Maliyyə nəzarətinin növləri. 1 Sənədli və faktiki nəzarət. Kameral və səyyar nəzarət

İnformasiya ilə təmin olunması növünə görə nəzarəti sənədli nəzarətə və faktiki nəzarətə ayırırlar.

Sənədli nəzarət zamanı sənədlər yoxlanılır.

Faktiki nəzarət inventarizasiya, maddi obyektlərə baxılması, çəkinin yoxlanılması və s. yolu ilə naturada nəzarət olunan obyektlərin yoxlanılmasını tələb edir.

Bu təsnifat nəzarət metodlarının sənədli və faktiki bölgüsünün də əsasına daxil edilmişdir. Daha cox nəzarətin iki növünün əlaqələndirilməsi səmərəlidir, lakin bəzi hallarda ya faktiki nəzarət mümkün deyil (əmlak ərazi cəhətdən kənarlaşdırılıb və ya itirilib), ya da sənədli (məsələn, sənədlər yanqın zamanı məhv olub). Odur ki, bəzən yalnız nəzarətin növlərindən biri həyata keçirilir. Nəzarətin növünün seciminə məlumatların məhrif edilməsi, yoxlanılan təşkilatın ədalətzisliyi, nəzarət tədbirinin həyata kecirilməsinin məqsədəuyğunluğu və qənaətçilliyi ehtimalının qiymətli təsir göstərə bilər.

Sənıdli “Kameral yoxlamaların” aparılması müddəti beş aydan artıq ola bilməz. Yoxlanılan informasiyanın yoxlanılma mürəkkəbliyindən, miqdarından və həcmindən asılı olaraq kameral yoxlamanın müddəti onu təyin edən xidmət rəhbəri (rəhbər müavini) tərəfindən bir ay uzadıla bilər.

Texniki və ixracat nəzarəti üzrə müvafiq xidmətin xüsusi təsdiq olunmuş ixracat nəzarətinin müəyyənləşdirildiyi intellektual fəaliyyətin nəticələri ilə, əmtəələrlə, informasiya ilə, iş və xidmətlərlə xarici iqtisadi əməliyyatlar həyata kecirən şəxslərin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətlərinin yoxlanışının təşkili və aparılması üzrə Təlimata müvafiq olaraq kameral yoxlama iştirakçıları, onların xüsusi bölmələri tərəfindən ixracat nəzarəti sahəsində ölkə qanunvericiliyin pozulması hallarının mümkünlüyü haqqında məlumat aldıqda təyin olunur.

Kameral yoxlama nəzarət orqanının direktorunun (onu əvəz edən şəxsin) qəqarı ilə və ya ərazi orqanının rəhbərinin qərarı ilə aparılır.Yoxlamanın aparılması haqqında qərar rəhbərliyin əmri ilə rəsmiləşdirilir.

Əmrdə aşağıdakılar göstərilir:

Struktur bölməsinin rəhbərinə (ərazi orqanının struktur bölməsinin) inspektorlar qrupunun tərkibi və kameral yoxlamanın aparılmasının təşkili həvalə olunur;

yoxlanılması lazım olan fəaliyyəti və ya əməliyyatları göstərilməklə yoxlanılan iştirakçısının adının və ya məlumatının yoxlanılması;

yoxlamanın başlanması və başa catdırılması tarixi.

İxracat nəzarəti sahəsində ölkə qanunvericiliyin (XİF) xarici iqtisadi fəaliyyət iştirakçısı tərəfindən pozulmasının mümkünlüyü haqqında ayrı– ayrı məlumatların yoxlanılması kameral yoxlama aktı tərtib olunmadan və əmr olmadan aparıla bilər.

Kameral yoxlama aparılan zaman yoxlama tədbirlərinin faktiki başlanma tarixi yoxlamanın aparılması üçün tələb olunan sənədlər inspektorlar tərəfindən alındığı tarix hesab olunur. Kameral yoxlama aparılan zaman yoxlama tədbirlərinin başa çatması tarixi bütün inspektorlar tərəfindən yoxlama aktının imzalandığı gündür.

AR Vergi məcəlləsinə müvafiq olaraq səyyar vergi yoxlaması vergi orqanının rəhbərinin (rəhbər müavininin) qərarı əsasında aparılır.

Səyyar vergi yoxlamasının keçirilməsi haqqında vergi orqanının rəhbərinin (rəhbərinin müavininin) qərarının forması vergi və rüsüm sahəsində nəzarət üzrə icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən işlənib hazırlanır və təsdiq olunur.

Qərar forması Vergilər Nazirliyinin “Səyyar vergi yoxlamalarının təyin olunması qaydalarının təsdiq olunması haqqında” müvafiq əmri ilə təsdiq olunmuşdur.

Kameral vergi yoxlaması vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim olunan və verginin hesablanması və ödənilməsi üçün əsas kimi xidmət göstərən sənədlər və vergi bəyannaməsi əsasında aparılır.

Lakin vergi orqanı vergi ödəyicisinin fəaliyyəti haqqında digər sənədlərdən də (məsələn, qarşılıqlı yoxlamaların gedişində əldə olunmuş vergi ödəyicisinin kontragentlərinin informasiyası, hüquq mühafizə orqanlarının informasiyası) istifadə edə bilər.

Kameral yoxlama vergi orqanının səlahiyyətli vəzifəli şəxsləri tərəfindən onların xidməti vəzifələrinə müvafiq olaraq aparılır. Bu zaman (səyyar vergi yoxlaması zamanı olduğu kimi) vergi orqanının rəhbərinin heç bir xüsusi icazəsi tələb olunmur.

Beynəlxalq ali nəzarət orqanları təşkilatının IX Konqresində (İNTOSAİ) qəbul olunmuş Nəzarətin rəhbər prinsiplərinin Lima bəyannaməsində deyilir:
“10 Maddə Təhqiqat hüququ

2. Ali nəzarət orqanı ayrı – ayrı yoxlamaların harada, bilabasitə yoxlanılan təşkilatın yerləşdiyi yerdə və ya ən ali nəzarət orqanında keçirilməsinin məqsədəuyğun olması haqqında qərar qəbul etməlidir”.

Kameral və səyyar nəzarət tədbirlərinin ayırd edilməsi ən çox dövlət maliyyə nəzarəti orqanları üçün xarakterikdir.

Kameral yoxlama nəzarət orqanın yerləşmə yeri üzrə keçirilir və adətən sənədlidir. Səyyar yoxlama yoxlanılan təşkilatın yerləşdiyi yer üzrə keçirilir və sənədli olduğu kimi faktiki də ola bilər.

Auditr yoxlamaları bir qayda olaraq səyyar olur. Lakin əsas vəsaitlərin, ehtiyatların əhəmiyyətli dərəcədə qalıqları olmayan kiçik təşkilatlar sənədləri birbaşa auditor təşkilatına verə bilər. "Auditor fəaliyyəti haqqında" ölkə qanunu bunu qadağan etmir.

Nəzərdən keçirilən məsələlər əmlakın vəziyyətinin öyrənilməsini tələb etmirsə, məhkəmə- mühasibat ekspertizası bir qayda olaraq kameral və sənədlidir.

20 aprel 2005 il tarixli Maliyyə Nazirliyininin 05-16 saylı "Təşkilatları yoxlama qaydalarının təsdiq edilməsi, maliyyə bazarı üzrə xidmətin üzərinə qoyulmuş nəzarətin həyata keçirlməsi barədə" əmrində qeyd edilir ki, kameral yoxlama xidmətin yerləşmə yeri üzrə müfəttiş (müfəttişlər) tərəfindən mövcud təşkilat və digər şəxslərin və yaxud dövlət orqanlarının sənəd və məlumatların təqdim edilməsi vasitəsi ilə keçirilir.

Yoxlama zamanı müvafiq xidmətin nəzarətində olan digər təşkilatların fəaliyyəti haqqında məlumatın alınması zərurəti yarandığı təqdirdə xidmət tərəfindən bu təşkilatlardan yoxlanan təşkilatın fəaliyyətinə dair sənədlər tələb oluna bilər.

Kameral yoxlama müvafiq Xidmət rəhbərinin (rəhbər müavini) yazılı tapşırığı ilə təyin edilir. Tapşırıqda kameral yoxlamanın keçirilməsinin təşkili tapşırılan Xidmətin struktur bölməsinin rəhbəri qeyd edilir. Bu sənəddə yoxlanmalı olan məlumatlar, və yaxud yoxlanmalı olan təşkilatın hərəkət və əməliyyatları qeyd edilməklə adlar əks edilir. Struktur bölmənin rəhbəri kameral yoxlamanın keçirilməsi üçün bu bölmənin işçi heyətindən onların vəzifə öhdəliklərinə uyğun olaraq müfəttiş təyin edir.

Kameral yoxlamanın keçirilməsi müddəti beş aydan artıq olmamalıdır. Yoxlamanın çətinliyi, yoxlanılan məlumatların həcmi və miqdarını nəzərə alaraq kameral yoxlama müddəti onu təyin etmiş orqanin rəhbəri(rəhbər müavini) tərəfindən bir ay müddətinə uzadıla bilər.

Barəsində nüvafiq dövlət təsdiq edilmiş əmri ilə ixrac nəzarəti müəyyən edilmiş və əmtəə, məlumat, iş, xidmət, intlelektual fəaliyyətlə xarici iqtisadi əməliyyatlar keçirən şəxslərin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanmasının təşkili və keçirilməsi üzrə Təlimata müvafiq olaraq kameral yoxlama XİF iştirakçıları, onların xüsusiləşdirilmiş bölmələri tərəfindən ixrac nəzarəti sahəsində ölkə qanunvericiliyinin mümkün pozuntuları haqqında məlumatlar alındığı təqdirdə təyin edilə bilər.

Əmrdə aşağıdakı amillər göstərilir:

• 
  Kameral yoxlamanın keçirilməsi tapşırılan orqanın struktur bölməsinin rəhbəri və müfəttişlər qrupu heyəti.
  
• 
  Yoxlanmalı olan hərəkət və əməliyyatlarını göstərməklə yoxlanmalı məlumatları və yaxud yoxlanan XİF iştirakçısının adı.
  
• 
  Yoxlamanın başlanğıc və bitmə tarixi.
  

Kameral yoxlama zamanı yoxlamanın faktiki başlanğıc tarixi müfəttiş tərəfindən yoxlama üçün tələb olunan sənədlərin alınması tarixi hesab olunur.

Kameral yoxlama zamanı yoxlamanın bitməsi tarixi bütün müfəttişlər tərəfindən yoxlama aktının imzalanması günü hesab olunur.

Vergi Məcəlləsinə əsasən səyyar vergi yoxlaması vergi orqanı rəhbərinin(rəhbər müavini) qərarına əsasən keçirilir.

Səyyar vergi yoxlaması haqqında vergi orqanı rəhbərinin(rəhbər müavini) qərar forması vergi və yığımlar sahəsində nəzarət üzrə icra hakimiyyətinin səlahiyyətli orqanı tərəfindən işlənib hazırlanır və təsdiqlənir.

Kameral vergi yoxlaması vergi ödəyicisinə təqdim edilən vergi deklarasiyaları və sənədlərinə əsasən keçirlir və verginin hesablanması və ödənməsi üçün əsas hesab olunur. Lakin vergi orqanı vergi ödəyicisinin fəaliyyəti haqqında digər sənədləri də istifadə edə bilər(məsələn, qarşılıqlı yoxlamalar zamanı əldə edilmiş vergiödəyicisinin kontraqentlərinin məlumatı, hüquq mühafizəsi orqanlarının məlumatı).

Kameral yoxlama vergi orqanının səlahiyyətli vəzifəli şəxsləri tərəfindən onların vəzifə öhdəliklərinə müvafiq olaraq keçirilir. Bu zaman vergi orqanı rəhbərinin hər hansı xüsusi qərarı tələb olunmur(səyyar vergi yoxlamasında olduğu kimi).

3. PLANLI VƏ PLANDANKƏNAR MALIYYƏ NƏZARƏTI

Səyyar yoxlamalar planlı və qeyri planlı ola bilər.

Planlı səyyar yoxlama adı altında səyyar yoxlamaları planına daxil edilmiş müfəttişlər qrupu tərəfindən keçirilən təşkilatın yerləşdiyi yer üzrə və(və yaxud) fəaliyyət yeri üzrə keçirlən yoxlama nəzərdə tutulur.

Planlı səyyar yoxlama təşkilatı əvvəlcədən məlumatlandırmaqla həyata keçirilir.

Planlı səyyar yoxlamanın keçirilməsi haqqında təşkilatın məlumatlandırılması telefon, faksimil və yaxud elektron rabitəsi vasitəsi ilə yoxlamanın başlanğıcından beş iş günündən az olmayan müddət ərzində həyata keçirilir. Yazılı bildirişə orada göstərilmiş müddətdə sənədlərin siyahısı əlavə edilə bilər. Bu sənədləri təşkilat müfəttişlərə bildirişdə qeyd edilən müddətdə göstərməlidir.

Səyyar yoxlama planına daxil edilməmiş təşklatın yoxlanması plandankənar hesab edilir. Plandankənar səyyar yoxlama müfəttiş qrupu tərəfindən təşkilatın yerləşmə və (və yaxud) fəaliyyət yeri üzrə keçirilir. Həmçinin bu yoxlama aşkar edilmiş pozuntuların aradan qaldırılması haqqında təlimatların icrasının yoxlanması, investorların qiymətli kağızlar bazarında hüquq və qanuni maraqlarının müdafiəsi haqqında qanunvericilik tələblərinin icrasının, həmçinin digər hallarda ölkə qanunu, AR Prezidenti və hökuməti aktları ilə nəzərdə tutulmuş tələblərin icrasının yoxlanması məqsədi ilə təyin edilir.

Nəzarəti həyata keçirən şəxslərin və idarəedilən subyektin qarşılıqlı münasibətlərinin strukturu üzrə aşağıdakı nəzarət növləri ayırd edilir:

1. 
   xarici
   
2. 
   daxili
   
3. 
   qarışıq
   

Təşkilatların əksəriyyəti üçün dövlət nəzarəti xarici nəzarət hesab olunur. Lakin bəzi hallarda dövlət nəzarəti daxili nəzarət kimi də təsnif edilə bilər. Məsələn, sahə nazirlik tabeçiliyində olan unitar müəssisənin yoxlanması kimi qəbul olunur.

Kommersiya (auditor) nəzarəti yoxlanılan təşkilatlar üçün əksər hallarda xarici nəzarət hesab olunur. Eyni zamanda xarici auditor təşkilatı müqavilə əsasında daxili nəzarət funksiyasını icra edə bilər. Lakin bu halda kənar təşkilatların qüvvələri ilə daxili nəzarət keçiriləcəkdir.

Təsərrüfatdaxili nəzarət bir qayda olaraq daxili nəzarət hesab olunur. Lakin daxili nəzarət şöbəsi ana şirkət strukturunda yaradıldığı halda törəmə təşkilatın fəaliyyəti yoxlanmalıdırsa mahiyyət etibarı ilə törəmə təşkilat üçün nəzarət xarici hesab edilir, lakin şirkətlər qrupu üçün isə –daxili hesab olunur.

Qarışıq nəzarət növü aşağıdakı kimi nəzarət subyektlərinin fəaliyyəti hesab olunur:

1. 
   Direktorlar şurası və yaxud müşahidə şurası
   
2. 
   Müfəttiş komissiyası
   
3. 
   Törəmə şirkətlərin nəzarətini həyata keçirən holdinqin ana şirkətlərinin maliyyə nəzarəti xidməti
   

"Cəmiyyətin təftiş komissiyasının üzvləri eyni zamanda cəmiyyətin direktorlar şurası üzvləri (müşahidə şurası) ola bilməz, həmçinin cəmiyyətin idarəetmə orqanlarında digər vəzifələri tuta bilməzlər.

Cəmiyyətin direktorlar Şurası üzvlərinə və yaxud cəmiyyətin idarəetmə orqanlarında vəzifə tutan şəxslərə məxsus səhmlər cəmiyyətin təftiş komissiyası üzvlərinin seçilməsi zamanı səsvermədə iştirak edə bilməzlər".

Analojı olaraq holdinqin ana şirkətinin maliyyə nəzarəti xidməti ikili hal daşıyır. Ana təşkilata qarşı münasibətdə onlar maliyə nəzarətinin daxili orqanıdır. Törəmə təşkilatlara qarşı isə –xarici. Bu vəziyyət nəzarətçinin müstəqillik probleminə və onun qərəzsizliyinə xüsusi əhəmiyyət verir.

Əksər halarda ictimai nəzarət xarici təzahürdür. Lakin daxili ictimai nəzarət halları, məsələn əmək kollektivi şurası tərəfindən mümkündür.
5. İLKIN, OPERATIV VƏ SONRADAN MALIYYƏ NƏZARƏTI

Nəzarət edilən əməliyyatların yerinə yetirilməsi anı üçün aşağıdakı nəzarət növləri ayırd edilir:

1. 
   İlkin
   
2. 
   Cari(operativ)
   
3. 
   Sonradan
   

• 
  İlkin nəzarət- büdcə-maliyyə nəzarəti üzrə büdcə və digər qanun(qərar) layihələri haqqında qanun(qərar) layihələrinin müzakirəsi və təsdiq edilməsi gedişatında
  
• 
  Cari nəzarət- parlament dinləmələri gedişatında və deputat sorğuları ilə əlaqədar qanunvericilik(hökumət) orqanları, yerli özünü idarəetmənin hakimiyyət orqanlarının komitə, komissiya, işçi qruplarının iclaslarında ayrı büdcə icrası məsələlərinin baxılması gedişatında
  
• 
  Sonradan nəzarət- büdcə icrası haqqında hesabatların nəzərdən keçirilməsi və təsdiq edilməsi gedişatında
  

Təsərrüfat əməliyyatını sanksiyalaşdıraraq müəssisə rəhbəri və yaxud onun səlahiyyətləndirdiyi şəxslər təsərrüfat məqsədəuyğun­luğu, normativ hüquqi və plan əsaslanması, onun icra edilməsi tapşırılmış şəxslərin təsərrüfat və maddi məsuliyyətinə və s. məsələlərə dair preventiv yoxlamalar aparır. Baş mühasibin rolu mühasibat üçotu sistemində əks edilmiş təsərrüfat əməliyyatlarının preventiv yoxlamalarında xüsusən məsuliyyətlidir.

Maddi daşıyıcılarda əks etdirilmiş hər təsərrüfat əməliyyatı baş mühasib və yaxud onun səlahiyyətləndirdiyi şəxslər tərəfindən icrası müəssisə rəhbərliyi tərəfindən sanksiyalaşdırdıqdan sonra təkrar preventiv yoxlamaya məruz qalır. Mühasibatlıq tərəfindən nəzarət edilən yuxarıda qeyd edilən təsərrüfat əməliyyatlarının yoxlaması ilə yanaşı aşağıdakı amillər də yoxlanılır: təsərrüfat əməliyyatının aparılmasının həqiqiliyini əks etdirən sənədlərin hüquqi əsaslanması, onun kəmiyyət və dəyər ölçüləri; ehtiyatların məsrəf normalarının tətbiqi; mal-material dəyərləri və əsas fond obyektlərinin qiymətləri; göstəricilərin doldurulması, dəyərlərin saxlanmasının təmin edilməsi, təsərrüfat fəaliyyətinin mühasibat uçotu sistemində əks etdirilməsi üçün əməliyyatların məzmunu və xasiyyətini müəyyən edən sənəd rekvizitlərinin kodlaşdırılması.

Baş mühasib tərəfindən həyata keçirilən təsərrüfat fəaliyyətinin preventiv nəzarətinə müstəsna olaraq böyük əhəmiyyət verilir. Baş mühasib haqqında müddəada nəzərdə tutulmuşdur ki, pul vəsaitləri və mal-material dəyərlərinin alınması-verilməsi üçün əsas hesab edilən sənədlər , həmçinin kredit və hesabat öhdəlikləri birlik, müəsisənin rəhbəri və baş mühasibi və yaxud onların səlahiyyətləndirdikləri şəxslər tərəfindən imzalanır. Baş mühasibin imzası olmadan qeyd edilən sənədlər etibarsız hesab olunur və maddi cəhətdən məsuliyyətli şəxslərə , həmçinin bank idarələri tərəfindən qəbul olunmur. Baş mühasibə qanunvericilik və pul vəsaitləri, mal-material və digər dəyərlərin qəbul, saxlama və xərclənməsinə dair qəbul olunmuş qaydalara ziddiyyət təşkil edən təsərrüfat əməliyyatı üzrə sənədləri icraya və rəsmiləşdirməyə qəbul etməmək hüququ verilmişdir.

Preventiv yoxlamalar maliyyə nəzarətinin ən səmərəli üsuludur, çünki birlik, müəssisə, sahə, bütövlükdə iqtisadiyyatda ehtiyatların müxtəlif çatışmazlıq, həddindən artıq xərcləmələr və itkilərin baş verməsinin qarşısını almağa imkan verir.

Cari nəzarət yoxlamaları- təşkilat və müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətlərinin konkret əməliyyatlarının cari yoxlama formasıdır. Bütün nəzarət edici orqanlar tərəfindən onların səlahiyyətlərinə daxil olan məsələlər üzrə cari yoxlamalar aparılır. Belə ki, cari araşdırmalar zamanı bank idarələri kassanın nəğd pullarının istifadəsini, gəlirlərin verilməsinin vaxtında olması və tamlığına və s. nəzarət edir. Cari araşdırma zamanı kapital qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi üzrə tikintinin təşkili, tikilən obyektlərin layihə təminatına nəzarət edilir. Hesabalama Palatası, Maliyyə nazirliyi və onun orqanları tərəfindən yerlərdə dövlət büdcə vəsaitlərinin istifadəsinin cari yoxlaması keçirilir. Statistik orqanlar yerlərdə birlik, müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin uçotunda sənədləşmə növünün istifadəsinin cari yoxlamasını təşkil edir. Habelə idarəetmə orqanları sorğusu ilə təqdim edilmiş, lakin müvafiq qaydada təsdiq edilməmiş artıq hesabatı aşkar edir. Cari araşdırma yolu ilə aparılan idarədaxili nəzarət zamanı onların fəaliyyət məsələləri üzrə müəssisə sahibkarının tapşırığını icra etməsi yoxlanılır. Cari yoxlamalar vasitəsi ilə təsərrüfatdaxili nəzarət zamanı təsərüfat fəaliyyətinin yerinə yetirilməsinə operativ nəzarət, xüsusən də əmtəə-material dəyərlərinin saxlama şərtlərinin yoxlanması həyata keçirilir. Bundan irəli gələrək cari nəzarət yoxlamaları mürəkkəb metodikanın tətbiqini tələb etməyən təsərrüfat fəaliyyətinin konkret əməliyyatının operativ nəzarəti üsuludur.

Ali nəzarət orqanlarının IX Benəlxalq təşkilatlar konqresi tərəfindən qəbul edilmiş rəhbər nəzarət prinsiplərinin Lima deklarasiyasında qeyd olunur:

"Maddə 2. İlkin nəzarət və fakt üzrə nəzarət

1. 
   İlkin nəzarət baş vermiş pozuntular haqqında məlumatın alınmasına qədər keçirilən inzibati və maliyyə sənədlərinin yoxlanmasından ibarətdir. Fakt üzrə nəzarət – baş vermiş pozuntu haqqında məlumat alındıqdan sonra keçirilən yoxlamaya aid edilir.
   
2. 
   Səmərəli ilkin nəzarət etibar edilmiş pul və maddi vəsaitlərin etibarlı idarəetmə sisteminin ayrılmaz hissəsidir. O ali nəzarət orqanı və digər nəzarət orqanları tərəfindən yerinə yetirilə bilər.
   
3. 
   Ali nəzarət orqanı tərəfindən keçirilən ilkin yoxlama elə üstünlüyə malikdir ki, ehtimal edilən pozuntuları onlar baş verənə qədər aradan qaldırmağa imkan verir. Lakin onun çatışmazlığı ali nəzarət orqanının işində yükləmə və qanun qarşısında məsuliyyətə dair qeyri-müyyənlikdən ibarətdir. Ali nəzarət orqanı tərəfindən keçirilən fakt üzrə yoxlama təqsirkarların məsuliyyətə cəlb edilməsinə, vurulmuş zəzərin kompensasiyasına, pozuntuların gələcəkdə qarşısının alınmasına gətirir.
   
4. 
   Ali nəzarət orqanının ilkin yoxlamanın keçirib-keçirməməsi ayrı ölkədə qanunvericilik, nəzarət orqanlarına qarşı şərt və tələblərdən asılıdır. Fakt üzrə təvtişlərin keçirilməsi Ali nəzarət orqanının ilkin təvtişin keçirib-keçirməməsindən asılı olmayaraq birbaşa vəzifəsidir.
   

Nəzarətin keçirilməsi prosesində idarəedilən subyektin əməliyyatının tam tutumu üzrə aşağıdakı nəzarət növləri ayırd edilir:

1. 
   Tematik (qismən)
   
2. 
   kompleks (tam)
   

Kompleks şəkildə bir qayda olaraq həmçinin müəssisə, elmi-tədqiqat və elmi-sınaq idarələri, əməliyyat-istehsalat fəaliyyətini yerinə yetirən və smeta-büdcə maliyyələndirməsində olan digər idarə və təşkilatların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təftişi keçirilir.

Müəssisə, idarə və təşkilatların iqtisadi vəziyyətinin hərtərəfli yoxlanması, onların istehsalat və əməliyyat fəaliyyətinin təhlili, istehsalat qüvvələrinin istehsalatının yoxlanması, istehsalat və əməyin qabaqcıl təcrübə və elmi təşkilinin tətbiqi, xammal, material, yanacaq, buxar, və s. elektrik enerjisinin proqresiv mərsəf normalarının tətbiqi, maya dəyərinin azaldılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi və məhsul və tikinti-montaj işlərinin yüksək keyfiyyətinin təmin edilməsi, təsərrüfat və maliyyə planlarının icrası.

Kompleks təftişinin keçirilməsi üçün rəhbər vəziifəli şəxslə başda təftiş qrupu yaradılır. Qrupun tərkibinə istehsal və maliyyə-təsərüfat fəaliyyətini yaxşı yoxlamağı və obyektiv qiymət verməyi bacaran mütəxəssislər daxildir.

Kompleks təftişinin keçirilməsi zamanı nəzarət-təvtiş idarələri (şöbələri) aşağıdakı fəaliyyəti yoxlayır:

• 
  Əsas kəmiyyət və keyfiyyət göstrəiciləri üzrə planın həyata keçirilməsi, təsdiq edilmiş planlardan kənarlaşmaya ayrı faktorların təsiri;
  
• 
  İlkin sənədlərin məlumatları üzrə qanuniliyinin, məqsədəuyğunluğun və həqiqiliyinin müəyyən edilməsi üçün təsərüfat əməliyyatlarının məzmunu;
  
• 
  Mühasibat uçotu reqistrlərinin yazısı ilkin sənədlərlə tutuşdurduqda , qeydiyyat reqistri məlumatlarının hesabat göstəriciləri ilə tutuşdurduqda, hesabat məlumatalrı plan məlumatlar ilə tutuşdurduqda.
  
• 
  Qarşılıqlı təsərrüfat əməliyyatlarına aid müxtəlif sənədlərin məlumatları, məsələn, istehsal edilən məmulatların kəmiyyəti haqqında məmulatların bu məlumatların işlənməsi üçün əmək haqqının hesablanması haqqında sənədlərlə tutuşdurulması; məhsulun boşaldılması(buraxılması) haqqındda məlumatların onun ərazidən çıxarımasına olan sənədləri ilə tutuşdurulması və s.;
  
• 
  Pul vəsaitlərinin və maddi dəyərlərin mühasibat uçotunun aparılmasının müəyyən qaydasına riayət edilməsi, həmçinin qeydiyyat reqistrlərində hesab məlumatlarının əsaslanması.
  
• 
  Hesabat məlumatlarının həqiqiliyi, hesabat göstəricilərində əlavələrin və digər təhriflərin aşkar edilməsi.
  
• 
  - maddi maliyyə və əmək ehtiyatlarının istifadəsinin səmərəliliyi, təsərrüfat fəaliyyətinin rəsmiləşdirilməsinin vaxtında olması, təsərrüfat ehtiyatlarının aşkar edilməsinin səbəbləri və mobilizasiyası, qeyri-istehsalat xərcləri və itkilərinin yaranma səbəbələri;
  
• 
  - qüvvədə olan qiymət və tariflərin müəyyən edilməsi və tətbiqi qaydasına riayət edilməsi, həmçinin qüvvədə olan qiymət və tariflərin müəyyən edilməsi və tətbiqi qaydasının pozulması nəticsində alınmış əlavə gəlirin bütün məbləğinin büdcəyə vaxtında daxil edilməsi;
  
• 
  - əvvəlki təvtiş və təftişlər tərəfindən aşkar edilmiş çatışmazlıqların aradan qaldırılması üzrə göstərişlərin icra edilməsi;
  
• 
  Təşkilatın bir və yaxud bir neçə fəaliyyət istiqamətinin (sahəsinin) yoxlanılması tematik hesab edilir.
  

6.7. Maliyyə nəzarət növlərinin digər təsnifatı

Maliyyə nəzarəti təşkilinin səviyyəsindən asılı olaraq aşağıdakılar ayırd edilir:

1. 
   Dövlət səviyyəsində maliyyə nəzarəti
   
2. 
   Regional səviyyədə maliyyə nəzarəti
   
3. 
   Bələdiyyə səviyyəsində maliyyə nəzarəti
   
4. 
   Sahə səviyyəsində maliyyə nəzarəti
   
5. 
   Ayrı-ayrı müəssisələr səviyyəsində maliyye nəzarəti
   
6. 
   Təşkilatın struktur bölməsi səviyyəsində maliyyə nəzarəti(sex, sahə və s.).
   

1. 
   AR Konstitusiyası, konstitusiya aktları;
   
2. 
   Ölkə aktları;
   
3. 
   İcra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları;
   
4. 
   Təşkilatların lokal normativ aktları;
   

1. 
   valyuta;
   
2. 
   vergi
   
3. 
   kömrük;
   
4. 
   nəğd pul dövriyyəsi və s.
   

Maliyyələşdirmə mənbəyi üzrə aşağıdakı maliyyə nəzarəti növləri ayırd edilir:

1. 
   yoxlanan subyekt hesabına
   
2. 
   idarəedən subyekt hesabına
   
3. 
   üçüncü şəxslər hesabına.
   

Dövəltə nəzarəti bir qayda olaraq idarəedən subyektin vəsaitləri hesabına, yəni müvafiq dövlət büdcəsinin hesabına həyata keçirilir. Təşkilatlar büdcənin gəlir hissəsini verginin ödənilməsi formasında formalaşdırdığından , faktiki olaraq həmin vergi yoxlaması dolayı yolla vergiödəyicilərin öz hesabına maliyyələşir. Lakin büdcə təşkilatlarının yoxlanması zamanı maliyyə mənbəyi idarəedən subyektdir.