əsas və nəqliyyat-anbar əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi üzrə aşırı zaman sərfindən imtina edilməsi;

- alıcıların sfariş etmədiyi detal seriyalarının istehsalından imtina edilməsi;

- avadanlıqların dayanmasının aradan qaldırılması;

- zay məhsulların mütləq şəkildə aradan qaldırılması;

- qeyri-rasional zavoddaxili daşımaların aradan qaldırılması;

- malgöndərənlərin rəqib tərəfdən xeyirxah partnyor tərəfə keçirilməsi.

Logistik konsepsiyadan fərqli olaraq istehsalın təşkilinin ənənəvi konsepsiyası özündə aşağıdakıları əks etdirir:

- əsas avadanlıqların heç zaman dayandırılmaması və nə olursa-olsun ondan istifadə əmsalını yüksək səviyyədə saxlanılması;

- məhsulların mümkün olduqca böyük partiyalarla istehsal edilməsi;

- “hər ehtimala qarşı” maksimal böyük həcmdə material resursu ehtiyatının saxlanılması.

Konseptual müddəaların tərkibi ondan xəbər verir ki, istehsalın təşkilinin ənənəvi konsepsiyası “satıcı bazarındakı”, logistik konsepsiya isə “alıcı bazarındakı” şərait üçün üçün daha əlverişlidir.

Tələb təklifi üstələdikdə kifayət qədər əminliklə hesab etmək olar ki, bazar konyunkturunun nəzərə alınması ilə hazırlanmış məmulat partiyası reallaşdırılacaqdır. Buna görə də avadanlıqların maksimal dərəcədə yüklənməsi prioritet təşkil edəcəkdir. Eyni zamanda, hazırlanmış partiya nə qədər böyük olsa, məmulatın maya dəyəri bir o qədər aşağı olacaqdır. Bu zaman reallaşdırılma məsələsi ön planda deyildir.

“Diktator” alıcının bazara gəlişi ilə situasiya dəyişir. Rəqabət şəraitində istehsal olunmuş məhsulların reallaşdırılması məsələsi ön plana keçir. Bazar tələbinin müvəqqətiliyi və öncədən görülə bilinməməsi böyük ehtiyatların yaradılmasını və saxlanmasını qeyri-məqsədəuyğun edir. Bununla yanaşı, istehsalçı artıq heç bir sifarişi əldən buraxmaq hüququna malik olmur. Buradan da ortaya çıxmış tələbə tez reaksiya vermək qabiliyyətinə malik olan çevik istehsal güclərinə zərurət yaranır.
3. İSTEHSAL SISTEMLƏRININ KEYFIYYƏT VƏ KƏMIYYƏT ÇEVIKLIYI
Bazar şəraitində istehsal, yalnız buraxılan məhsulun çeşid və kəmiyyətini sürətlə dəyişə bilmək qabiliyyətinə malik olduğu zaman sağ qala bilər. 70-ci illərə qədər bütün dünya bu məsələni anbarlarda hazır məhsul ehtiyatının saxlanması hesabına həll edirdi. Bu gün logistika istehsal gücləri ehtiyatı hesabına tələbə adaptasiya olunmasını təklif edir.

Istehsal gücü ehtiyatı istehsal sistemlərinin keyfiyyət və kəmiyyət çevikliyi olduğu zaman ortaya çıxır. Keyfiyyət çevikliyi universal xidmətedici heyətin və çevik istehsalın mövcud olması hesabına təmin edilir. Kəmiyyət çevikliyi müxtəlif üsullarla təmin edilə bilər. Misal üçün, Yaponiyanın bir sıra müəssisələrində əsas heyət işçilərin maksimal sayının 20%-inə qədər hissəsini təşkil edir. Yerdə qalan 80% müvəqqəti işçilərdir. Beləliklə, heyətin sayı 200 nəfərdirsə, müəssisə istənilən anda sifarişin yerinə yetirilməsi üçün 1000 nəfərə qədər işçi heyət cəlb edə bilər. İşçi qüvvəsi ehtiyatı müvafiq əmək vasitələri ehtiyatı ilə tamamlanmalıdır (şəkil 2).

Birinci variant “itələyici sistem”* adını daşıyır və özündə elə istehsalın təşkili sistemini əks etdirir ki, burada istehsal sahəsinə daxil olan əmək predmetləri bilavasitə bu sahə tərəfindən əvvəl gələn texnoloji halqadan sifariş edilmir. Material axını qəbulediciyə istehsalın idarə edilməsinin mərkəzi sistemindən ötürücü sistemə verilən əmrlə “itələnir” (şəkil 3).

_______________________

* “İtələyici sistem” anlayışı təkcə istehsal logistikasında tətbiq olunmur. Bu termin həmçinin aşağıdakıları da ifadə edir:

a) mübafidilə sferası kanallarında ehtiyatların idarə edilməsi sistemi, burada perifariya anbarlarında ehtiyatların tamamlanması haqqında qərar mərkəzləşdirilmiş qaydada qəbul olunur;

b) topdan və pərakəndə müəssisələrdə əmtəə ehtiyatlarının qabaqlayıcı (tələbə münasibətdə) şəkildə formalaşdırılmasına istiqamətlənmiş satış strategiyası

edilməsinin itələyici sisteminin prinsipial sxemi

İtələyici sistemlər mikroelektronikanın köməyilə mürəkkəb istehsal mexanizmini vəhdət halında birləşdirməyə qadirdir, eyni zamanda onun imkanlarının təbii sərhədləri mövcuddur. Istehsal sahəsinə “itələnən” material axınının parametrləri, idarəedici sistemin bu sahədəki istehsal situasiyasına təsir göstərən bütün amilləri nəzərə alması və qiymətləndirməsi dərəcəsində optimaldır. Ancaq idarəedici sistem müəssisənin hər bir çoxsaylı sahəsi üzrə nə qədər çox amil varsa, onun proqram, informasiya və texniki təminatı bir o qədər mükəmməl və bahalı olacaqdır.

Təcrübədə itələyici sistemlər MRP (MRP-1 və MRP-2*) adı altında tanınan müxtəlif variantları mövcuddur.
________________________

* MRP -1 (Material Requirement Planning, MRP); MRP -2 (Manufacturing Resources Planning, MRP)

- istehsal ehtiyatlarının cari tənzimlənməsi və nəzarətin təmin edilməsi;

- real zaman miqyasında müəssisənin bütün bölmələrinin (təchizat, istehsal, satış) plan və fəaliyyətlərinin uzlaşdırılmasına və korreksiya edilməsinə.

MRP sistemlərinin müasir inkişaf etmiş variantlarında müxtəlif proqnozlaşdırma məsələləri də həll olunur. Məsələlərin həlli metodu kimi imitasiyalı modelləşdirmə və əməliyyatların tədqiqinin başqa metodları tətbiq edilir.

5. İSTEHSAL LOGISTIKASINDA MATERIAL AXINLARININ IDARƏ

EDILMƏSININ DARTICI SISTEMLƏRI
Istehsalda logistik proseslərin təşkilinin ikinci variantı material axınının idarə edilməsinin prinsipial yeni üsuluna əsaslanır. O, “dartıcı sistem”* adını daşıyır və özündə istehsalın təşkilinin elə sistemini əks etdirir ki, burada detal və yarımfabrikatlar növbəti texnoloji əməliyyata əvvəlki əməliyyatdan zəruri olduqca ötürülür.

____________________

* “Dartıcı sistem” anlayışı “itələyici sistem” anlayışı kimi təkcə istehsal logistikasında tətbiq edilmir. Bu termin həmçinin aşağıdakıları da ifadə edir:

a) ehtiyatların tamamlanması haqqında qərarların qeyri-mərkəzləşdirilmiş şəkildə qəbul olunduğu mübadilə sferası kanallarında ehtiyatların idarə edilməsi sistemi;

b) pərakəndə ticarət halqasında məhsul üzrə tələbin qabaqlayıcı (əmtəə ehtiyatlarının formalaşdırılmasına münasibətdə) şəkildə stimullaşdırılmasına istiqamətlənmiş satış strategiyası.

Burada mərkəzi idarəetmə sistemi müəssisənin müxtəlif sahələri arasında material axınlarının mübadiləsinə qarışmır, onlar üçün cari istehsal tapşırıqlarını təyin edir. Ayrıca texnoloji halqanın istehsal proqramı növbəti halqanın sifarişinin ölçüsü ilə müəyyən olunur. Mərkəzi idarəetmə sistemi istehsal-texnoloji zəncirinin yalnız son halqası qarşısına vəzifə qoyur.

Dartıcı sistemin fəaliyyət mexanizmini başa düşmək üçün aşağıdakı nümunəni nəzərdən keçirək (şəkil 4).



Şəkil 4. İstehsaldaxili logistik sistem çərçivəsində material

axınının idarə edilməsinin dartıcı sistemi

Təcrübədə istehsaldaxili datıcı logistik sistemlərə ilk dəfəf Tayota adlı yapon firması tərəfindən işlənib hazırlanmış və tətbiq olunmuş “Kanban” sistemi aid edilir (yapon dilindən tərcümədə “kart”).

Kanban sistemi istehsalın bütünlükdə kompyuterləşməsini tələb etmir, ancaq o, məhsulgöndərmələrin yüksək səviyyədə intizamlı olmasını, habelə işçi heyətin yüksək səviyyədə məsuliyyətliliyini nəzərdə tutur, çünki istehsaldaxili logistik prosesin mərkəzləşmiş şəkildə tənzimlənməsi məhduddur.

Kanban sistemi istehsal ehtiyatlarını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa imkan verir. Misal üçün, Tayota firmasında buraxılan bir məhsul üzrə detal ehtiyatı 77 dollar təşkil etdiyi halda ABŞ-ın avtomobil firmalarında bu göstərici təxminən 500 dollar təşkil edir. Kanban sistemi dövriyyə vəsaitlərinin dövretməsini sürətləndirməyə və buraxılan məhsulun keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verir.

Müəssisədə material axınının idarə edilməsinə logistik yanaşmanın tətbiqindən əldə edilən məcmu effekti sadalayaq.

1. İstehsal bazara orientasiya edir. Kiçikseriyalı və fərdi istehsala effektiv şəkildə keçid mümkün olur.

2. Malgöndərənlərlə partnyor münasibətləri qaydaya düşür.

3. Avadanlıqların dayanması ixtisar olur. Bu onunla təmin edilir ki, iş yerlərində iş üçün zəruri olan materiallar mövcud olur.

4. Ehtiyatlar optimallaşdırılır. Bu, logistikanın mərkəzi problemlərindən biridir. Ehtiyatların tərkibi maliyyə vəsaitlərinin yayındırılmasını, maddi-texniki bazanın və əmək resurslarının əhəmiyyətli hissəsindən istifadə edilməsini tələb edir. İstehsalın təşkilinin müasir logistik metodlarından (Kanban sistemindən) istifadə edən Qərbi Avropanın bir sıra firmalarının təhlili göstərir ki, logistikanın tətbiqi istehsal ehtiyatlarını 50% aşağı salmağa imkan verir.

5. Köməkçi işçilərin sayının ixtisar olunması. Sistemlilik səviyyəsi nə qədər asağıdırsa, əmək prosesi bir o qədər qeyri-müəyyən və işlərin zirvə həcmlərinin yerinə yetirilməsi üçün köməkçi heyətə qarşı təlbat da bir o qədər yuxarıdır.

6. Buraxılan məhsulun keyfiyyəti yaxşılaşır.

7. Material itkisi azalır. İstənilən logistik əməliyyat potensial itkidir. Logistik əməliyyatların optimallaşdırılması itkilərin ixtisar edilməsinə yol açır.

8. İstehsal və anbar meydanlarından istifadə edilməsi yaxşılaşır. Axın proseslərinin qeyri-müəyyənliyi böyük əlavə meydanları ehtiyata almağa vadar edir. Xüsusilə, topdan ticarət bazaların layihələşdirilməsi zamanı axın proseslərinin qeyri-müəyyənliyi anbar sahələrinin 30% artırılmasına gətirib çıxarır.