Mavzu: Atom yadrosining tuzilishi. Protonlar, neytronlar.Yadro kuchlari.
Darsning maqsadi:
1.Ta’limiy: Dars jarayonida o`quvchilarga:
-
Atom yadrosining tuzilishi haqida tushuncha berish;
-
Protonlar va neytrolarning fizik xossalari haqida tishuncha berish;
-
Izotoplar,yadro kuchlari,yadro reaksiyalari to`g`risida ma’lumotlar berish.
2. Tarbiyaviy: Dars jarayonida o’quvchilarga axloqiy hamda vatanparvarlik tarbiyasini berish.
3. Rivojlantiruvchi: Dars jarayonida o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini o’stirish.
Dars materiallari va jihozlari:
1.9-sinf “Fizika” darsligi
2.Kimyoviy elementlar davriy sistemasi
3.Atom va yadro tuzilishiga doir plakatlar
4.Kompyuter,videoproyektor
Darsning asosiy tushunchalari:
-yadro
-proton va neytron
-izotoplar
-yadro kuchlari
-yadro reaksiyalari
Darsning blok sxemasi
|
Dars bosqichlari
|
Vaqt
|
1
|
Tashkiliy qism
|
2 minut
|
2
|
O`tilgan mavzuni takrorlash
|
9 minut
|
3
|
Yangi mavzu ustida ishlash
|
23 minut
|
4
|
O`rganilgan mavzuni mustahkamlash
|
9 minut
|
5
|
Darsni xulosalash va yakunlash,uyga topshiriqlar berish
|
2 minut
|
Darsning borishi
I. Tashkiliy qism: Sinf va o1quvchilarning darsga tayyorligini tekshirish , o`quvchilarni guruhlarga bo’lish
II. O’tilgan mavzuni takrorlash.
a) Klaster uslubida elektron,atom va yadro to`g`risida ma’lumotlar berish
Guruhlarga “Elektron”,”Atom” va “Yadro” deb yozilgan qog`ozlar beriladi,ular bu qog`ozlarga elektron,atom va yadro to`grisidagi ma’lumotlarni yozadilar.Har bir to`g`ri yozilgan ma’lumot uchun 1 ball beriladi.
b) Blitz savollariga javob berish (Har bir to`g`ri javob uchun 1 ball beriladi)
1-guruhga savolar
a) Yorug’likning bir shaffof muhitdan boshqasiga o’tayotganida o’z yo’nalishini va tezligini o’zgartishi qanday hodisa deb yuritiladi ?
b) Fotonning energiyasi qanday formula bilan ifodalanadi ?
v) Atom tuzilishining Rezerford taklif qilgan modeli nima uchun planetar model deb ataladi ?
2-guruhga savollar
a) Qanday linzalar yorug’lik nurini to’playdi, qanday linzalar esa uni sochadi ?
b) Fotoeffekt uchun Eynshteyn tenglamasini yozib bering ?
v) Rezerford tajribalariga ko’ra atomning o’lchami va yadroning o’lchami qanday ?
3-guruhga savollar
a) Yorug’likning bo’shliqda tarqalish tezligining qiymati nimaga teng ?
b) Fotoeffekt deb nimaga aytiladi ?
v) N. Borning ikkinchi postulatiga ko’ra atom yutgan yoki chiqargan kvantining energiyasi qaysi formula bilan topiladi ?
III Yangi mavzuni guruhlarda ishlash
Mavzular yozilgan kartotekalar guruhlarga quyidagi tartibda tarqatiladi.
1.guruh: Proton va neytronining kashf etilishi. Yadro tuzilishi
2.guruh: Izotoplar
3.guruh: Yadro kuchlari
Guruhlar har bir mavzu bo`yicha 4 minutda aniq va lo`nda ma’lumot to`plashlari lozim.
Belgilangan vaqt tugagach kartotekalar almashtiriladi.
1-guruh o’rganishi lozim bo’lgan ma’lumotlar:
-Proton 1919 yilda ingliz fizigi Ernest Referfordtomonidan azotni α zarralar bilan bombardimon qilish qilish vaqtida kashf etildi
- Protonning zaryadi: qp=1,6 * 10 -19 C
- Protonning massasi mp=1,00728 m.a.b
- 1920 yilda neytronning mavjudligi to’g’risidagi q’oya Rezerford tomonidan aytildi.
-1932 yilda Rezerfordning shogirdi D.Chedvik neytronni tajribada aniqladi
-Neytronning zaryadi q n = 0
-Neytronning massasi m n = 1,0866 m.a.b
-Neytron kashf qilingandan so’ng darhol rus olimi D. Ivanenko va nemis olimi V.Geyzenberg tomonidan yadroning proton- neytron modeli taklif qilindi. Bu modelga ko’ra yadro proton- neytronlardan tashkil topgan.
- Protonlar va neytronlar umumiy nomi nuklonlar deb yuritiladi.
-Yadrodagi barcha nuklonlar soni Massa soni deb ataladi
-Protonlar sonini Z bilan, Neytronlar sonini N bilan, massa sonini A bilan belgilaymiz: A=Z+N
-Kimyoviy element AZ X yoki ZXA ko’rinishda belgilanadi. Masalan:
8O16, 29Cu65, 92U238 va hokazo
-elktronlarning massasi juda kichik (protonning massasidan 1836 matra, neytronning masasida 1840 marta) bo’lganligi uchun kimyoviy elementlarning nisbiy atom massasi taxminan A soniga teng bo’ladi
2-guruh o’zgarish kerak bo’lgan ma’lumotlar:
-Mendeleyev jadvalida birta katakni egallashi lozim bo’lgan elementlar izotoplar deb yuritiladi (lotincha “izos”-teng, “topos”-joy)
-izotoplarda protonlar soni har xil bo’ladi. Masalan;
11Na23; 11N24 yoki 92 U235; 92U238
-Bir element izotoplarining xossalri bir-biridan ma’lum darajada farq qildi. Masalan
a) Oddiy suv H2O b) Og’ir suv D2O
normal atmosfera bosimida oddiy suv 100 º C da qaynaydi, 0 ºC da muzlaydi. Og’ir suv esa 101,2 º C da qaynaydi, 3,8 º C da muzlaydi
3-guruh o’ganishi kerak bo’lgan ma’lumotlar.
-Yadro kuchlari faqatgina nuklonlar orasida ta’sir qiladi
-Yadro kuchlarining ta’sir doirasi 10-12 -10-13 sm, shu sababli bu kuchlarni “qisqa qo’lli pahlavon” deb yuritishadi. Nuklonlar orasidagi masofa 10-13sm dan kattalasha boshlasa yadro kuchlari keskin kamayadi
-Yadro kuchlari tabiatda uchraydigan kuchlar ichida eng kuchlisi hisoblanadi, ular elektromagnit kuchlaridan 100 barobar katta.
-Qadimda alximiklar mishi oltinga, temirni kumushga aylantirishga harakat qilganlar, ammo bu samara bermagan. Bir elementni boshqasiga aylantirsh uchun ularning yadrolarni o’zgartirish kerak ekanligini ular bilmaganlar.
-Agar yadrolar bir-biri bilan yoki elementar zarracha bilan to’qnashsalar bir yadro boshqasiga aylanishi mumkin. Bu hodisa fanda “Yadro reaksiyalari” deb yuritiladi
-Birinchi yadro reaksiyasini E.Rezerford amalga oshirgan. U azot yadrolarining α-zarra (Geliy yadrolari) bilan bonbardimon qilib kislorod yadrosini hosil qilgan, bu reaksiyada proton ham ajralib chiqqan. Shu yadro reaksiyasi tufayli Rezerford protonni kashf qilgan.
7N14 + 2He2 8O17 +1P1
-Yadro reaksiyalarida zaryadning va massaning saqlanish qonuni o’rinli bo’ladi.
Guruhlar mavzularni o`rganib bo`lishgach,har guruhdan birtadan o`quvchi chiqib mavzular bo`yicha to`plangan ma’lumotlarni aytib beradilar.Boshqa guruh o`quvchilari bu ma’lumotlardagi xatoliklarni tuzatishlari va qo`shimcha ma’lumotlarni kiritishlari mumkin.Har bir to`g`ri ma’lumot 1 ball bilan baholanadi.O`quvchlar ma’lumotlarni yaxshiroq o`zlashtirib olishlari uchun quyidagi didaktik o`yinlar o`tkaziladi:
1.”Kim chaqqon va bilimdon” o`yini
Bu o`yinda barcha o`quvchilar ishtirok etadilar.Har bir o`quvchi o`zining guruhdoshlari emblemalarida tasvirlangan kimyoviy element yadrosining tuzilishini yozishi kerak.Ishni birinchi bo`lib yakunlagan o`quvchilar(har bir guruhdan bir o`quvchi) yadrolarning tuzilishini doskaga yozadilar.
2. “Topqirlar bahsi “o`yini
O`qituvchi har bir guruhdan birtadan o`quvchini doska oldiga taklif qiladi. O`quvchilarga videoproyektor(yoki kartoteka) orqali quyidagi kimyoviy elementlar yozilgan qatorlar tavsiya qilinadi.O`quvchilar bu qatorlardagi izotoplarni topishlari kerak.
1) Vodorod: 1H1; 2H1; 1H3; 3H1; 2H2
2) Xlor : 20Cl35;17Cl35;18Cl36;17Cl37;17Cl36;18Cl35
3) Mis : 29Cu64;29Cu65;30Cu64;30Cu65;29Cu63
Izotoplarni to`g`ri topgan o`quvchiga 1ball beriladi.
IV. O’rganilgan o’quv materealini mustahkamlash.
A)“Iqtidor” intellektual o`yini savollari
1.Protonning kashfiyotchisi kim ?
-Ernest Rezerford.
2. Neytronni tajribada kim aniqlagan ?
-Devid Chevik.
3. Yadroni qanday zarrachalr tashkil qiladi?
-Protonlar va neytronlar, ular umumiy nomi bilan nuklonlar deyiladi.
4. Atomdagi elektronlar soni yadrodagi protonlar soniga teng bo’ladimi yoki
neytronlar soniga ?
-Protonlar soniga
5. Yadro atrofida 51 ta elektron aylanadi, yadrodagi neytronlar soni esa 73 ta. Bu qaysi element
-Surma elementining izotopi
6. Yadro kuchlari nima uchun “Qisqa qo’lli pahlavon” deb yuritiladi
-Chunki ular yadro o’lchamidagi juda qisqa masofalarda (10-12-10-13 sm ) ta’sir
qiladi .
Testlar
Test savollariga javoblarini o`quvchilar A,B,C yoki D harflari yozilgan kartotekalardan birini ko`tarish orqali bildiradilar.
1.Radon 86Rn222 yadrosining tuzilishi qanday ?
(Z-protonlar soni, N-neytronlar soni, Ze- elektronlar soni)
-
Z=86 ; N=222 ; Ze=86
B) Z=86 ; N=136 ; Ze=0
C) Z=136 ; N=186 ; Ze=86
D) Z=136 ; N=86 ; Ze=0
2.Berilgan elementlar orasidan geliyning izotoplarini topib bering ?
1.3X2 2. 2X3 3. 2X4 4. 4X2 5. 3X5 6. 4X5
A) 2 va 3 B) 1 va 5 C) 5 va 6 D) 1 va 2
3. Quyidagilarning qaysi biri 11 N 23 ning izotopi emas ?
1. 11X22 2. 11X24 3.12X23 4. 12X24
4.Quyidagi yadro reaksiyada ? belgisining o’rnida qanday zarracha bo’lishi kerak ?
3Li7 + 1H2 4Be8+ ?
A) 1P1 B) 0n1 C) -1e 0 D) 2He 4
5. 13 Al 27 yadrosi neytronlar bilan bombardimon qilinganda 2 He 4 va ya’ni bir yadro hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan no’malum yadroni toping ?
A)12Mg 24 B) 10 Ne23 C) 11Na 24 D) 10Ne 22
V. Darsni xulosalash va yakunlash, o’quvchilar baholanadi
Uyga topshiriqlar: Darslikdagi 106-109 betlar, o’rganilgan mazu yuzasidan testlar tuzib kelish.
Jondor tuman 2-ixtisoslashtirilgan Davlat umumta’lim maktabi Fizika fani o’qituvchisi Bozorov Yusuf Behbudovich |