Materiały I Studia z Dziejów Stosunków Polsko- ukraińskich

M A T E R I A ŁY I S T U DI A

Pod redakcją naukowa prof. dr hab. Bogumiła Grotta

Kraków 2007

Materiały i Studia z Dziejów Stosunków Polsko- Ukraińskich

Wstęp – Bogumił Grott

cjonalizmu ( s.1 – 45) i O pracy konstruktywno-konserwatrywnej ( s.

53 od słowa” Przyjęliśmy” do s. 54 do słowa” koniecznego”)- to jest

na dyskietce, którą Panu przesłałem.

Sprawa ukraińska..........(opublikować całość) też jest na dyskietce, którą Panu przesłałem

pocztą.

okresie wojny polsko-ukraińskiej w 1918-1919 roku.

Z. Łada............................Treść i znaczenie „Dekalogu” nacjonalistycznego OUN.

B. Grott........................... Nacjonalizm ukraiński jako faszyzm.

Cz. Partacz......................Razem czy osobno. Nacjonaliści ukraińscy w meandrach dziejów.

L. Kulińska......................Działalność rady Głównej Opiekuńczej i Polskich Komitetów Opie-

kuńczych, na rzecz pomocy ludności polskiej, która padła ofiara lu-

dobójczych akcji ukraińskich nacjonalistów na Wołyniu, Polesiu i w

latach 1943 – 1944.

L. Kulińska......................Ocena polityki II Rzeczypospolitej wobec mniejszości ukraińskiej w

województwach południowo-wschodnich. Próba weryfikacji.

L. Kulińska......................O zrozumienie i przyjaźń. Czyli, które z wątków naszej najnowszej

historii trzeba zweryfikować, by stosunki między polskim i ukraiń-

skim narodem wróciły do normalności.

B. Grott ...........................Interpretacja stosunków polsko-ukraińskich w środowisku paryskiej

„Kultury” i jej funkcja w latach po upadku komunizmu.

A Kotowska, M. Malikowski, Wybory prezydenckie na Ukrainie w świetle wybranych

tytułów polskiej prasy.

W. Poliszczuk..................Integralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana faszyzmu, t 1, To-

ronto 1998, ss.234.( B.Grott)

W. Poliszczuk..................Dowody zbrodni OUN-UPA. Działalność ukraińskich struktur nacjo

nalistycznych w 1920-1999., Toronto 2000, ss. 778 .(B.Grott)

W. Poliszczuk..................Nacjonalizm ukraiński w dokumentach, cz. 1, cz. 2, cz. 3, Toronto

2002-2003.( B.Grott)

W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na lud

ności polskiej Wołynia 1939-1945, Warszawa 2000, t 1, s. 1-1000, t

2, s. 1001-1440.(B. Grott)

H. Komański, Sz. Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na pola-

kach w województwie tarnopolskim 1939-1946, Wrocław 2004, s.

1182.(B. Grott)

Recenzja analogicznej książki o woj. lwowskim, która jest już w drukarni napiszę to!!!

( książka ma być dostępna po 25 czerwca 2006 r.)

G. S. Tkaczenko, A. A. Wojciechowskyj, Dokumenty Izobjuzajut (Zbornik dokumentow i ma

teriałow o sotrudniczestwie ukrainskich nacjonalistow so spec-

służbami faszistskoji Germanii). Wyd. 3 uzupelnione, Kijów 2005,

s. 355.(Cz. Partacz).

W S T Ę P

Wróćmy na razie do pierwszego członu niniejszego tomu. Pierwszy z zapowiedzianych tamtejszych tekstów został napisany przez greckokatolickiego ukraińskiego biskupa ze Stanisławowa Grzegorza Chomyszyna. Nosi on tytuł „Problem ukraiński”¹. W podtytule czytamy, iż autor napisał swoją pracę „dla duchowieństwa i świeckiej inteligencji narodu ukraińskiego”. Ma ona charakter polemiczny i nosi cechy apelu duszpasterza do własnego społeczeństwa w imię respektowania przez nie wartości chrześcijańskich. Ponadto, co trzeba tu mocno podkreślić biskup Chomyszyn jawi się, jako ostry krytyk rozwijającego się na jego oczach w Małopolsce wschodniej integralnego nacjonalizmu ukraińskiego, który stamtąd zaczynał ekspandować także i na inne tereny II Rzeczypospolitej zamieszkiwane przez Ukraińców. W niniejszym tomie zaprezentowano w całości tylko pierwszą część „Problemu ukraińskiego” zatytułowaną „O destruktywnym działaniu mylnie pojętego nacjonalizmu”. Z części drugiej opublikowano tylko kilka stron dotyczących religijności świeckich i duchownych Ukraińców. Czynnik ten jest bardzo ważny dla zrozumienie ogólnej drogi rozwojowej nacjonalizmu ukraińskiego i jego skrajnego charakteru sprzecznego z wartościami chrześcijańskimi.

Rozdział pt. O destruktywnym działaniu mylnie pojętego nacjonalizmu od str. 1 do 45 i

Z rozdziału pt. O pracy konstruktywno-konserwatywnej str. 53 od słowa „Przyjęliśmy” do str. 54 do slowa „koniecznego

Sprawa ukraińska ( opublikować całość z zeskanowanego na dyskietkę tekstu, który wysłałem Panu wcześniej

Zdzisław Konieczny

Stosunek duchowieństwa greckokatolickiego do Polski i Polaków

w okresie wojny polsko – ukraińskiej w 1918 – 1919 roku.

Z początkiem XIX wieku zaczęła się wyraźniej kształtować świadomość narodowa w Europie, dotyczyło to m.in. zamieszkującej w Galicji Wschodniej ludności ruskiej. Różnice społeczne dotyczyły tu głównie stosunków między dworem a pańszczyźnianym chłopem. Szlachta posiadająca majątki ziemskie była obrządku rzymskokatolickiego i posługiwała się w życiu codziennym językiem polskim, w przeciwieństwie do chłopów – unitów władającym w większości językiem ruskim, co stanowiło dodatkowe źródło konfliktu między dworem a wsią. Ze szlachty wywodzili się duchowni obu obrządków oraz inteligencja urzędnicza i wolne zawody. Duchowni obu obrządków posługiwali się w życiu codziennym językiem polskim, w nim też często wygłaszano kazania, a wierni śpiewali i modlili się w cerkwiach. Dokumentację cerkiewną (księgi chrztu, małżeństw, zgonów) i korespondencję prowadzono w języku polskim lub po łacinie⁸. Różnice między duchownymi obu obrządków polegały na gorszym usytuowaniu materialnym księży greckokatolickich, obarczonych rodzinami i gorszym wykształceniu od rzymskokatolickich.

W miastach i miasteczkach rzyskokatolicy stanowili często większość mieszkańców. Zajmowali się oni rzemiosłem i handlem, byli też urzędnikami. Drugą grupą pod względem liczby mieszkańców byli w miastach Żydzi, zajmujący się głównie handlem, a trzecią unici, pełniący rolę usługową w stosunku do pozostałych.

Dzieci duchownych unickich mogły uzyskiwać przygotowanie do pracy duszpasterskiej w cerkwi a w niej możliwość awansu. Napotykały natomiast trudności w uzyskaniu posad urzędniczych. Na tym tle dochodziło do antagonizmów między tą ważną grupą rodzin duchownych greckokatolickich, a ziemiaństwem i mieszczaństwem inteligencko – urzędniczym rzymskokatolickim.

Z początkiem XIX wieku język ruski – ukraiński był uważany za język gminu, którym duchowni greckokatoliccy i inteligencja nie posługiwali się w życiu codziennym. Język ten był jednak znany przez duchownych obu obrządków, szlachtę oraz mieszkańców miast i wsi. O stosunku do języka ruskiego świadczy to, że studenci ruscy uniwersytetu we Lwowie, dla których wprowadzono wykłady w języku ruskim – ukraińskim, domagali się wykładów w języku niemieckim obowiązującym studentów polskich. Studenci ruscy – ukraińscy poczuli się pokrzywdzeni, że nie mogą słuchać wykładów w języku niemieckim jak Polacy i doprowadzili do likwidacji przez rząd języka ukraińskiego na Uniwersytecie⁹.

W połowie XIX wieku grupa młodych księży greckokatolickich podjęła działalność zmierzającą do stworzenia na bazie języka ludowego – ruskiego literatury ukraińskiej i gramatyki języka ukraińskiego. Ta ostatnia ukazała się drukiem w 1846 roku w Przemyślu, opracowana przez parocha medyckiego ks. Josyfa Łozińskiego¹⁰. Toczyły się dyskusje, jaki alfabet należy przyjąć – łaciński czy cyrylicę. Zwyciężył pogląd, że cyrylicę, gdyż zastosowanie łacińskiego mogłoby ułatwić, ich zdaniem, polszczenie ludności ruskiej.

Początkowo greckokatolicka hierarchia duchowna sprzeciwiała się stasowaniu języka ludowego. Z czasem jednak koncepcje młodej ruskiej inteligencji zwyciężyły.

Charakterystyczną cechą polityki austriackiej było lawirowanie między przeciwstawnymi postulatami poszczególnych narodów, wzajemne szachowanie, wygrywanie i pozyskiwanie jednych, kosztem drugich. Miało to miejsce w okresie Wiosny Ludów, gdy – obawiając się powstania – Austria wykorzystywała przeciwko Polakom narodowców ukraińskich i hierarchię unicką we Lwowie. Powstała 2 maja 1846 roku Hołowna Rada Ruska pod przewodnictwem biskupa unickiego Grzegorza Jachimowicza opowiedziała się po stronie rządu austriackiego i postanowiła uczynić wszystko, aby cały naród ruski – ukraiński poparł biurokrację austriacką. Ogłoszenie przez gubernatora Galicji hr. F. Stadiona, zniesienia pańszczyzny ułatwiło działalność zwolenników współpracy w Austrią. Wtedy też kapelan metropolity, ks. A. Petruszewicz wystąpił z atakiem na Polaków¹¹.

Proces uświadomienia narodowego Ukraińców objął głównie młodsze duchowieństwo i tylko nieliczne jednostki inteligencji świeckiej. Hołowna Rada Ruska wystąpiła o podział Galicji na wschodnią – ruską i zachodnią – polską. Zastosowany w roku 1850 podział Galicji między dwa okręgi sądów apelacyjnych – lwowski i krakowski, nie zmienił jej funkcjonowania jako jednej prowincji austriackiej. Podział między dwa sądy apelacyjne doprowadził do przyjęcia nieformalnego podziału Galicji na wschodnią i zachodnią. Tej pierwszej podlegały sądy okręgowe w Tarnopolu, Brzeżanach, Złoczowie, Stanisławowie, Kołomyi, Stryju, Samborze, Przemyślu, Sanoku i Lwowie¹². Ukraińscy uczeni włączali w skład Galicji wschodniej część powiatu strzyżowskiego, prawie cały powiat rzeszowski z Rzeszowem, powiat przeworski, łańcucki, wschodnią część powiatu kolbuszowskiego z Sokołowem, wschodnią część powiatu niskiego do Rudnika i Ulanowa nad Sanem¹³. Historycy i publicyści ukraińscy uważali i uważają, na przekór faktom, tak zakreślony teren za obszar etnicznie ukraiński¹⁴.

Od roku 1848 narodowy ruch ukraiński stał się ruchem politycznym o wyraźnie nacjonalistycznym zabarwieniu. Od tego czasu nastąpiła ścisła współpraca duchowieństwa greckokatolickiego z administracją austriacką¹⁵ o charakterze antypolskim. Kler greckokatolicki miał dość przewagi łacińskiego duchowieństwa, a jego działalność wzmacniała tendencje chłopów zmierzających do pozbycia się polskich panów. Uzyskanie autonomii przez Galicję w roku 1860 oraz ustępstwa wobec Rusinów umożliwiły wprowadzenie języka ruskiego w nauczaniu dzieci w szkołach oraz w większym stopniu wejście inteligencji ruskiej do administracji państwowej i samorządowej.

Ostateczne ustalenie autonomii Galicji w 1873 roku spowodowało przejęcie w ręce społeczeństwa spraw administracji, gospodarki, kultury. W wyniku poparcia biurokracji wiedeńskiej władza znalazła się w rękach polskiej arystokracji i bogatego mieszczaństwa, co wzmogło sympatię części Ukraińców, w tym kleru greckokatolickiego do Rosji. Wobec znikomej liczby ukraińskiej szlachty, świeckiej inteligencji oraz słabo rozwiniętego mieszczaństwa duchowni greckokatoliccy stawali się przywódcami ukraińskiego życia kulturalnego, narodowego i politycznego²³. Spowodowało to rozwój szkół ludowych, których w roku szkolnym 1908/1909 było 5191, w tym z ukraińskim językiem nauczania 2381. Dzięki zabiegom narodowców ukraińskich i przychylności rządu utworzono na Uniwersytecie Lwowskim katedrę języka i literatury ukraińskiej i katedrę historii powszechnej z ukraińskim językiem wykładowym. Duchowni uniccy byli też działaczami Towarzystwa Naukowego im. T. Szewczenki, powstałego w 1874 roku oraz „Proświty” (1868), „Siczy”, „Sokoła”, czy też spółdzielczości ukraińskiej²⁴.

W roku 1890 powstała Ukraińsko – Ruska Partia Radykalna (URPR), program której przewidywał wywłaszczenie wielkiej własności ziemskiej na rzecz chłopskich spółek rolniczych oraz demokratyzację życia państwowego. W wyniku tarć wewnętrznych doszło do utworzenia przez część działaczy URPR i narodowców w 1899 roku Stronnictwa Narodowo – Demokratycznego. Członkami jego była ukraińska inteligencja urzędnicza, księża, kupcy, rzemieślnicy, bogaci chłopi. Głosiła ona w swym programie oderwanie Ukrainy Naddnieprzańskiej od Rosji i połączenie jej z Galicją Wschodnią w jeden kraj autonomiczny w ramach monarchii Habsburgów. Stronnictwo to propagowało walkę z całym narodem polskim. Jeszcze uprzednio działacz URPR wzywał, że „musimy zniszczyć Polskę – strajk to będzie miotła, którą wymieciemy intruzów polskich z naszej ziemi”²⁵. Drugą partią powstałą na bazie URPR była Ukraińska Socjal – Demokratyczna Partia powstała na przełomie 1896/1897 roku. Byli też moskalofile skupiający duchownych greckokatolickich oraz elementy urzędnicze. Uważali oni, że nie ma narodu ukraińskiego i języka ukraińskiego, który traktowali jako narzecze języka rosyjskiego. Uważali, że Rusini i Rosjanie stanowią jeden naród. Opowiadali się za włączeniem Galicji, w sprzyjających okolicznościach, do Rosji.

Dążenie Ukraińców do politycznego, kulturalnego i gospodarczego równouprawnienia z Polakami u schyłku XIX wieku wywołało przeciwakcję konserwatystów polskich w Galicji Wschodniej. Ziemiaństwo i inteligencja polska chciały pozyskać, dla przeciwdziałania narodowcom ukraińskim, szersze poparcie polskich chłopów, którzy ulegali stopniowemu ruszczeniu, do czego przyczyniły się również przepisy Konkordii, o czym wspomniano uprzednio. Akcja ugrupowań polskich, pragnących zahamować proces ruszczenia polskich chłopów, polegała na organizowaniu przez Towarzystwo Szkoły Ludowej polskich prywatnych szkół, kursów, budowę kościołów i kaplic, organizowanie chłopów polskich w czytelniach TSL, świetlicach, w których tworzono zespoły chóralne itp. W akcję tę włączył się kościół rzymskokatolicki. Akcja polska, mająca na celu zapobieżenie ruszczeniu chłopów polskich, spotkała się z zarzutami narodowych ugrupowań ukraińskich, że Polacy wstąpili na ścieżkę wojenną. Tymczasem Polacy bronili tylko swego stanu posiadania zagrożonego działalnością księży i narodowców ukraińskich²⁶. Do szkół ukraińskich, gdyby nie szkoły organizowane przez TSL, musiałoby uczęszczać, jak pisze Cz. Partacz powtarzając za T. Glużińskim, 40 000 dzieci polskich, mieszkających na wsi²⁷.

Wzrost świadomości narodowej wśród inteligencji ukraińskiej i duchowieństwa greckokatolickiego i dążenia do dominacji w Galicji Wschodniej powodował wzajemną rywalizację i przekształcanie się jej we wrogość między obu narodami. Hierarchia greckokatolicka popierająca rozwój oświaty i kultury ukraińskiej i zachęcająca do włączenia się w pracę na tej płaszczyźnie duchownych greckokatolickich dała efekty pozytywne, ale wbrew ich intencjom powodowała wzrost nacjonalizmów ukraińskiego i polskiego. Kiedy Józef Kuiłowski w czasie ingresu na greckokatolicką stolicę metropolitarną we Lwowie (1899) zaczął głosić kazanie po polsku, odezwały się w katedrze głośne protesty²⁸. Z początkiem XX wieku stosunki polsko – ukraińskie pogorszyły się. Dochodziło do zaburzeń na uniwersytecie we Lwowie między studentami ukraińskimi i polskimi na tle dążeń ukraińskich do utrakwizacji uniwersytetu, na co nie wyrażały zgody władze w Wiedniu i czemu sprzeciwiali się Polacy. W lipcu 1910 roku, w czasie zajść na uniwersytecie zginął student ukraiński pochodzenia polskiego Adam Koćko. Wcześniej, bo w 1908 roku doszło do zastrzelenia namiestnika hr. A Potockiego przez studenta Uniwersytetu Lwowskiego Myrosława Siczynśkiego. Wydarzenia we Lwowie oraz na prowincji, komentowane przez prasę polską i ukraińską z odmiennych stanowisk, powodowały wzrost tak nacjonalizmu ukraińskiego jak i polskiego, które pozyskiwały zwolenników wśród obu narodowości. Na wzrost nacjonalizmu ukraińskiego wpływały dążenia chłopów ukraińskich pragnących powiększyć swe karłowate gospodarstwa kosztem majątków ziemskich po usunięciu z nich Polaków oraz bezrobocie wśród młodej inteligencji ukraińskiej.

Po śmierci metropolity greckokatolickiego J. Kuiłowskiego stanowisko to objął Andrzej Szeptycki (1900 – 1944). Starał się on złagodzić napięte stosunki polsko – ukraińskie. Zarówno w kazaniach jak i liście pasterskim potępił zbrodnię J. Siczynśkiego uważając, że walki o dobro Ojczyzny nie można budować na nienawiści²⁹. Metropolici greckokatoliccy, w tym Andrzej Szeptycki, liczyli się z potrzebami Polaków obrządku greckokatolickiego, którzy posiadali swych kapłanów uczących religii w języku polskim i wygłaszających w nim kazania. Było też zwyczajem, że listy pasterskie były tłumaczone na język polski lub w języku polskim pisane. Jeszcze w roku 1904 metropolita A. Szeptycki pisał list do Polaków grekokatolików w ich języku³⁰. Czytamy w nim m.in.:

„… Od dawna pragnąłem odezwać się do Was osobnym listem pasterskim, napisanym w języku polskim, by tym sposobem dać Wam dowód pieczołowości i dbałości o Wasze zbawienie. …Dłużej jednak nie mogę już milczeć: zanadto mnie męczy myśl, że są między tymi, nad którymi mam obowiązek pracować, wierni, którzy mogli by uważać się za opuszczonych od swej władzy duchownej, gdyby ich biskup nigdy nie przemówił do nich w ich mowie. Zanadto dobrze rozumiem niebezpieczeństwo takiego położenia, niebezpieczeństwo tem większe, im łatwiej swego biskupa, Rusina, mogliby podejrzewać chociażby najniesłuszniej, o brak życzliwości i miłości dla polskiego narodu. …Do napisania tego listu skłaniają mnie jeszcze inne zasadnicze powody. Jest bowiem praktyką kościoła katolickiego uświęconą zwyczajem Apostolskim odwiecznym: głosić ludziom Ewangelię w ich języku. …Ja tego pragnę i tego od kapłanów moich diecezyj domagam się, by zawsze wszystkie Wasze potrzeby duchowe były zaspokajane – by w nauce, spowiedziach do Was w mowie zastosowali się, nie żądając od Was, byście się ruskiego języka uczyli, by ich rozumieć. … W Waszych przekonaniach patryotycznych mogę Was tylko utwierdzić, o ile patryotyzm jest chrześcijańską miłością Ojczyzny i z miłości Boga i bliźniego pochodzi. …”³¹.

Stosunek metropolity A. Szeptyckiego ulegał jednak zmianom. Między nim a niższym duchowieństwem dochodziło początkowo do różnic poglądów w sprawach dotyczących metod walki o podział Galicji i uzyskania w niej dominacji ukraińskiej. Większość duchowieństwa greckokatolickiego widziała możliwość realizacji celów narodowców ukraińskich tylko na drodze ostrej konfrontacji z zamieszkującymi Galicję Wschodnią Polakami. W walce tej pragnęła wykorzystać wrogie ziemiaństwu polskiemu nastroje ukraińskich chłopów, a także niezadowolenie inteligencji ukraińskiej wynikające z braku dla niej pracy. Dążąc do tego celu cerkiew greckokatolicka i ukraińscy narodowcy pragnęli wykorzystać poparcie udzielane stale administracji wiedeńskiej oraz komplikującą się sytuację polityczną w Europie. Politycy ukraińscy dostrzegali możliwość realizacji swych celów w oparciu o Austro-Węgry. Możliwość podjęcia dialogu między politykami polskimi a ukraińskimi była minimalna. Winą za ten stan rzeczy można obarczyć tak polityków polskich jak i ukraińskich. Działacze ukraińscy nie szukali kontaktów z Polakami, podobnie jak polscy z ukraińskimi. Próby porozumienia podejmowane przez poszczególne jednostki kończyły się fiaskiem. Mimo kontaktów towarzyskich między poszczególnymi rodzinami, szczególnie mieszanymi i dobrych stosunków, hierarchów obu obrządków, przed wybuchem wojny, do wzajemnego porozumienia nie doszło. Obie strony zamiast mostów porozumienia, budowały wzajemnie wrogi stosunek i podsycały nacjonalistyczne nastroje. Prasa obu narodowości zamieszczała szereg wrogich wzajemnie informacji i komentarzy, umacniając wzajemną niechęć i nienawiść. Hasła ukraińskie „Lachy za Sian” funkcjonują w polityce ukraińskiej do wybuchu I wojny światowej. wywołują one wśród zamieszkujących Galicję Wschodnią Polaków nastroje niechęci i wrogości do zamieszkujących ją Ukraińców.

W przededniu wybuchu I wojny światowej powstają polskie i ukraińskie organizacje strzeleckie. Przygotowują się one do udziału w wojnie z Rosją upatrując określone korzyści dla swych narodów. Wybuch I wojny światowej w sierpniu 1914 roku i jej przebieg niekorzystny w roku 1914 dla strony austriackiej, spowodował zajęcie przez wojska rosyjskie Galicji po Dunajec i dopiero w 1915 roku kontrofensywa austriacko – niemiecka doprowadziła do wycofania się wojsk rosyjskich na wschód od Lwowa, który zajęły wojska austriackie. Po zajęciu Lwowa przez wojska rosyjskie został aresztowany i internowany w głębi Rosji metropolita A. Szeptycki. W okresie okupacji rosyjskiej doszło do ożywienia ruchu rusofili, którzy cieszyli się poparciem władz rosyjskich. W okresie tym ponad 200 duchownych unickich poparło rusofili, a w wyniku działalności cerkwi prawosławnej na prawosławie przeszło ponad 200 parafii greckokatolickich³². W odwecie za popieranie przez duchownych unickich ruchu rusofilskiego, a także przejścia na prawosławie, zostało, po wycofaniu się wojsk rosyjskich, aresztowanych przez władze austriackie około 300 kapłanów unickich, którym zarzucano zdradę interesów Austro-Węgier³³.

W toczącej się wojnie po stronie Austro-Węgier i Niemiec walczyły Legiony Polskie i legion Ukraińskich Strzelców Siczowych. Ukraińcy, a także początkowo Polacy uważali, że przy pomocy Austro-Wegier uda się stworzyć trzeci człon monarchii. Ukraińcy dążyli do stworzenia go z Galicji Wschodniej, Bukowiny i Ukrainy Zakarpackiej autonomicznego kraju austro-węgierskiego a w sprzyjających warunkach utworzenia kosztem Rosji Wielkiej Ukrainy Naddnieprzańskiej. Polacy natomiast uważali, że trzeci człon monarchii Austro-Węgiersko-Polskiej powstanie z połączenia Galicji i Kongresówki. Dążenia te były przeciwstawne dążeniom narodowców ukraińskich i pogłębiały wzajemne sprzeczności.

Wybuch rewolucji w Piotrogrodzie zmienia całkowicie sytuację polityczną. W marcu 1917 roku powstaje w Kijowie Centralna Rada Ukraińska, a kilka miesięcy później Ukraińska Republika Ludowa (20.XI.1917) ożywiło to nadzieje Ukraińców w Galicji na uzyskanie własnej państwowości. Nadziejom tym uległ również biskup greckokatolicki w Przemyślu, który obejmując swe stanowisko wydał w listopadzie 1917 roku list pasterski do duchowieństwa i wiernych swej diecezji, pisząc w nim o okupacji rosyjskiej jaka doświadczyła ciężko naród, któremu zabraniano nawet rozmów w języku ukraińskim. Dalej wyrażał zadowolenie z „zmartwychwstania Ukrainy”³⁴.

Duchowieństwo unickie Galicji upatrywało w powstaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej możliwość rozszerzenia unii na jej terenie. Uważało też, że łatwiej może dojść do podziału Galicji i uzyskania w jej części wschodniej autonomii dla Ukraińców, a być może utworzenia z jej połączenia z URL nowego trzonu monarchii Austro-Wegierskiej. Powstanie URL witali biskupi greckokatoliccy oraz narodowcy ukraińscy z aprobatą. Spowodowało to ożywienie ich działalności oraz umocniło antypolskie stanowisko.

Formalne ogłoszenie niepodległości URL nastąpiło 22 stycznia 1918 roku. Od listopada 1917 roku trwał na froncie wschodnim rozejm, a w Brzesciu Litewskim toczyły się rozmowy pokojowe między przedstawicielami państw centralnych a delegacją bolszewików. Przybyli tam też przedstawiciele URL, którzy podjęli rozmowy z państwami centralnymi – zakończone zawarciem traktatu pokojowego 9 lutego 1918 roku. Traktat ten przyznawał URL Chełmszczyznę i Podlasie, a rząd Austro-Wegier w tajnym układzie obiecał Ukraińcom również podział Galicji i utworzenie z jej części wschodniej wraz z Bukowiną i Rusią Zakarpacką – ukraińskiego kraju koronnego. Wiadomość o brzeskich postanowieniach wywołała na ziemiach polskich i we wszystkich warstwach społecznych olbrzymi sprzeciw. Dochodzi do licznych manifestacji we wszystkich zaborach. W Galicji mają też miejsce strajki a szereg polskich urzędników podaje się do dymisji. Następuje też udana akcja przejścia na drugą stronę frontu części II Brygady Legionów. Wiadomość o traktacie brzeskim i jego tajnej klauzuli wywołała w Galicji radosne manifestacje Ukraińców, którzy uznali to za narodowe zwycięstwo. Spotkały się one z protestami polskimi, które skierowano przeciw Niemcom i Austrii oraz przeciwko Ukraińcom, uważanym za bezpośrednich sprawców „czwartego rozbioru Polski”³⁵.

Udzielając poparcia dążeniom ukraińskim do stworzenia własnego państwa – URL i autonomicznej ukraińskiej Galicji Wschodniej biskupi greckokatoliccy: Andrzej Szeptycki (metropolita), Grzegorz Chomyszyn, Józef Kocyłowski wydali list pasterski do duchowieństwa i wiernych pisząc m.in.: „… Zaczyna się nowa doba w historii naszej cerkwi i naszego narodu. …Od chwili upadku caratu, przewrotu w Rosji i uznania przez cały świat narodu ukraińskiego za naród niezależny, odmienny od wielkoruskiego, staje się niemożliwy ten podział w narodowych pojęciach, jaki dzielił nasze duchowieństwo do wojny. … musimy żądać, od wszystkich duchownych jednakowej pracy i jednego ducha. Duchowni, którzy mieliby inną narodowość jak nasz naród, w swoim sumieniu zobowiązani są do przystosowania się w całej pracy zewnętrznej do narodu jakiego są duszpasterzami. …My nie moglibyśmy pozwolić na jakobądź agitację polityczną czy narodową przeciwko narodowym uczuciom ukraińskiego narodu. …będziemy domagali się żeby, bez względu na osobiste narodowe przekonania nie stawiał nikt żadnej przeszkody w wszechstronnym rozwoju narodowego życia i kultury ukraińskiego narodu, a przeciwnie służył jemu i życzliwie odnosił się do jego spraw. …”³⁶. Nieco później, bo 27 marca na zebraniu duchowieństwa trzech diecezji (lwowskiej, przemyskiej, stanisławowskiej) duchowieństwo unickie wyraziło swą radość z powstania państwa ukraińskiego nad Dnieprem oraz włączenia do niego „prastarych ziem ukraińskich Chełmszczyzny i Podlasia”³⁷. W odpowiedzi na protesty i manifestacje polskie, skierowane przeciwko postanowieniom traktatu brzeskiego, metropolita A. Szeptycki stanął w jego obronie, uznając go za sprawiedliwy i twierdząc, że „wszyscy Ukraińcy uważają Chełmszczyznę za starą ukraińską krainę, która nie tylko geograficznie jest ściśle powiązana z Ukrainą, ale także w dawnych wiekach należała do ukraińskiego państwa”³⁸. To wystąpienie A Szeptyckiego związane było z jego koncepcją rozszerzenia unii na państwo ukraińskie, które, jego zdaniem, winno popierać obrządek greckokatolicki na swym terenie. Program ten pragnął realizować przez reaktywowanie unickiej diecezji chełmskiej, co Austro-Węgry uwarunkowały zgodą papieża³⁹. Zgody tej A. Szeptycki nie otrzymał od Rzymu.

W poglądach A. Szeptyckiego od 1904 roku do 1918 zaszły poważne zmiany. Z jego listów pasterskich wynika, że stał się zwolennikiem uczynienia z cerkwi unickiej cerkwi o charakterze narodowym – ukraińskim. List biskupów unickich z 21 lutego 1918 roku określał wyraźnie obowiązki duchownych unickich mających reprezentować interesy narodu ukraińskiego. Oznaczało to zezwolenie na „ruszczenie” Polaków obrządku greckokatolickiego, a także opowiedzenie się za polityką narodowców ukraińskich, skierowaną przeciwko Polakom i ich dążeniom do stworzenia państwa, w skład którego weszłaby Galicja Wschodnia oraz Chełmszczyzna. Tak wyraźne opowiedzenie się hierarchii unickiej za koncepcją ukraińskich narodowców, oznaczało również poparcie dla działań duchowieństwa unickiego, angażującego się w działalność polityczną. W efekcie, wystąpienia – kazania duchownych greckokatolickich w cerkwiach miały na celu uzyskanie poparcia ukraińskich chłopów dla programów głoszonych przez narodowców ukraińskich i były skierowane przeciwko ziemiaństwu oraz ludności polskiej. Powrót po rewolucji w Rosji, jeńców austriackich, pochodzących z Galicji spowodował wzrost nastrojów antywojennych i radykalnych skierowanych przeciwko ziemiaństwu i administracji. Na tle narastającej nędzy w Galicji, rozsiewanych plotek o powrocie pańszczyzny, dochodziło w niektórych powiatach, jak np. cieszanowskim do wystąpień chłopów ukraińskich, skierowanych przeciwko dworom połączonych z grabieżą⁴⁰. W zaburzeniach tych brali udział przybyli z Rosji po rewolucji byli jeńcy z armii austriackiej. Niejednokrotnie ich wystąpienia kierowane były również przeciwko duchownym unickim posądzanym o sprzyjanie polskim właścicielom dużych majątków ziemskich. Nastroje panujące na wsiach stanowiły pożywkę dla antypolskiej działalności narodowców ukraińskich skierowanej przeciwko Polakom w okresie walk polsko – ukraińskich w Galicji.

Jeszcze przed listem hierarchii unickiej Ukraiński Komitet Narodowy we Lwowie wydał apel do ludności ukraińskiej uciekając się w nim do groźby skierowanej przeciwko Polakom, zapowiadając, że „polskie wyspy wśród ukraińskiego morza zobaczą niebawem wolę i siłę ukraińskiego narodu”⁴¹. Groźby te, kierowane pod adresem ludności polskiej oraz rozszerzenie się ich na prowincję przeradzało istniejącą dotychczas głównie nieufność, we wrogość. Polacy jednak nie wierzyli w możliwość ukraińskiego zamachu zbrojnego.

Ukraińska Reprezentacja Parlamentarna w Wiedniu czyniła starania o zezwolenie na objęcie władzy we Lwowie. Zabiegi te nie dały jednak pozytywnego rezultatu⁴². Ukraiński Komitet Narodowy we Lwowie z dr Kostem Lewyćkim postanowił działać samodzielnie i objąć władzę w Galicji Wschodniej w drodze zamachu stanu. Elementem przygotowań do tego zamachu było zwołanie 18 października 1918 roku we Lwowie tzw. „konstytuanty”. W skład jej weszli ukraińscy posłowie z Galicji i Bukowiny, delegaci organizacji politycznych, przedstawiciele duchowieństwa, w tym metropolita A. Szeptycki, który stanął na jej czele jako przewodniczący. Konstytuanta powołała Ukraińską Radę Narodową, a ta Komitet Wojskowy, który miał kierować przygotowaniami do przejęcia władzy przez ukraińską konspirację działającą m.in. w jednostkach armii austriackiej w Galicji. Ukraińska Rada Narodowa przyjęła deklarację o powstaniu państwa ukraińskiego na ziemiach Austro-Węgier. W dniu następnym, na wiecu we Lwowie zostało proklamowane powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL) z zachowaniem więzi federacyjnych z Austro-Węgrami.

Wcześniej narodowcy ukraińscy korzystając z poparcia sztabu wojsk austro-węgierskich i Wilhelma Habsburga, zwanego Wasylem Wyszywanym ( od ukraińskiej koszuli wyszywanej, którą na podkreślenie swej sympatii do Ukraińców czasami nosił) doprowadzili do translokacji oddziałów wojskowych w ten sposób, aby pułki z większością żołnierzy polskich przenieść bądź to do Galicji Zachodniej, bądź to w głąb Austrii, a z większością żołnierzy ukraińskich ulokować w Galicji Wschodniej⁴³. W pułkach tych z większością żołnierzy ukraińskich lub tylko ukraińskich istniały zakonspirowane komórki, pozwalające na przygotowania do przejęcia władzy. Polacy będący świadkami przygotowań ukraińskich do opanowania Galicji Wschodniej bagatelizowali je. Ostrzeżenia Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) oraz starania jej o ustalenie wspólnego dowództwa polskich tajnych organizacji wojskowych, jak Polskie Kadry Wojskowe (PKW), Polski Korpus Posiłkowy (PKP), na wypadek ewentualnego zamachu ukraińskiego, nie dały rezultatu tak we Lwowie, jak w innych miastach Galicji Wschodniej⁴⁴.

Kierownictwo oddziałów ukraińskich, we wspomnianym uprzednio Komitecie Wojskowym z sotnykiem Strzelców Siczowych Dmytrem Witowskim, podjęło decyzję o przejęciu władzy w drodze zamachu stanu. Ukraińska Rada Narodowa wydała na tej podstawie polecenie, w którym pisano: „… W nocy z 31 października na 1 listopada UNR przejmuje władzę nad ukraińskimi obszarami Austro-Węgier. Tejże nocy ukraińskie oddziały wojskowe zajmują Lwów. To samo nakazuje się we wszystkich miastach wschodniej Galicji …”⁴⁵. Po południu 31 października kurierzy, w większości alumni greckokatolickiego seminarium we Lwowie, rozwieźli rozkazy do ogniw konspiracji ukraińskiej w Galicji Wschodniej. Należy sądzić, że alumni seminarium musieli uzyskać zgodę swych przełożonych duchownych na rozwiezienie tych rozkazów. W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 roku spiskowcy ukraińscy opanowali Lwów i większość miast Galicji Wschodniej. Przejęcie władzy w wielu miastach zaskoczyło Polaków. Do walk polsko – ukraińskich doszło m.in. w Borysławiu i Samborze. Ukraińcy zostali, w wyniku różnych okoliczności, zaskoczeni przejęciem władzy w Przemyślu przez oddziały POW, PKP, PKW, ⁴⁶ a także w Lubaczowie przez miejscowy oddział POW⁴⁷. W miastach opanowanych przez Polaków tworzono wspólne polsko-ukraińsko-żydowskie milicje, mające zapewnić spokój do czasu rozstrzygnięcia sporów polsko – ukraińskich. Powstały one m.in. w Lubaczowie⁴⁸, Krasiczynie, Birczy⁴⁹, Chyrowie⁵⁰.

W Przemyślu, na wiadomość o opanowaniu Lwowa, władze przejęły polskie organizacje zbrojne działające w konspiracji. Tymczasem, tego samego dnia delegacja Polskiej Komisji Likwidacyjnej (PKL), udająca się do Lwowa, dotarła tylko do Przemyśla i dalsza jej podróż stała się niemożliwa. W sytuacji opanowania miasta przez oddziały POW, PKW, PKP i braku jakichkolwiek decyzji polskich ugrupowań politycznych, zaskoczonych biegiem wydarzeń oraz bezsilnością dowódcy wojsk polskich na Galicję gen. Stanisława Puchalskiego, mianowanego na to stanowisko przez Radę Regencyjną, przedstawiciele PKL postanowili działać. Doprowadzili oni do powołania Komisji Rządzącej składającej się z 4 Polaków i 4 Ukraińców, która miała zarządzać miastem do chwili rozstrzygnięcia jego przynależności. Utworzono też milicję złożoną z równej liczby Polaków i Ukraińców⁵¹.

Ukraińska Rada Narodowa w Przemyślu nie dotrzymała jednak ustaleń i w nocy z 3 na 4 listopada podległe jej oddziały wojskowe z okolic miasta zajęły prawobrzeżną część Przemyśla⁵². Oddziały polskie wycofały się za San do dzielnicy miasta – Zasanie, utrzymując kontrolę nad mostami na Sanie. Tej samej nocy został zajęty przez Ukraińców Lubaczów⁵³.

Tego samego dnia – 4 listopada przemyski biskup greckokatolicki J. Kocyłowski odprawił uroczystą mszę w katedrze i wygłosił kazanie, w którym opowiedział się za utworzeniem państwa ukraińskiego⁵⁴. Poparł też nakreślony przez URN we Lwowie zasięg terytorialny państwa ukraińskiego, obejmującego m.in. Chełmszczyznę, tzw. Nadsanie, Łemkowszczyznę. W praktyce J. Kocyłowski określił zasięg państwa ukraińskiego w Galicji pokrywający się w jakimś stopniu z zachodnią granicą jego diecezji. Na frontonie katedry greckokatolickiej w Przemyślu, za jego aprobatą, został umieszczony wielki transparent z ukraińskim napisem: „Boże Wielki, Jedyny, Ruś – Ukrainę chroń”⁵⁵. Wypowiedź biskupa greckokatolickiego oraz zezwolenie na umieszczenie powyższego transparentu rozeszło się szerokim echem w społeczeństwie zamieszkującym teren jego diecezji, spotykając się z oburzeniem polskich jej mieszkańców i aprobatą ukraińskich. Wypowiedź J. Kocyłowskiego została potraktowana przez wiernych i duchowieństwo greckokatolickie jako poparcie dla państwa ukraińskiego, jego granic i zaangażowania się w walkę z państwem polskim i Polakami. Było to poparcie dla duchownych greckokatolickich działających od lat w organizacjach kulturalno – oświatowych, gospodarczych i politycznych oraz akceptacja dla ich antypolskich wystąpień. Przykłady zaangażowania się duchownych unickich w walkę przeciwko Polakom w listopadzie 1918 roku i latach następnych są bardzo liczne. Podsycały je listy pasterskie biskupów greckokatolickich cytowane poprzednio oraz inne pisma, jak też wypowiedzi biskupów. Podsycały one i tak już antypolskie nastawienie duchowieństwa unickiego i były zachętą do coraz ostrzejszych ich wypowiedzi, skierowanych przeciwko ludności polskiej mieszkającej w Galicji Wschodniej. Duchowni stroniący od działalności politycznej i antypolskiej byli źle widziani w rodzinach duchownych greckokatolickich, a nawet szykanowani.

Przykłady zaangażowania duchownych greckokatolickich do walki z Polakami i państwem polskim są liczne. Na terenie diecezji greckokatolickich – przemyskiej, stanisławowskiej i archidiecezji lwowskiej księża greckokatoliccy wzywali swych wiernych do walki z Polakami m.in. w Felsztynie, Błozwi, Starej Soli, Laszkach, gdzie nawoływano do „rizania” Polaków⁵⁶. Podobnie było w Grochowcach, Cisowej, gdzie wzywano do „rzezi Polaków”⁵⁷. Poparli zamach i podburzali przeciwko Polakom popi m.in. w Uhnowie, Chołojowie, Żółkwi, Rawie Ruskiej, Mostkach, Dolinie, Szczerzcu, Samborze, Chlewczanach, Szwejkowie, Złoczowie, Kamionce Strumiłowej, Dernowie, Przemyślanach, Stepkowie, Rakowie, Byczkowcach⁵⁸. Podane powyżej miejscowości nie wyczerpują tego smutnego wykazu. Było bowiem wiele innych miejscowości, w których działo się podobnie. Duchowni greckokatoliccy byli często członkami ukraińskich rad narodowych, komisarzami powiatowymi i gminnymi, zajmowali się sprawami aprowizacyjnymi i komisjami poboru do Ukraińskiej Armii Halickiej⁵⁹.

Przybycie 10 listopada odsieczy polskiej pod dowództwem mjra Juliana Stachiewicza i zdobycie wspólnie z oddziałami polskimi, broniącymi Zasania, prawobrzeżnej części miasta (11.XI) otworzyło drogę na Lwów i ułatwiło dotarcie doń oddziałów polskich, co zmieniło w tym rejonie sytuację.

W dniu 10 listopada 1918 roku biskupi polscy wydali list skierowany do duchownych i wiernych z okazji odradzania się państwa polskiego. List ten został podpisany przez wszystkich polskich arcybiskupów i biskupów oraz arcybiskupa ormiańskiego, ale listu tego nie podpisał żaden biskup greckokatolicki⁶⁰.

Zaciętość walk i ich bezwzględność, a także straty ponoszone przez ludność cywilną w wyniku rabunków dokonywanych na niej przez zdemoralizowanych niejednokrotnie żołnierzy ukraińskich oraz bestialskie mordowanie jeńców i podejrzanych o sprzyjanie wojskom polskim cywilów, skłoniło gen. J. Bijaka do podjęcia rozmów z biskupem greckokatolickim w Przemyślu, prawdopodobnie J. Kocyłowskim. Rozmowa ta, w której gen. J. Bijak zachęcał biskupa do podjęcia działań mających na celu zapewnienie spokoju na terenach objętych walkami, nie dała rezultatu⁶¹. Biskup akceptujący walkę Ukraińców o własne państwo nie chciał podjąć propozycji generała, gdyż mogłaby ona być traktowana jako zdrada interesów narodowych.

Próby zażegnania konfliktu polsko – ukraińskiego podejmował też arcybiskup rzymskokatolicki ze Lwowa Józef Bilczewski. Prowadził on ożywioną korespondencję z metropolitą greckokatolickim Andrzejem Szeptyckim na przełomie 1918/1919 roku. Starania arcybiskupa J. Bilczewskiego o złagodzenie doli polskiej ludności cywilnej, internowanych i jeńców wojennych oraz o traktowanie duchownych rzymskokatolickich w sposób nie utrudniający im wykonywanie obowiązków duszpasterskich, nie szykanowania ich, nie dały rezultatu. Okazały się one niemożliwe do realizacji z uwagi na przeciwstawne stanowiska obu stron. Obaj arcypasterze znaleźli się po innej stronie barykady, gdyż identyfikowali się z narodami prowadzącymi działania wojenne i dążącymi do utworzenia swych niezależnych państw przy sporze o ich terytorium⁶². Realizacja przez metropolitę A. Szeptyckiego, i to konsekwentnie, ukraińskich postulatów niepodległościowych godziła w polską rację stanu, na co nie mógł się zgodzić lwowski arcybiskup rzymskokatolicki J. Bilczewski. Ich korespondencja z okresu wojny polsko – ukraińskiej w 1918/19191 roku obejmuje przede wszystkim prośby, wymuszone sytuacją, dotyczące położenia księży rzymskokatolickich, prześladowania ludności polskiej i jeńców wojennych przez władze ZURL, o co zabiegał J. Bilczewski, zresztą w większości przypadków bezskutecznie. Z podobnymi prośbami do J. Bilczewskiego zwracał się A. Szeptycki. Ten ostatni zabiegał głównie o swych kapłanów aresztowanych za działalność przeciwko Polakom. Większość próśb kierowanych przez A. Szeptyckiego do J. Bilczewskiego była przez tego ostatniego spełniana – uwzględniały je polskie władze wojskowe. Nie można natomiast powiedzieć tego o prośbach J. Bilczewskiego, które były często przez adresata pomijane milczeniem lub wykrętnymi odpowiedziami.

Próby skłonienia A. Szeptyckiego przez gen. T. Rozwadowskiego do wpłynięcia na wiernych tak, aby złagodzone zostały gwałty i okrucieństwa dokonywane przez zbrojne oddziały UHA, pozostały bez rezultatu. Gen. T. Rozwadowski pisał: „… że ze strony ukraińskiej, a to ani ze strony rządu tak zwanej zachodnio – ukraińskiej Republiki Ludowej, ani ze strony duchownych kierowników Ukraińców, w ciągu całego trwania walk zbrojnych nie padł ani jeden głos protestu przeciwko gwałtom i okrucieństwom, ani jeden nie został podjęty krok , zmierzający do położenia kresu bezmyślnemu pastwieniu się nad ludnością cywilną i jeńcami. Moralną zatem odpowiedzialność ponosić musi całe społeczeństwo ukraińskie, a między innymi także duchowieństwo greckokatolickiego obrządku …”⁶³. W odpowiedzi na ten list gen. T. Rozwadowskiego metropolita A. Szeptycki napisał: „… Zarzut podsycania sztucznej nienawiści Ukraińców do Polaków podniesiony przez Waszą Ekselencję przeciwko duchowieństwu greckokatolickiemu w tak ogólnej formie, iż muszę prosić, aby dowództwo polskiej armii zechciało łaskawie podać, kto z duchowieństwa, kiedy i jak dopuścił się takiego poduszczenia … chętnie napisałbym pismo, w którym wezwałbym duchowieństwo, aby … starało się ograniczyć i łagodzić nieszczęsne następstwa wojny … pismo to powinno być skierowane do tych, którzy są po tamtej stronie frontu … żeby takie pismo mogło osiągnąć rzeczywisty sukces, musi być napisane na podstawie wszechstronnej znajomości sytuacji. … napisane pod groźbą, skazane jest z góry na niepowodzenie, …”⁶⁴. Była to odpowiedź wymijająca, w zasadzie odmowna. A. Szeptycki wiedział bowiem o dokonywanych na polskiej ludności cywilnej i jeńcach gwałtach. Informował go o tym w swych listach J. Bilczewski⁶⁵.

W okresie wojny miały miejsce wydarzenia szokujące swym okrucieństwem, w których brali udział niektórzy duchowni greckokatoliccy, a pod ich m.in. wpływem ludność ukraińska i żołnierze UHA. Odpowiedzią strony polskiej były rozkazy gen. T. Rozwadowskiego „… polecające bezwzględnie branie zakładników, rozbrajanie ludności ukraińskiej i wieszanie. Taka bezwzględność wzmagała obustronnie stosowany terror i otwierała wrota coraz dzikszej wojnie między dwoma skazanymi na współpracę narodami …”⁶⁶. Wracający z niewoli rosyjskiej jeńcy austriaccy pochodzący z terenów objętych działaniami wojennymi, zdemoralizowani w pierwszych miesiącach rewolucji bolszewickiej, organizowali zwykłe bandy rabunkowe, grabiące i mordujące ziemian i bogatszych chłopów polskich. W przypadkach zmobilizowania ich do UHA, byli trudni do opanowania, a nawet buntowali się przeciwko swym dowódcom. W tej sytuacji utrzymanie karności było trudne, a niekiedy wręcz niemożliwe. O panującej sytuacji w pierwszych dniach wojny polsko – ukraińskiej pisał w swym liście do J. Moraczewskiego H. Lieberman następująco: „ … wojna z Rusinami zespala do szału szowinizmu i antysemityzmu …. Przeżywamy tu na kresach rozliczne rzeczy, płoną wsie, rabunek i mord są na porządku dziennym, cała ludność przyprowadzona jest do ostateczności …”⁶⁷. Na ciągłe zaognianie się stosunków polsko – ukraińskich wpływała prasa polska i ukraińska, informująca o licznych gwałtach i morderstwach popełnianych na ludności cywilnej. Zarzucała ona sobie wzajemnie dokonywanie mordów na przeciwnikach. Podczas gdy prasa polska podawała przypadki bezzasadnego aresztowania Polaków, internowania spokojnych obywateli, rabunków dworów, antypolskie wystąpienia księży greckokatolickich i ich zaangażowanie w walce z Polską i Polakami, ukraińska – wzywała do walki z Lachami, podając przykłady okrucieństw polskich, grożąc chłopom ukraińskim przywrócenie przez Polaków pańszczyzny.

W agitacji antypolskiej chłopów ukraińskich brali aktywny udział księża greckokatoliccy. Nie zabraniali im tego jednoznacznie biskupi, co stanowiło jakby aprobatę ich zaangażowania po stronie ZURL. Zaangażowanie księży unickich w walce z Polakami budzić może wątpliwości, co do ich prawdziwej wiary i w dobrej wierze przyjmowania święceń kapłańskich. Przykładem takiego postępowania są wypowiedzi kapłanów unickich do wiernych. W Skałacie na zwołanym przez miejscowego duchownego unickiego wiecu w cerkwi, z okazji proklamowania Ukrainy, łacinników nazywano pogardliwie „łatkami”⁶⁸. W Sokółce ks. Guruła głosił w cerkwi, że wiara rzymskokatolicka a greckokatolicka to nie ta sama wiara⁶⁹. Po zajęciu Lwowa przez wojska odsieczy w cerkwiach duchowni wzywali do świętej wojny z Lachami i odbicia Lwowa z rąk polskich⁷⁰. W odezwie wydanej nieco później podawano wskazówki, w jaki sposób prowadzić „świętą wojnę” z Lachami. Pisano w niej: „… Kto w Boga wierzy, kto ma tyle sił, aby unieść rusznicę, albo nóż, idź przeciw Lachom pijawkom, a Bóg odpuści ci bracie twoje grzechy, … Pamiętajcie bracia i siostry, że niedopuszczalnym grzechem jest choćby dać wody zranionemu Lachowi …, Zrywajcie drogi, za nimi i przed nimi, zabijajcie ich we śnie i na kwaterach i nie znajcie litości wobec nich. Uczcie nawet małe dzieci, że wojna przeciw Lachom, to święta wojna …”⁷¹. Podobnie świętą wojnę przeciw Lachom ogłosił w cerkwi ks. Stefan Juryk proboszcz w Złoczowie⁷². Liczący około 70 lat ks. Józef Cegielski z Kamionki Strumiłowej wzywał młodzież ukraińską, by szła na front i gdyby jej zabrakło broni to winna bić Lachów kułakami⁷³, a były katecheta unicki w Samborze nawoływał, aby wyrżnąć księży polskich i sam zapewniał: „… choć kapłan pierwszy bym każdego zarżnął…”⁷⁴. Nie wszyscy księża greckokatoliccy i chłopi byli tak antypolscy. Miały miejsce przypadki, że duchowni greckokatoliccy udzielali pomocy i schronienia polskim uciekinierom i ziemianom przebierając ich w ubrania wiejskie i informując sąsiadów, że są to ich krewni.

Zakończenie walk polsko – ukraińskich w Galicji nastąpiło w wyniku poniesionej przez UHA klęski i wycofania się reszty wojsk za rzekę Zbrucz. Klęska wojsk ukraińskich umożliwiła włączenie Galicji Wschodniej – Wschodniej Małopolski w skład państwa polskiego. W wojnie tej zginęło około 10 000 żołnierzy polskich i około 15 000 żołnierzy ukraińskich. Straty ludności cywilnej są trudne do oszacowania.

W czasie walk polsko – ukraińskich zostali internowani przez władze polskie ukraińscy działacze polityczni, w tym duchowni, a żołnierze ukraińscy osadzeni w obozach jenieckich. Byli oni osadzeni m.in. w obozach w Dąbiu, Pikulicach k/Przemyśla, Strzałkowie. Ukraińcy podawali z przesadą, że internowanych zostało około 1000 księży greckokatolickich⁸³. Była to liczba najprawdopodobniej zawyżona, skoro przed wybuchem I wojny światowej było ogółem kapłanów greckokatolickich świeckich i zakonnych 2 468. ukraińska ofensywa dyplomatyczna w Europie miała na celu zdyskredytowanie państwa polskiego w opinii zachodu. Miała ona poparcie biskupów unickich, którzy zwrócili się do papieża przedstawiając krzywdy, jakich doznał naród ukraiński od Polaków w czasie wojny i prosili o przeciwstawienie się planom polskim odnośnie Galicji oraz przeciwstawienia się prześladowaniom, które doznają Ukraińcy, w tym księża uniccy.

26 sierpnia 1919 roku zebrani w Przemyślu: A. Szeptycki – metropolita oraz biskupi G. Homyszyn, i J. Kocyłowski wystosowali list pasterski do duchowieństwa i wiernych, w którym pisali: „… Wojska polskie zajęły cały kraj. Jeden Bóg wie ile przyszło się wycierpieć naszemu biednemu narodowi. Do nieszczęść wojny doszły inne. Tysiące niewinnych ofiar spokojnych mieszkańców więzionych w więzieniach giną na choroby albo z głodu i znoszą niewyobrażalne fizyczne i moralne cierpienia. Wydaje się, że cały naród skazany jest na zagładę. Wiele zabójstw i rabunków uchodzi bezkarnie …”⁸⁴. Kilka dni później biskup J. Kocyłowski wydał zarządzenie zobowiązujące duchownych greckokatolickich do wprowadzenia języka ukraińskiego w księgach metrykalnych oraz korespondencji z władzami kościelnymi i świeckimi⁸⁵. Było to kolejne wyzwanie rzucone państwu polskiemu oraz poparcie dla starań narodowców ukraińskich o nieuznanie przez państwa zachodnie suwerenności Polski nad Galicją Wschodnią. Przeciwdziałając antypolskiej propagandzie narodowców ukraińskich na zachodzie Rada Ministrów, po umocnieniu się administracji polskiej w Małopolsce Wschodniej, wydała zarządzenie o zwolnieniu wszystkich osób internowanych, w tym księży greckokatolickich⁸⁶, a do końca października 1920 roku w wyniku interwencji nuncjusza apostolskiego w Warszawie, argumentującego, że przetrzymywanie internowanych księży unickich osłabia międzynarodowe stanowisko Polski, zwolniono internowanych⁸⁷. Zatrzymano w aresztach, na podstawie wyroków sądowych, tylko siedmiu księży unickich⁸⁸. Zostali oni również zwolnieni z początkiem 1921 roku z wyjątkiem ks. Mikołaja Konrada z Tarnopola. Zwolnienia te podyktowane były polską racją stanu, a nie kryterium sprawiedliwości.

Duchowieństwo i hierarchia kościoła unickiego traktowały Polskę jako państwo okupacyjne. Formalne przeciwstawianie się hierarchii unickiej zaangażowaniu w działalność polityczną duchownych nie oznaczało w praktyce zerwania jej z dotychczasową polityką popierania dążeń Ukraińców w walce z Polską. Powstała w końcu 1920 roku Ukraińska Organizacja Wojskowa prowadząca akcję dywersyjno – sabotażową przeciwko Polsce, pragnęła zaangażować w oporze przeciwko Polsce kapłanów greckokatolickich i ich autorytet wśród wiernych. Natomiast hierarchia unicka, po decyzji Konferencji Ambasadorów o uznaniu suwerenności rządu polskiego nad Małopolską Wschodnią, pragnęła zmniejszyć zaangażowanie kleru greckokatolickiego, aby uzyskać ustępstwa rządu polskiego i złagodzenie jego polityki wobec cerkwi unickiej. Apele o zaniechanie działalności księży unickich w walce z Polską, były bardziej formalne lub nie znajdowały posłuchu wśród większości duchowieństwa greckokatolickiego. Świadczą o tym sprawozdania wojewodów Małopolski Wschodniej z 1922 roku podające wykazy duchownych działających aktywnie przeciwko państwu polskiemu i tych, którzy byli wrogo doń ustosunkowani.

W latach II Rzeczpospolitej księża greckokatoliccy występowali z różnym nasileniem przeciwko państwu polskiemu i stanowili poważne zaplecze dla działalności Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, a następnie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Działalność ich była w znacznej mierze tolerowana przez państwo.